url
stringlengths 17
297
| title
stringlengths 0
447
| text
stringlengths 0
3.12M
|
|---|---|---|
http://azkurs.org/sistemlerin-incelenmesi-bobrek-hastaliklari.html
|
SİstemleriN İncelenmesi BÖbrek hastaliklari
|
SİSTEMLERİN İNCELENMESİ
BÖBREK HASTALIKLARI ,
KARACİĞER HASTALIKLARI,
KAN HASTALIKLARI
SOLUNUM SİSTEMİ HASTALIKLARI,
TÜBERKÜLOZ VE DİĞER AKCİĞER HASTALIKLARI
2011-2012
Prof.Dr.Candan Paksoy
BÖBREK HASTALIKLARI :
Böbrekler, vücut dışına atılan su ve bunun içindeki eriyik madde miktarlarını düzenleyerek, vücut sıvılarının hacmini, bileşimini ve basıncını kontrol ederler.
Ayrıca alyuvar yapımı ve kan basıncı üzerinde de etkili organlardır.
Böbreklerin başlıca iki fonksiyonu vardır:
1) İdrar yapımı:
Metabolizma artıklarını atarak asit baz dengesini ayarlar. (üre, ürik asit ...)
Organizmanın elektrolit - su dengesini sağlar.
2) Endokrin aktivitesi:
renin yapımı (indirekt yolla kan basıncını yükseltir)
antihipertansif prostaglandin sentezi
eritropoietin (kemik iliğinde kan yapımını uyarır)
D vitamini aktif metaboliti sentezi
eritrojenin yapımı
antihipertansif lipid yapımı
Böbrek Hastalıklarının Sınıflandırılması :
Böbrek Yetmezlikleri (Akut, Kronik)
Üremi
Glomerül hastalıkları
Böbrek Hastalıklarının Oral Bulguları :
-- Kronik böbrek yetmezliğinde kemiklerde yer yer rarefaksiyon, osteoskleroz,
Alveoler kemik kaybı, lamina dura kaybı, çene kemiklerinde radyolusent alanlar,
buzlu cam görünümü oluşabilir.
-- Ağızda kalıcı kandidal enfeksiyonlar bulunabilir, tükrük bezlerinde büyüme,
tükrük akışında azalma, metalik tat,
-- Çocuklarda olursa gelişim ve diş sürme gecikmeleri,
-- Dişlerde mine hipoplazileri, koyu lekelenmeler,
Ayrıca araştırmalarda, çocuk hastalarda dişlerde hipoplazi, hipokalsifikasyon
ve renklenme oranı kontrol gruplarına göre anlamlı ölçüde yüksek bulunmuştur.
-- Üremide, üremik stomatit, xerostomia, dil dorsumunda pas (kahve-siyah renk),
oral ülserasyonlar, disfaji, ağızda amonyak kokusu (tükürükteki amonyak ve nitrojene bağlı), dudaklar kuru, çatlak, gingivada çekilme, kanamalar, oral mukozada hemoraji ve yaygın purpura görülebilir.
-- Transplantlı hastalarda siklosporin A kullanımına bağlı dişeti hipertrofisi görülebilir.
Dişhekimi Yaklaşımı :
-- Kronik böbrek yetmezliğinde, ilaç atılımının bozulması, hipertansiyon, antikoagülan tedavisi ve kanama eğilimi, anemi, disritmiler (hiperkalemiye bağlı), hepatit B ve HIV enfeksiyon riski, kortikosteroid ve immünosupresif tedavi,
renal osteodistrofi durumları, dental tedaviyi güçleştirir.
-- Böbrek yetmezliklerinde nefrotoksik ilaçlar (tetrasiklin, streptomisin, sülfanamidler, aspirin, antihistamin, fenil butazon ...) kullanılmamalıdır.
-- Dişhekimliğinde kullanılan antibiyotik, hipnotik ve anesteziklerin dozu azaltılmalı, acil durumlarda doktor konsültasyonu ile ilaç verilmeli, genel yerine lokal anestezi tercih edilmelidir.
-- Akut böbrek yetmezliğinde, yetmezliği daha da artırmamak için operasyon öncesi sıvı depolaması yapılmalıdır.
-- Fokal odaklar elimine edilmeli, cerrahi işlem öncesi profilaktik antibiyotik tedavisi uygulanmalıdır.
-- Renal iskemik ajanlar kullanılmamalı, lokal anestezik solüsyonlar adrenalin içermemelidir.
-- Hasta stresten uzak tutulmalı, kanamalı işlemler renal iskemiyi artıracağından kaçınılmalıdır.
-- Böbrek yetmezliği ve üremide, anemi nedeniyle kanamaya yatkınlık ve enfeksiyona eğilim vardır. Kanama önlemleri alınmalıdır.
Pıhtılaşma bozukluğu (trombosit çökelmesinde bozukluk), kapiller fragilite, ayrıca dialize giren hastalarda heparinizasyon nedeniyle kanama yatkınlığı söz konusudur. Müdahale öncesi PT, PTT, trombosit sayımı yapılmalıdır.
-- Dializ: Böbrek yetmezliğinde veya böbrekler kandan toksik maddeleri elimine edemediğinde, kandan azot ve diğer toksik metabolizma ürünlerinin uzaklaştırılması işlemidir. Dializ gören hastalar, heparin kullandığından, operasyon dializden 48 saat sonra, doktor konsültasyonuyla yapılmalıdır.
-- Dializ gören hastalarda Hepatit B ve HIV açısından kan testi yapılmalıdır.
-- Transplantlı ve immünosupressif alanlarda, kortikosteroid kullanımı nedeniyle hipertansiyon olabilir, enfeksiyona yatkınlık vardır. Müdahale öncesi profilaktik antibiyotik tedavisi ile birlikte kortikosteroid dozu artırılmalıdır. Bu hastalarda da Hepatit B ve HIV tetkikleri yaptırılmalıdır.
KARACİĞER HASTALIKLARI :
Karaciğer parankim hücreleri, karaciğerin vücut metabolizmasında oynadığı merkezi rolü üstlenmişlerdir.
Safra meydana getirilmesi ve boşaltılması,
Lipid sentezi,
Plazma lipoproteinlerinin salgılanması, kolesterol metabolizmasının
kontrol edilmesi,
Üre, serum albumini, pıhtılaşma faktörleri, enzimler ve çok sayıda başka proteinlerin meydana getirilmesi,
İlaçlar ve diğer yabancı maddelerin metabolize ve detoksifiye edilmesi görevlerini yaparlar.
Karaciğer Hastalıkları genel olarak şu şekilde sınıflandırılabilir:
--- Hepatitler
Viral hepatitler: A,B,C (Non A-Non B)
Alkol hepatitleri
Kimyasallara bağlı hepatitler: ( Sulfanamidler, nitrofurantoin, isoniasid, metildopa, halothane, immünosupresifler, fenitoin, fenilbutazon,
inorganik arsenik, hipervitaminozis A)
Otoimmün hepatit
--- Karaciğer Sirozu
--- Karaciğer Apseleri
--- Karaciğer Neoplazmaları
Siroz : Normal karaciğer hücrelerinin yerini hücre nekrozu sonucu gelişen patolojik fibröz doku alır. En sık nedeni viral hepatit (postnekrotik siroz) ve alkol (portal siroz)' dür. Karaciğer fonksiyonları bozulur.
Alkole bağlı siroz vakalarında parotiste büyüme, avuç içinde kızarıklık, tırnaklar beyaz, uzun çizgileri vardır, çomak parmak görülür.
Oral bulgular : Oral mukozada kanama, ekimoz, peteşiler,
Foeter hepaticus denen pis bir ağız kokusu
(bu koku hepatik ensefalopati hastalarında da olur),
Glossitis, anguler cheliosis,
İyileşme bozuklukları.
Dişhekimi Yaklaşımı :
Müdahale öncesi doktor konsültasyonu gerekir.
Enfeksiyona yatkınlık olduğundan, karaciğerde metabolize olmayan antibiyotiklerle profilaksi yapılır.
Kanama problemleri olabilir. Kan pıhtılaşma faktörlerinin (faktör VIII hariç hepsi) sentezi karaciğerde yapılır. Bu sentez azalırsa kanamaya yatkınlık oluşur.
Önce gerekli testler (PT, PTT, trombosit sayısı, kanama zamanı),
daha sonra gerekli önlemler ve kanama kontrolü yapılmalıdır.
İlaçlar toksik reaksiyonlara neden olabilir, bu nedenle sedatifler, trankilizanlar, analjezikler, halothane, amid türü lokal ve genel anestezikler kullanılmamalıdır, hücre nekrozuna yol açarlar.
Alkolizm:
Alkol bağımlıları durumlarını reddetme eğiliminde oldukları için doğru bir anamnez ve klinik muayene önemlidir.
Hemorajik komplikasyonlar,
immün mekanizmanın baskılanması sonucu enfeksiyona eğilim,
yara iyileşmesinde gecikme,
alkol-ilaç etkileşimleri,
psikolojik bozukluklar,
dental uygulamalar yönünden dikkat edilmesi gereken konulardır.
--- Yapılan bir çok araştırma alkoliklerin daha fazla sayıda DMFT’ ye sahip olduğunu, ayrıca kronik, ilerlemiş, generalize periodontitis, interdental papillalarda küntleşme,derin cep ve ileri kemik kayıplarına sahip olduğunu göstermiştir.
--- Kronik alkoliklerde oral kanserlerin oluşma riski de fazladır.
--- Karaciğer ve kemik iliği, alkolizmde en çok zarar gören organlardır.
Karaciğer fonksiyonlarının bozulması, kanama riskini doğurur.
Hemostazın sağlanabilmesi için gerekli koagülasyon mekanizmasındaki proteinler yeterince sentez edilemez. Kemik iliğinin direkt olarak baskılanması sonucu ise trombositopeniler gelişir. Bu nedenle dental cerrahi müdahalelerden önce tam kan sayımı, PT, PTT, kanama zamanı gibi tetkikler istenmelidir.
--- Yüksek miktarda alkol alanlarda hipertansiyon kontrolü zorunludur.
Epileptiklerde fazla alkol, epilepsi komasına neden olabilir,
diabetiklerde ise hipoglisemi komaları gelişebilir.
--- Alkol santral sinir sisteminde depresyon yaratır. Çeşitli depressan ilaçlara karşı tolerans arttığından, dolaşımında alkol olan hastalara daha fazla anestezik madde kullanımı gerekir.
--- Özellikle karaciğerde metabolize olan ilaçlar kronik alkoliklerde dikkatli kullanılmalı, gerekmedikçe kullanılmamalıdır:
Lokal anestezikler (Xylocaine, carbocaine)
Analjezikler (Aspirin, kodein, asetaminofen)
Sedatifler (Diazepam, barbütiratlar, librium)
Antibiyotikler (Ampisilin, tetrasiklin)
ENFEKSİYÖZ (Viral) HEPATİT
İchterus : Bilüribin, safra kanallarından safra ile beraber barsak yoluyla atılır.
Eğer herhangi bir nedenle bilüribin atılamaz ve kan damarlarında geri emilir,
kana karışırsa, dokularda, deride, mukozalarda, vücut sıvılarında birikir.
Nedenleri:
1. Tıkanma sarılıkları
2. Hepatit sarılıkları. Sarılıkların çoğu bu gruptadır.
Hepatit karaciğerin enflamasyonudur. Yaygın iltihap ve nekroz meydana gelir.
Akut ve kronik olabilir. Hepatitlerin en önemli grubu viral hepatitlerdir.
Viral Hepatitler : A,B,C,D,E hepatit virusları olarak adlandırılır.
A ve E tipi virus, hastanın dışkısı ile atılıp içme ve kullanma suyuna geçerse,
bu suyu kullananlara bulaşır (fekal-oral yol).
Hafif seyirlidir, az gelişmiş ülkelerde yaygındır. Kronikleşmez, öldürücü değildir.
B, C, D hepatitleri kan yoluyla bulaşır. Dışkı ile atılmaz, hastalık geçtikten sonra aylarca serumda bulunur ve bu serumla kontamine olan enjektör, iğne, diş aletleri ... gibi yollarla ve transfüzyonla bulaşır.
Hepatitlerin inkübasyon süreleri :
|
HAV
|
HBV
|
HCV
|
HDV
|
HEV
|
İnkübasyon süresi (Gün)
|
15 - 45
|
30 -180
|
15 - 150
|
30 - 180
|
15 - 60
|
B, C, D virüsları, dişhekimi ve yardımcı personel için tehlikelidir, çünkü ;
Yaygındır, taşıyıcılık sıktır.
Kan ve vücut sıvılarından bulaşır.
Vücut dışında yaşar, dezenfeksiyona dayanıklıdır.
Kronikleşir, siroz, karaciğer kanseri gelişebilir.
Güvenilir, etkin tedavisi yoktur.
Klinik belirti ve bulgular :
İştahsızlık, halsizlik, bulantı, kusma, ateş, ishal, artralji ile başlar.
İdrar koyulaşır, yaygın deri ve mukoza sarılığı (en erken sklerada) ortaya çıkar, dışkı rengi giderek açılır.
2 - 4 haftada sarılık gerilemeye başlar, sklerada sarı renk uzun sürebilir.
Hepatit A' da taşıyıcılık yoktur ve ömür boyu bağışıklık bırakır.
Viral hepatit tanısı, klinik bulgular, karaciğer fonksiyon testleri ve esas olarak serolojik testlerle konur.
HBV için;
|
HBsAg
|
Anti-HBs HBsAb
|
HBcAb-IgM
|
HBcAb-IgG
|
Anti HBc
HBcAb
|
Bulaşıcılık
|
Kuluçka dönemi veya asemptomatik taşıyıcı
|
+
|
-
|
-
|
-
|
-
|
+
|
Akut Enfeksiyon
|
+
|
-
|
+
|
+
|
+
|
+++
|
İyileşme Dönemi
|
-
|
-
|
+
|
+
|
+
|
+/-
|
Aşı ile Bağışık
|
-
|
+
|
-
|
-
|
+
|
-
|
Geçirilmiş enfeksiyondan bağışık
|
-
|
+
|
-
|
+
|
+
|
-
|
Kronik enfeksiyon
Aktif Taşıyıcı
Yüksek Bulaşıcı
|
+
|
-
|
-
|
+
|
+
|
+++
|
Kronik Enfeksiyon
İnaktif Taşıyıcı
Düşük Bulaşıcı
|
+
|
-
|
-
|
+
|
+
|
+
|
--- Genel kural olarak, taşıyıcı bireylerin hepsi anamnezle ortaya çıkarılamadığına göre, tüm hastalar sterilizasyon koşullarına tamamen uyularak tedavi edilmelidir.
--- Hepatit B taşıyıcılığı için yüksek riskli hastaların bilinmesi gerekir :
Homoseksüeller
İ.V. ilaç bağımlıları
Dializ hastaları, personeli, transplantasyon ünitelerinde tedavi görenler
İmmünosüpresif alanlar
Kan ve kan ürünü ihtiyacı olan hastalar (çok sık kan transfüzyonu yapılanlar)
Hepatit B hastalarının yakınları
Bütün sağlık personeli
Tropikal ülkelerde akupunktur, dövme yaptıranlar
--- Bulaşıcılıktan korunmak için genel hijyen önlemleri alınmalı,
HB antijeni taşıyanlardan kan ve kan ürünleri nakli yapılmamalı,
Hasta veya taşıyıcı olduğu bilinenlerde kullanılan aletlerin sterilizasyonu
ayrı olarak daha yüksek sıcaklıkta ve uzun sürede yapılmalıdır.
Olabildiğince disposable malzeme kullanılmalıdır.
--- Dişhekimleri Hepatit B için aşılanmalıdır. Aşı % 90'ın üzerinde koruyucudur. Semptomsuz taşıyıcıların plazmalarından hazırlanmış HB aşısı, HB antikoru taşımayan risk grubu kişilere, bir ay ara ile 3 kez 1 ml. deltoid adaleye yapılır.
Yeterli koruma 6 ay sonra başlar, 1 yıl sonra 1. ve sonra her 5 yılda bir tekrarları yapılmalıdır.
--- Hepatitli hastalarda aktif dönemde (sarılık ve diğer bulgular varsa) diş tedavileri ertelenmelidir.
--- Karaciğerde metabolize olan veya hepatotoksik ilaçlar kullanılmamalıdır.
(örn: lokal ve genel anesteziler).
Acil durumlar için doktor konsültasyonu gerekir.
--- Anamnezinde daha önce hepatit geçirdiğini söyleyen hastalarda,
karaciğer fonksiyon testleri ve HB antijen tespiti yaptırılmalı,
enfeksiyonun kaynağı sorulmalı (yiyecek mi, kan mı),
HB antijeni saptanırsa bulaşıcılık nedeniyle önlemler alınmalıdır.
Hepatit A geçiren fakat, karaciğer fonksiyon testleri normal ve kanında
antijen taşımayanlar riskli değildir.
Kronik aktif hepatitte PT ve kanama zamanı tayini yaptırılmalıdır.
--- Maske, önlük (uzun), eldiven, gözlük giyilerek çalışılmalıdır.
--- Sterilizasyon 160o C 'da 1 saat, steril edilemeyen aletler etilen gazı veya
% 2' lik gluteraldehit solüsyonu ile en az 3 saat bekletilerek temizlenmelidir.
--- Dişhekimi hasta ile çalışırken eline alet batarsa :
Yara hemen sabun ve su ile yıkanmalı
Hastanın kan örneği HB antijen tespiti için gönderilmeli, pozitifse hekim hemen
HB immünglobülin yaptırmalıdır, hekim aşılı ise buna gerek yoktur.
KAN HASTALIKLARI
Anemi:
Anemi, periferik kanda eritrosit sayısının azalması veya hemoglobin konsantrasyonunun düşmesi veya hematokrit derecesinin düşmesi ile karakterize
bir kan tablosu bozukluğudur.
Akut hemorajik diatez ya da kronik bir hastalığa bağlı olarak gelişir.
Normal değerler :
Eritrositler Erkek 5.400.000 ± 900.000/mm3
Kadın 4.800.000 ± 600.000/mm3
Yeni doğan 4.5 - 6.5 milyon/mm3
İlk üç ayda 3.5 - 4.5 milyon/mm3
Hemoglobin Erkek 16 ± 2 g/dL
Kadın 14 ± 2 g/dL
Yeni doğan 16 - 22 g/dL
İlk üç ayda 10 - 13 g/dL
Hematokrit Erkek % 40 - 52
Kadın % 36 - 48
Hemoglobin değerleri erişkin erkekte 13 g/dL' nin, kadında 11.5 g/dL' nin
altına düşerse anemi şüphesi ortaya çıkar.
Anemiler aşırı kan kaybına bağlı,
eritrosit yapımında azalmaya bağlı ve
eritrosit yıkımında artmaya bağlı olarak meydana gelirler.
Hemoglobinin ana görevi akciğerden dokulara oksijen taşımaktır. Anemide kanın oksijen taşıma kapasitesi azaldığından doku hipoksisi gelişir. Hipoksi dokuların fonksiyonlarını bozduğunda bu duruma bağlı çeşitli belirti ve bulgular ortaya çıkar.
Anemilerde sınıflama :
-
Hipokrom mikrositik anemiler :
Demir eksikliği
Kronik hastalıklar
Minör talasemi
-
Normokrom makrositik anemiler :
Vitamin B12 eksikliği
Folik asit eksikliği
Karaciğer hastalıkları
Hipotiroidi
Akut lösemi, prelösemi
-
Normokrom normositik anemiler :
Kronik hastalıklar
Akut kanamalar
Talasemi dışında hemolitik anemiler
Aplastik anemi
-
Hemolitik anemiler
Orak hücreli anemi
Akdeniz anemisi
Anemilerin genel belirti ve bulguları :
Aneminin çeşitli derecelerinde;
halsizlik, yorgunluk hissi, efor dispnesi, taşikardi,
baş ağrısı, kulak çınlaması, serebral anemiye bağlı ayağa kalkınca baş dönmesi, extremitelerde uyuşma, iğnelenme, göz önünde sinek uçuşmaları,
iştahsızlık, bulantı, bazen dilde yanma,
menstruasyon bozuklukları, libido azalması ve seksüel impotans gibi belirtiler görülebilir.
Klinik bulgular ise, deri ve mukoza solukluğu, tırnak yatakları, mukoza ve konjuktivada oldukça belirgindir. Solukluğun 2 nedeni vardır;
-
Deri ve mukozaları sulayan kanda Hb miktarının azalması,
-
Deri damarlarının daralarak kanın daha hayati organlara gönderilmesi.
Solukluk muayenesinde en güvenilir bölge el ayası ve buradaki çizgilerdir. Muayene sırasında eller soğuk olmamalıdır. İyice gerilmiş avuçta avuçiçi çizgilerinin soluk olması hemoglobinin 7 gr/dl'nin altında olduğunu gösterir.
Kaşık tırnak bulgusu da kronik anemilerde görülebilir.
Oral Bulgular :
Dilde atrofi, glossit, ağrı ve yanma,
tat bozukluğu,
dudak köşelerinde ragatlar,
ağız mukozasında solukluk, hassasiyet,
lokal, sebepsiz, atipik ve tedaviye cevap vermeyen ülserasyonlar,
oral candidiasis (özellikle demir eksikliğinde) görülebilir.
Dildeki atrofiler demir eksikliği anemisinde hemen tüm papillalarda atrofi
ile kendini gösterir. Dil cilalanmış gibi parlak ve düzgün yüzeylidir.
Pernisiyöz anemide (vitamin B12 eksikliği) dilde Müller-Hunter glossiti vardır. Papilla filiformis, fungiformis ve sirkümvallatalar silinmiş, dil üst yüzeyi parlak, hiperemik ve düzdür.
Bu hastalarda ayrıca komissürlerde ragatlar vardır. Folik asit eksikliğinde de benzer atrofik bulgular vardır.
Ayrıca bunlarda aftöz stomatit insidansı ve çıkma sıklığı yüksektir.
Tüm bu hastaların protez kullanımı güçtür.
Çoğu kez sistemik tedavi, oral bulguların da hızla düzelmesini sağlar.
Dil yüzeyindeki enflamasyon ve papillalardaki atrofinin mekanizması tam olarak bilinmemektedir. Özellikle demir eksikliği anemilerinde gelişen özefagus yüzeyindeki mukozal atrofilere bağlı olarak yutma güçlüğü açığa çıkabilir.
Hemolitik anemilerde ve özelikle orak hücreli anemilerde dişeti hipertrofileri, kanamaları görülebilir.
Anemilerde radyografide çene kemiklerinde trabeküler yapı bozuklukları görülebilir, extraoral kafa grafilerinde, özellikle orak hücreli anemide, kafanın diploe tabakasında düzensiz, fırçamsı bir görünüm (hair on end) olabilir.
Dişhekimi yaklaşımı:
Hb 9 g/dl' nin, hematokrit % 30 'un altında ise yüksek risk vardır. Bu değerler normale ve klinik durumları optimal hale gelinceye kadar özellikle cerrahi dental işlemler yapılmamalıdır. Acil müdahale gerekliliği durumunda ise ağrı kesici selektif uygulamalara yönelmekte yarar vardır.
Yüksek risk grubu hastaları stabil hale getirildikten sonra uygulanan tedavi işlemlerinde tedavi seansları fazla uzatılmamalıdır. Kısa çalışmak iyi bir stres azaltma yöntemidir, bunun dışında sedasyon teknikleri de önerilebilir. Ancak intravenöz sedasyon ayaktan tedavi edilecek hastalarda uygulanmamalıdır. İntravenöz sedasyon uygulanacak hastaların yatan hasta olarak tedavisi takip edilmelidir.
Bu hastalarda dokulara giden oksijen azalmış olduğundan enfeksiyona yatkınlık da artmıştır, iyileşme yavaş olur. Bu nedenle bütün uygulamalarda doku zedelenmelerine çok hassas olunmalı ve atravmatik çalışma felsefesine uyulmalıdır. Aynı nedenle genel anestezi de kalp ve beyin hasarına yol açabilir.
Hemoglobinin 10 g/dL nin altındaki değerlerinde kanama riski unutulmamalı, gerekli önlemler alınmalıdır.
Polisitemi:
Polisitemi; periferal kanda eritrosit sayısının anormal artması ve buna bağlı olarak çoğu kez hemoglobin ve hematokritin de yükselmesi ile karakterize bir bozukluktur.
Polisitemi vera sebebi bilinmeyen eritrosit artışıdır. Bu hastalarda oral mukoza morumsu kırmızı olarak renk değişikliği gösterir. Gingiva kırmızı ve spontan kanamalı olabilir. Platelet anomalisi de olanlarda peteşi ve ekimozlar görülür.
Dilin alt yüzünde de varikostosis görülebilir.
Polisitemi vera hastaları olası kanama veya trombosis nedeniyle risk grubu hastalardır. Bu hastalarda tam kan tablosunu görmek gereklidir.
Bu hastalarda dental uygulamalar, hemoglobin seviyesi 16 g/dL nin altına ve hematokrit seviyesi de %47 nin altına indikten sonra, lokal hemostaz önlemleri alınarak gerçekleştirilmelidir.
Beyaz Kan Hücrelerindeki Bozukluklar:
Lökositler, mantar, bakteri, virüs ve parazitler gibi yabancı organizmalara karşı koruyucu kan hücreleridir. Dolaşımdaki kanda yaklaşık 5000–10000/mm3 düzeyinde olurlar.
Lökositleri oluşturan hücrelerin formülü ayrıntılı olarak şöyledir :
Nötrofiller(PMNL) %50-70
Eozinofiller %0-5
Bazofiller %0-1
Monositler %3-7
Lenfositler %30-40
Lökositlerin artış gösterdiği durumlar:
Bakteriyel enfeksiyonlar
Doku yıkımı yapan hastalıklar ve bazı lösemiler
Azalma gösterdiği durumlar:
Aplastik anemi
Myelosupresyon yapan ilaçların kullanımı
Viral enfeksiyonlar
Çok büyük bakteriyel sepsisler.
Dişhekimi yaklaşımı:
Nötropenide en yaygın oral kavite bulgusu oral ülserasyonlardır.
Bu ülserler diğer ülserlerden farklı olarak çevresinde enflamasyon görüntüsü vermezler ve nekrozla karakterizedirler.
Düzensiz, ağrılı, derin ülserlerdir. Ülserler pis kokuludur.
Oral ülserler, ilerlemiş periodontal hastalık, periodontal hastalık, perikoronitis, pulpal enfeksiyon bu hastalarda hayatı tehdit eden bakteriemi ve septisemilere yol açabilirler.
Bu hastalarda ağızdaki enfeksiyonlardan kültür yapılarak antibiyotik kullanılmalı ve enfeksiyonlar derhal tedavi edilerek odaklar ortadan kaldırılmalıdır.
Lösemiler:
Kan hücrelerinin kontrolsüz ve geri dönüşümsüz seyreden çoğalması sonucu kemik iliği, periferik kan ve bazı organların bu neoplastik hücrelerle istila edilmesi, hastalığın klinik görüntülerini açığa çıkarır. Hastalık klinik seyir olarak akut ve kronik olarak ikiye ayrılır. Ancak bu akut veya kronik seyirli hastalık ayrıca histolojik olarak da lenfoblastik ve myeloblastik lösemiler olarak ikiye ayrılmaktadır.
Buna göre sınıflama
1. Akut lenfoblastik lösemi
2 . Akut myeloblastik lösemi
3 . Kronik lenfositer lösemi
4 . Kronik myelositer lösemi
Akut Lösemiler:
Olgunlaşmamış blast formundaki kemik iliği hücrelerinin neoplastik proliferasyonu ile oluşurlar. Tüm kemik iliği bu tümöral hücrelerle istila edildiği için bütün hematopoetik hücrelerin çoğalması ve olgunlaşması da baskılanır.
Bunun sonucunda eritrosit, granulosit ve trombositlerin yapımı azalır.
Bu durum pansitopeniye ( tüm kan hücrelerinin azalması) neden olacağı için hastalarda solukluk, halsizlik, çabuk yorulma, taşikardi gibi anemi belirtileri, enfeksiyona yatkınlıkta artış, sık sık üst solunum yolu enfeksiyonlarının yaşanması gibi nötropeni belirtileri ve kanamaya yatkınlık, cilt ve mukozalarda peteşi, purpura, ekimoz gibi trombositopeni bulguları görülebilir.
Akut lösemilerde genellikle ilk belirtiler anemiye bağlı olanlardır.
Nötropeniye bağlı bakterial, protozoal ve mantar enfeksiyonları açığa çıkabilir. Kanamalar başlangıçta daha çok deri ve mukoza altı kanamaları şeklinde görülebilir.
Akut Lösemilerde Ağız Değerlendirmesi:
Akut lösemi hastalarının yaklaşık %30 unda hastalığın başlangıcından itibaren ağız bulguları vardır. Bu bulgular kemik iliğinin baskılanmasına bağlı olarak açığa çıkar. Genellikle gelişen trombositopeniye bağlı ağız kanamaları ilk belirtiler olabilir ve hastalar ilk önce dişhekimine başvurabilir.
Bu trombositopeni nedeniyle oral mukozada peteşiler, ekimoz ve hematomlar da görmek olasıdır. Dişeti kanaması dışında özellikle akut myeloblastik lösemide daha belirgin olarak ortaya çıkan dişetindeki hipertrofik görünüm yoğun lösemik infiltrasyona bağlı olarak meydana gelebilir.
Monositik akut lösemilerde bu dişeti hipertrofisi dişetlerini örtecek düzeyde olabilir. Dişetlerinde enfeksiyon bölgelerinin varlığı tedaviye cevap vermeyişi nötropeniye bağlı olarak gelişebilir. Bu nötropeni lenfadenopatiye, oral ülserasyonlara, faranjite de neden olabilir. Bu tür teşhis edilmemiş lösemi hastalarında dişhekiminin dikkati teşhisin erken konmasına yardımcı olacaktır.
Yukarıdaki bulguları diş hekimi, diştaşı, plak varlığı, kötü kenarlı restorasyonlar gibi lokal etkilerle ilişkilendiremiyorsa, hastanın tam kan sayımı, lökosit formülü, hemoglobin ve hematokrit seviyelerini incelemelidir.
Genel olarak lösemide lökosit sayısında artış, bununla beraber diğer kan hücrelerinin sayısında azalma ve anemi tablosu testler sonucu görülür. Böyle şüpheli kan testi sonuçlarında hasta derhal bir hematoloğa yönlendirilmelidir.
Kronik Lösemilerde Ağız Değerlendirmesi:
Kronik seyirde önemli bir oral bulgusu yoktur, ancak semptomlar gösterdiği dönemlerde, kemik iliğindeki baskılanmaya göre açığa çıkacak hücre sayısı tablosuna bağlı olarak akut lösemilerdeki bulgular geç dönemde açığa çıkabilir.
Lösemilerde Dişhekimi Yaklaşımı:
Lösemi hastalarında temel iki duruma dikkat etmek gerekmektedir.
Kanama kontrolü,
Enfeksiyondan korunma.
Bu nedenle herhangi bir dental uygulama öncesi mutlaka hastanın doktoru ile konsültasyon gereklidir ve kan değerleri mutlaka yükseltilmiş olmalıdır.
Dental uygulamaların lösemi tedavisi ile ilişkili olarak en uygun zamanda planlanması çok önemlidir.
Lösemik hastalarda dişhekimliği uygulamaları koruyucu işlemler ve tedavi işlemleri olarak iki grupta ele alınabilir.
Bu hastalarda en önemli sorun, enfeksiyona neden olabilecek hiçbir kaynağın bırakılmamasıdır. Keskin restorasyonlar, kırık dişler, hareketli protezler, ortodontik bant ve braketler düzeltilmeli veya tamamen kaldırılmalıdır.
Kısmen sürmüş yirmi yaş dişleri çekilmelidir.
Çürüklü dişler tedavi edilmelidir.
Eğer pulpa enfekte ise kanal tedavi veya çekim yapılmalı,
Prognozu şüpheli tüm dişler çekilmelidir.
Periodontal sorunlar da dişlerin prognozu göz önüne alınarak tedavi edilmelidir.
Yüksek Riskli Hastalarda Dişhekimliği İşlemleri:
Bu hastalar genellikle blastik kriz döneminde olduklarından hastanede tedavi alıyor olmalıdırlar. Bu hastalarda ağızdaki acil düzeydeki enfeksiyonlar intravenöz geniş spektrumlu antibiyotiklerle tedavi edilmeye çalışılmalıdır.
Ancak spesifik bir uygulama zorunluluğu varsa ( ör: apse drenajı, çok lükse bir dişin çekimi gibi) hastanın doktoru ile konsültasyon yapılarak ortak bir karar alınmalıdır.
Orta Riskli Hastalarda Dişhekimliği İşlemleri:
Bu hastalarda artık malignite kanıtları ortadan kalkmıştır ancak lösemik tedavinin kemik iliğine baskısı vardır. Bu baskı tedavinin verildiği andan sonraki 14 gün boyunca oldukça etkili olduğundan bu arada dental uygulamalardan kaçınmakta fayda vardır. 21 gün sonra dental tedavi yapılabilir.
Tedavi süreci öncesinde mutlaka doktoru ile konsultasyon yapılmalı ve lökosit ve trombosit sayıları bilinmelidir.
Lökositler 3500/mm3 ten az ve trombositlerde 100000/mm3 ün altında ise dental tedaviler ertelenmelidir. Bu durumdaki hastaya ancak muayene işlemleri yapılabilir. Kan hücre sayıları uygun olduğunda basit dental tedavi uygulamaları antibiyotik profilaksisi ve lokal hemostaz önlemleri ile muayenehanede gerçekleştirilebilir.
Ancak enfeksiyon önlemi olarak atravmatik ve uygun cerrahi asepsi kuralları ile çalışmak gerekmektedir. Cerrahi işlemler, komplike tedaviler ise hastane ortamında intravenöz antibiyotik profilaksisi ile uygulanmalıdır.
Düşük Riskli Hastalarda Dişhekimliği İşlemleri:
Normal protokollerle dişhekimliği uygulamaları gerçekleştirilebilir.
Lenfomalar:
Lenfomalar lenforetiküler dokunun malign neoplastik değişimi sonucu ortaya çıkan patolojilerdir. Çok yüksek sıklıkta lenf düğümlerini tutarlar, bununla beraber çeşitli organ yayılımları da görülebilir.
Lenfomalar üç nedenle dişhekimleri için önemlidirler:
İlk olarak; lenfomaların başlangıç tutulumları baş ve boyun bölgesinde olabileceği için dişhekimlerinin rutin muayeneler sırasında henüz asemptomatik olan lenfoma bulgularını erken dönemde yakalayarak erken tanı konmasına yardımcı olabilecekleri durumudur.
İkinci olarak; bu tip malignite tedavilerinin oral bölgede yol açacağı gelişimleri önlemek ve tedavi etmek görevinin dişhekimlerinin işi olması önem kazanmaktadır. Son olarak da gelişim çağındaki bu hastalıklara yakalanmış çocuklarda oluşabilecek baş ve boyun bölgesindeki değişikliklerin varlığı da dişhekimlerinin bu hastalıklar hakkında bilgilere hakim olmasını gerektirir.
Lenfomalar iki grupta incelenmektedir.
-
Hodgkin lenfoma
-
Non-hodgkin lenfoma.
Bu iki alt grubu birbirinden ayıran en belirgin bulgu hodgkin hastalığında
Reed-Sternberg hücrelerinin bulunmasıdır. Bunlar birden fazla çekirdekli dev hücrelerdir.
Klinik olarak ele alındığında hodgkin lenfomalar genellikle lenf bezlerinde lokalize kalarak yavaş gelişim gösterirlerken, nonhodgkin lenfomalar lenf bezi dışındaki dokuları tutabilirler ve daha hızlı ilerler. Bu hastalıkların etyolojisi bilinmemektedir.
Hodgkin lenfoma:
Hastalık sıklıkla gençlerde görülmekle beraber, her yaş aralığında görülebilir.
Ancak 15–35 yaş aralığında ve 50 yaş üzerinde daha sık görülmektedir.
Klinik olarak, genç hastalarda ağrısız, tek taraflı başlayan boyun lenflerinde şişlik şikayeti ile gelen hastanın muayenesinde şiş olan lenf bezi iyi sınırlı, hareketli ve kauçuk kıvamındadır. Hastalık eğer ilerleme gösterirse etkilenen lenf sayısı artabilir ve bulgular değişiklik göstermeye başlar.
Dişhekimi yaklaşımı:
Dişhekimi bu hastalarda rutin baş boyun muayenesi sırasında Hodgkin hastalığını ilk tespit eden doktor olabilir.
Non-Hodgkin lenfoma:
Nonhodgkin lenfomalar Hodgkin lenfomalardan yaklaşık 2 kat daha fazla görülür. Çocuklarda nadir görülürken yaşın artışıyla sıklığı artar.
Nonhodgkin lenfomaların nedenleri tam olarak bilinmese de bazı tiplerinin etyolojisinde virüslerin etken olduğu gösterilmiştir.
Nonhodgkin lenfomalar ağızda, primer tümör veya herhangi bir yerdeki tümörün sekonder görüntüsü olarak açığa çıkabilir.
Lenfomanın en yaygın intraoral klinik görüntüsü iyileşmeyen ancak ağrısız ülserasyonlar şeklindedir. Ülser yüzeyi düzensiz, pürüzlü, çakıl taşı gibi görünen yapıdadır. Ülserin çevresindeki mukozada da yıkım görülebilir, bu nedenle ülserin kenarları düzensizdir.
Oral mukozada malign lenfomalar özellikle gingiva, palatina ve tonsiller bölgede daha sık görülürler. Lenfadenopati genellikle eşlik eder ve teşhis biopsi ile histopatolojik olarak konabilir.
Lenfomaların tedavisinde radyoterapi ve/veya kemoterapi kullanılabilir.
Lenfomalı hastaların birçoğunda kemoterapi ile ilişkili oral komplikasyonlar görülebilir.
Aynı zamanda radyoterapi komplikasyonları olarak mukositis, ağız kuruluğu ve buna bağlı rampant çürükleri, hiperplastik gingivitis gibi oral bulgular açığa çıkabilir.
Bu hastalarda kemoterapi oral komplikasyonları dışında kemoterapiye bağlı myelosupresyon nedenli immün yetmezlik tabloları açığa çıkabileceği için enfeksiyona yatkınlık artmış olabilir.
Hemorajik Diatez (Kanamaya Eğilim )
Hemostaz mekanizmasındaki çeşitli bozukluklar klinikte kanama diatezine yol açar.
Genel olarak sınıflama:
-
Vasküler bozukluklar
Buna bağlı kanamalar daha çok purpura şeklindedir. (Alerjik purpura, herediter hemorajik telenjiektazi, skorbüt, ilaç ve kimyasal maddeler..)
-
Trombosit hastalıkları
-
Pıhtılaşma bozuklukları
Kongenital olanlar (Hemofili, von Willebrand hastalığı..)
Kongenital olmayanlar (Protrombin grubu faktör eksiklikleri, fibrinolize bağlı kanamalar, yaygın damar içi pıhtılaşması..)
Trombositlerdeki Bozukluklar:
Konjenital ve edinsel olarak 2 grupta incelenen bu bozukluklarda
trombositopeniler ve trombositopatiler ortaya çıkar.
Normal trombosit sayısı 150.000 – 400.000 /mm3 arasında değişir.
Bu sayı 100.000 ‘in altına düştüğü zaman trombositopeniden bahsedilir.
Trombositopenide en önemli bulgular yüzeysel damarlarda kanama ve deri-mukoza peteşileridir. Perioral bölge ve oral mukoza muayenelerinde lokal bir etkiye bağlı olmaksızın görülen peteşilerde dişhekimleri trombositopeniden şüphelenmelidir.
Trombositopatiler ise sayısal trombosit bozukluğu değil, kalitatif bozukluklardır :
Kongenital (von Willebrand , dev trombosit hastalığı..),
Edinsel (ilaca bağlı, üremi, myeloproliferatif bozukluk..)
Dişhekimi yaklaşımı:
Tüm hastaların anamnezinde kanama ve pıhtılaşma problemlerine yönelik sorular olmalıdır. Aşırı menstrual kanama, sık burun kanaması veya alışılmadık şekilde, travma ve cerrahi sonrası kanamaların uzun sürmesi, olası kanama bozukluğunu gösterebilir. Daha önceki diş çekimi veya periodontal uygulama sonrası kanamanın uzun sürmüş olması bilgisi de kanama veya pıhtılaşma bozukluklarını işaret edebilir. Ailevi anamnezde de kanama problemleri sorgulanmalıdır.
Trombositopenisi olan hastalar çoğu kez dişhekimine dişeti kanaması nedeni ile gelirler. Eğer trombositopenisi bilinen bir hasta dişhekimine başvurmuş ise mutlaka medikal anamnez alınmalıdır.
İlaca bağlı, beslenme eksikliği ile ilgili veya kanser kemoterapisine bağlı geçici trombositopenisi olan hastalarda dişhekimliği uygulaması acil değilse durum düzeltinceye kadar ertelenmelidir.
Eğer dental işlemin acilen uygulanması gereği var ise veya trombositopeni,
tümör infiltrasyonu veya hipersplenizm gibi geçici olmayan bir nedene bağlı olarak gelişmiş ise hastaya kanamalı olabileceği düşünülen dental işlem öncesi trombosit transfüzyonu gerekli olur. Bu durumda planlanan işlemden 20 dakika kadar önce transfüzyon yapılmalıdır. Bunun nedeni trombositlerin ömrünün çok kısa olmasıdır. İşlemin hemen sonrasında da trombosit verilmesi uygun olacaktır.
Her 1 ünite trombosit transfüzyonunun sayıyı 10000/mm3 arttırması beklenir.
50.000 – 100.000/ mm3 arasında trombosit sayısında, cerrahi olmayan dişhekimliği uygulamalarında kanama beklenmez, ancak dikkatle çalışılmalıdır.
Cerrahi işlemler dışında mandibuler ve tüber anestezi, kök düzlemesi işlemlerinin de kanamalara yol açabileceği unutulmamalıdır.
Cerrahi uygulamaların, boyutuna göre en az 75.000-100.000/mm3 arasında trombosit sayısı ile yapılması gerektiği, 20.000/mm3 altında ağır kanama riski olduğu ve 5.000/mm3 ‘in altında ise spontan kanama riski olduğu unutulmamalıdır.
Bu hastalarda ayrıca antitrombosit etkileri olan ilaçlar kullanılmamalıdır
(ör: aspirin, non steroid antienflamatuarlar..).
Trombositopati hastalarında, ilaca bağlı durumlar çoğu kez ilacın terk edilmesiyle düzelmektedir. Bu nedenle bu tip ilaçları kullanan hastalarda doktorların konsultasyonu sonucu alınan izin ile ilacın uygun süre boyunca bıraktırılması genellikle yeterli olmaktadır.
Üremi hastalarında uzamış pıhtılaşma zamanı olabilir. Dializ bu hastalarda trombositopatiye bağlı kanama zamanı anomalisini düzeltebilir. Diyaliz almayan hastalarda, kalıtımsal bozukluğu nedeni ile trombosit disfonksiyonu olan hastalarda ve bazı özel durumlarda dondurulmuş kan ürünlerinin verilmesi ile normal fonksiyonlar sağlanarak dişhekimliği uygulamaları gerçekleştirilebilir.
Örneğin Von Willebrand hastalığında Faktör VIII verilmesi ile fonksiyon bozukluğu giderilebilir. Bu tip hastalarda mutlaka doktorunun konsültasyonu ile tedavi planı şekillendirilmelidir.
Pıhtılaşma bozuklukları
Konjenital koagülopatiler :
Hemofili A : Faktör VIII (Antihemofilik faktör) eksikliğinin X’ e bağlı resesif geçişidir, sadece erkeklerde görülür.Kadınlar hastalığın klinik belirtilerini göstermeksizin taşıyıcıdırlar. Dokularda kanamalar, hematom, hemartroz, hematüri, gastrointestinal sistem kanamaları görülür. Trombösit sayısı normal, aktif PTT uzamıştır.
Hemofili B: Faktör IX (Christmas faktör) eksikliği vardır.
Klinik ve laboratuar bulguları Hemofili A’ ya benzer.
Hemofili C: Faktör XI eksikliğidir. Klinik ve laboratuar bulguları aynıdır.
von Willebrand hastalığı : En sık görülen herediter koagülasyon bozukluğudur. Hastalıkta eksik olan von Willebrand faktörü , Faktör VIII’ i stabilize eder ve
trombosit adezyonu sağlar.
Hastalıkta primer hemostaz bozulur, kanama zamanı uzar,
hafiften- ciddi derecelere kadar kanamalar, genellikle mukoza kanamaları olur.
Diş hekimi yaklaşımı:
Oral bulgular : Dişeti kanamaları, damakta ekimoz, TME’ de hemartroz olur.
Diş çekimi ve diğer cerrahi girişimlerde kanama riski unutulmamalıdır.
Operasyondan önce kanda eksik olan faktör yerine konmalıdır. Cerrahi işlem ve eksik faktörün tamamlanması işlemleri kesinlikle muayenehane koşullarında yapılmamalı, tam teşekküllü bir hastanede yapılmalıdır.
Diş çekimi ve cerrahiler travmasız yapılmalıdır. Endodontik tedaviler güvenle yapılabilir, çekimi önlemesi açısından da iyi bir yoldur, ancak pulpa ve periodontal dokularda kanamalar olabilir.
Eksik faktör yerine konduğunda detertraj yapılabilir, ileri periodontal cerrahi önerilmez.
Yumuşak doku travmasından kaçınarak konservatif ve ortodontik tedaviler yapılabilir.
Kanama riski, anestezi ve diğer İ.M. enjeksiyonlarda da vardır.
Regional anestezide oluşabilecek ekimoz ve hematom solunum yollarını tıkayabilir.
İ.M. ve submüköz enjeksiyon derin hematomlara neden olabilir.
Bazı ilaçlar ( aspirin, non-steroid antienflamatuarlar.. ) kanamaya yatkınlığı artırır.
SOLUNUM SİSTEMİ ŞİKAYETLERİ
A) Üst solunum yolu hastalıkları : Viral enfeksiyonlar
Alerjik rinit
Otitis media
Sinüzit
Larenjit, farenjit, tonsillit
B)Alt solunum yolu hastalıkları : Bronşit,
Pnömoni,
Bronşiolit,
Astım,
KOAH (kronik obstrüktif akciğer hastalığı),
Pulmoner embolizm,
Pulmoner tümörler,
Akciğer tüberkülozu
Viral enfeksiyonlar : Rinovirüsler yakın temasla,solunum yoluyla damlacık enfeksiyonu olarak kişiden kişiye bulaşır.
Dişhekimi bu yönden korunma önlemini almalı,bu dönemde acil müdahaleler dışında müdahale yapılmamalıdır.
Viral enfeksiyonların oral bulguları, yumuşak damaktaki küçük, yuvarlak, maküler lezyonlardır. Bazen lingual tonsillerde hiperemi ve büyüme izlenir.
Burun akıntısı için kullanılan antikolinerjikler ve nazal konjesyonun azalması için kullanılan dekonjestanlar, tükrük akışını yavaşlatarak ağız kuruluğuna neden olabilir.
Alerjik rinit : (Saman nezlesi) Burun mukozasının kronik tekrarlayıcı enflamatuar hastalığıdır.
Mevsimsel özellikler taşır,polenlere karşı oluşan allerjik bir reaksiyondur, bireyin alerjik eğilimini yansıtır.
Sinüzit : Paranazal sinüsleri döşeyen epitelin enflamasyonudur.
Akut üst solunum yolu enfeksiyonları, allerjik rinit, odontojenik enfeksiyonlar,
iatrojenik dental uygulamalar sinüzitin etkenlerindendir.
Bu etkenlerle sinüs direnajı engellenirse mukozal sekresyon birikir, bakteriel birikim artar ve akut sinüzit ortaya çıkar, süreç devam ederse kronikleşir.
Sinüzit ağrıları diş ağrıları ile karıştırılabilir. Bu ağrılar birbirinden ayırt edilmelidir,özellikle üst çene dişleri dikkatle değerlendirilmelidir.
Kronik sinüzitte ağız solunumu vardır, bunun sonucu ağız kuruluğu,
ağız kokusu,dişeti iltihapları ve çürüklerde artış gözlenir.
Astım : Bronşial astım, bronşial glandların aşırı sekresyonu ve bronşiol düz kaslarının kasılmasına bağlı, tekrarlayıcı nöbetler halinde gelip geçen dispne ile karakterize, kronik bir hastalıktır. Genç yaşta genellikle allerjiye, yaşlılarda ise respiratuar enfeksiyona bağlı olarak gelişir.
Hastaların alerjik eğilimleri nedeniyle kullanılan ilaç, anestezik madde ve dental materyallerde dikkatli olunmalıdır.
Öfke, korku ve heyecan gibi emosyonel faktörler bir astım atağını hazırlayabilir. Stres azaltma teknikleri, preoperatif sedasyon için kısa etkili barbütiratlar kullanılabilir.
Hasta randevuları sabahın geç saatleri veya günün son saatleri olarak ayarlanabilir, bu saatlerde kriz gelme riski düşüktür.
β 2 antagonisti kullanan astım hastalarında tükrük akışında azalma ve buna bağlı sorunlar var olabilir.
Dispne periyodunda oral cerrahi işlemlerden kaçınılmalıdır.
Tedavi sırasında gelişebilecek herhangi bir kriz için muayene odasında oksijen tüpü ve bronkodilatatörler bulunmalıdır. Hasta rahat oturtulmalı, hava yolunun açık olduğundan emin olunmalı, β 2 antagonisti ve oksijen verilmelidir.
Analjezik olarak narkotikler ve aspirin, bronşial konstrüksiyon yapabileceği için kontrendikedir, asetaminofen tercih edilir.
Uzun dönem sistemik kortikosteroid uygulanan hastalarda steroid profilaksisi önerilir ve kortizon kullanımına bağlı yan etkiler, enfeksiyona yatkınlık, iyileşmede gecikme… göz önünde bulundurulmalıdır.
Teofilin, düz kas spazmını çözer ve bronkodilatördür. Bazı antibiyotiklerle ve analjeziklerle etkileşimine dikkat edilmelidir.
Makrolid antibiyotikler,klindamisin ve linkomisin, teofilinin etkisini artırabilir, fenobarbital ise azaltabilir.
Kronik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH) : Periferik, nadiren de santral havayollarında devamlı bir havayolu tıkanmasına yol açan klinik tablodur.
En önemli nedeni sigara kullanımıdır. Sigara veya diğer bronşial iritanlar yoksa genetik faktörler akla gelir.
KOAH’ da kronik bronşit ve amfizem biraradadır.
Kronik bronşit, kronik veya sık tekrarlayan öksürük ve balgamla karakterize bir sendromdur, havayolunun bronşial iritanlara (sigara dumanı, kirli hava…)
maruz kalması sonucu ortaya çıkar.
Amfizem, terminal bronşiyollerin distalinde genişlemiş hava boşlukları ile karakterizedir, akciğer parankiminde harabiyet ve alveol duvarlarında elastikiyet kaybına neden olur.
En yaygın semptomu, egzersiz sırasında ortaya çıkan dispnedir.
Balgamlı öksürük, wheezing (solunum yollarında tıkanma ve daralma nedeniyle solunum sırasında ıslık şeklinde ses çıkışı ile belirgin güç nefes alma durumu.), tekrarlayan solunum yolu enfeksiyonları, halsizlik, kilo kaybı, KOAH' ın genel semptomlarıdır.
40 yaşın üzerindeki, sigara içen veya pulmoner iritanlara maruz kalan (örn: kömür ocaklarında çalışan) ve wheezing gibi solunum rahatsızlığı olan bireylerde KOAH yönünden anamnez derinleştirilmeli, egzersiz sırasında dispne, balgamlı öksürük olup olmadığı, bu şikayetlerin tedavisi için ilaç kullanıp kullanmadığı, daha önce tedavi görüp görmediği sorulmalıdır.
Bronkodilatör olarak kullanılan Betamimetiklerin bazılarının (isoprenalin, adrenalin...) kalp üzerinde ciddi yan etkileri (taşikardi, aritmi...) söz konusudur.
Bu nedenle, ilave olarak adrenalin gibi vazokonstrüktörlü lokal anesteziklerin kullanımı, aritmilere neden olabilir.
İ.V. sedatif veya genel anestezi endikasyonu varsa, hipoksemi riski nedeniyle hastane ortamı tercih edilmelidir.
Kronik steroid tedavisi görenlerde,
adrenal supresyon ve steroid tedavisine bağlı yan etkiler (osteoporoz, yara iyileşmesinde gecikme, enfeksiyona eğilim...) ve,
dental operasyonların, adrenal supresyonu provake edebildiği gözönünde tutularak, doktor konsültasyonundan sonra operasyon günü steroid dozu artırılmalı
(iki katına çıkarılır), sonraki 2-3 gün içinde eski doza dönmelidir.
Tedavi seansları kısa tutulmalı, stres azaltılmalıdır.
Solunum yolu enfeksiyonları nedeniyle, akut alevlenmelerin söz konusu olduğu KOAH' lı hastalarda, diş tedavisi, akut kriz dönemi atlatılıncaya kadar ertelenmelidir.
Daha önce CO2 retansiyonu nedeniyle hastanede tedavi gören hastalarda, solunum fonksiyonunu depresse eden ilaçlar (sedatif, trankilizan, narkotikler...)
doktor konsültasyonu olmadan kullanılmamalı, analjezi için non-narkotikler kullanılmalıdır.
Enfeksiyonlar, bu hastalarda akut alevlenmelere yol açacağından, ağızdaki fokal enfeksiyon odakları temizlenmeli, oral hijyen eğitimi verilmelidir.
Akut üst solunum yolu enfeksiyonları, doku ve genel vücut direncini düşürmeleri ve bulaşıcı özellikleri nedeniyle önemlidir. Hasta asemptomatik oluncaya kadar dental uygulamalardan kaçınılmalıdır.
Tüberküloz :
Mycobacterium tuberculosisin neden olduğu, akut veya kronik seyirli bir enfeksiyondur.
Damlacık enfeksiyonu olarak (konuşma, öksürme sırasında) akciğerdeki enfeksiyon odaklarından dışarı atılmak suretiyle solunum havasına karışan basillerin,
sağlam kişiler tarafından inhalasyon yoluyla alınıp alveollere ulaşmasıyla yayılır.
2.bulaşma yolu, sığırda Tbc etkeni olan Myocobacterium bovis ile enfekte olmuş
inek sütünün kaynatılmadan, pastörize edilmeden kullanımı sonucudur.
3.yol, hastanın enfeksiyon etkeni canlı bakterileri içeren vücut salgılarının
(tükürük, balgam,.) bulaştığı aletlerin derideki açık yaralara teması sonucu gerçekleşir.
Yetersiz beslenme, aşırı fiziksel yorgunluk, genel vücut direncini azaltan hastalıklar... hazırlayıcı faktörlerdir.
Özellikle ağız içinde Tbc lezyonlarının bulunup bulunmaması önemlidir.
Hastanın aktif Tbc döneminde olup olmadığı saptanmalıdır.
Dişhekimleri, Tbc bulaşıcılığı yönünden risk grubudur. Mutlaka maske, eldiven, güçlü tükürük emici kullanılmalıdır.
Tbc basillerinin çene altı ve boyun lenf düğümünlerine yerleşerek extraoral fistülizasyonuna scrofula denir.
Bu hastalarda kullanılan aletler çok iyi steril edilmelidir.
Steril edilemeyen aletler, formaldehit veya etilen oksit gazları ile steril edilmelidir.
Balgamda bulunan basil, ağız mukozası ve dildeki travmatik lezyonların var olduğu hastalarda bu lezyonlara yerleşir, bu nedenle, bu lezyonlara yol açan travmatik durumlar çürük diş, keskin protezler .. yok edilmelidir.
Aktif Tbc semptomlarının bulunduğu (ateş, gece terlemesi, halsizlik, balgam, hemoptizi, kilo kaybı...) hastalar ve ağzında Tbc lezyonu olan hastalarda ileri derecede bulaştırıcılık potansiyeli varolduğundan, balgam kültürü (-) oluncaya kadar dental uygulamalardan kaçınmalıdır. Acil müdahaleler, gerekli önlemlerle yapılabilir. (Yüksek risk grubu)
Süpüratif periodontal lezyonlar, hem hastanın genel vücut direncini düşürerek,
hem de çiğneme ve fırçalama ile bile bakteriemilere yol açarak Tbc' nin seyrini alevlendirebilir, bu nedenle mutlaka tedavi edilmelidir.
Son bir yıldır aktif Tbc belirtilerinin görülmediği hastalar (Orta risk grubu)
gerekli önlemlerle tedavi edilebilir.
Yıllardır bu belirtilerin görülmediği ve düzenli tedavi gören hastalarda her türlü müdahale yapılabilir.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/iqtisadiyyatn-esaslar.html
|
İqtisadiyyatın əsasları
|
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
Fakultə: Uçot-İqtisad
Kurs: I
Qrup: 480
Tələbə: Kürdədehli Simran
Sərbəst iş No:2
Fənn: İqtisada giriş
Mövzu: Iqtisadiyyatın əsasları
Bakı-2014
İqtisadiyyatın əsasları
İnsan həyatını iqtisadiyyatsız təsəvvür etmək olmaz. Hərçənd, bizim çoxumuz, hətta müəyyən qədər təhsil görmüş olsaq da, iqtisadiyyatın həyat tərzinin əsasını təşkil etdiyini nəzərimizə gətirmirik. Robinzon Kruzonu xatırlayırsınızmı? O, gəmisi qəzaya uğrayıb kimsəsiz bir adaya düşənədək, iqtisadi çətinliyi dəf etmək haqqında düşünmürdü. Ancaq zərurət onu bunu anlamağa vadar etdi. Və ən maraqlısı budur ki, insan bu barədə - iqtisadiyyat qanunları haqqında müəyyən biliyə sahib olmadan iqtisadi tələblərə əməl etməli olur. Yaşayış bunu tələb edir.
Bizlər orta məktəbi bitirməmiş sərbəst yaşamaq, müstəqil olmaq istərdik.Elə ki, orta təhsili başa çatdırdıq, özümüzə sənət seçmək, ömür yolumuzun sonrakı illəri haqqında çətin fikrə gəlməli oluruq. Kimisi elm adamı, başqası rəssam, kimlər isə sahibkar və ya həkim, jurnalist və ya menecer olmaq istəyir. Doğrusu, bu peşələr haqqında anlayışımız çox bəsit olur. Əslində, həkim olmaq istəyən kəs heç öz orqanizminin funksiyalarını yaxşı bilmir. Çünki, biz bu peşələr haqqında hələlik ümumi anlayışa malikik.
Bundan narahatçılıq keçirməyə dəyməz, hər şeyin öz vaxtı var. Elə iqtisadi bilikləri qavramağın, istəkləri reallaşdırmağın özü də bəşəri bir tələbdir. Bəşəriyyətin səhəri açılandan, lap ibtidai dövrlərdə də adamlar yaşamaq üçün müəyyən məqsədlər, vasitələr, üsullar axtarıb tapmalı olmuşlar. Yaşamaq üçün mübarizə həmişə olub, var və olacaqdır. Bunsuz həyat amorf-ətalət siqlətli, mənasız bir şey olardı.
Belə müdrik söz var: iştah dişin altındadır. Götürək iqtisadiyyatı. Biz iqtisadiyyatın nə olduğunu o zaman dərk edirik ki, pul qazanırıq və onu xərcləməli oluruq. Necə qazanmalı və necə xərcləməli - bu həyata maraq doğurur.
İnsanlar yaşamaqla bağlı istəklərini reallaşdırmaq üçün hər şeyə əl atıblar: qanlı, talanlı müharibələr ediblər. Lap elə bu günümüzə nəzər salaq. Qarabağ müharibəsi -xalqımızın ağrılı-acılı, yaralı yeridir. Erməni separatçıları namərdlik edərək, öz çoxdankı istəklərinə qovuşmaq üçün - ərazi iddialarını reallaşdırmaq, münbit torpaqları ələ keçirmək məqsədilə qonşusu Azərbaycanın ərazisinin beşdə birini işğal etmişlər. Bu ədalətsiz istəkdir. İmperiya - iddialı hakim dairələr xalqları dəfələrlə belə fəlakətlərə düçar etmiş, sonda özləri də məhvə məhkum olmuşlar. Tarix güzəranın yaxşılaşması üçün müharibələrin labüd olmadığını çoxdan sübut edib.
Əmin-amanlıqda yaşamaq üçün mütərəqqi məqsədlər və vasitələr var: insan əməyini yüngülləşdirmək, zəhmət müqabilində daha çox fayda-mənfəət əldə etmək üçün yeni texnika, texnologiya ixtira etmək, biologiyanı insanın sağlam böyüməsinə yönəltmək, tibbi nailiyyətlərlə nahaq ölümlər üzərində zəfər çalmaq və s.
Bir sözlə, elm və həyat təcrübəsi sübut edir ki, rifahın, dolanışığın səviyyəsi-ölkə vətəndaşlarının əmtəə istehsalının, xidmətinin yaxşı təşkili ilə bağlıdır. Yalnız belə olduqda insanlar rahat, təhlükəsiz həyat sürə bilər və hərtərəfli təmin olunar.
Nəinki, iqtisadçı alimlərin nəzəri fikirləri, lap bizim gözümüz qarşısında baş verən möcüzəli hadisələr-sıçrayışlı inkişaflar da bunu təsdiq edir.
Bir vaxtlar ölkənin varı - təbii sərvətlərin, resursların zənginliyi ilə, münbit torpaqların çox olması ilə, bol suyun, meşələrin mövcudluğu ilə müəyyən edilirdi.
İkinci dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra ictimai-iqtisadi inkişafın yeni vüsəti bu fikrə ciddi düzəliş verdi. Cənubi-Şərqi Asiyanın təbii sərvətlər cəhətdən heç də zəngin olmayan ölkələrində bənzərsiz sıçrayışlar qeydə alındı. Doğrudur, təbii sərvətlərin çoxluğu həyat tərzinin yüksəlməsi üçün mühüm istehsal amillərindən biridir. Ancaq nəinki bu resurslar tükənəndən sonra, hətta bunların mövcudluğu şəraitində də belə ölkələr zamanın inkişafı ilə ayaqlaşa bilirlər. İki ölkənin həyatına - zəngin sərvətli şimal qonşumuz Rusiyanın və təbii sərvətlər sarıdan kasıb-kasad ölkə sayılan Yaponiyanın inkişaf səviyyəsinə nəzər salaq: birində rifah səviyyəsi aşağı, digərində isə yüksəkdir.
Kürdədehli Simran,Uçot-İqtisad,Qrup 480
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/dovlet-qulluguna-qebul-uzre-musahibe-suallar.html
|
Dövlət Qulluğuna qəbul üzrə Müsahibə sualları
|
|
Dövlət Qulluğuna qəbul üzrə Müsahibə sualları
|
səhifə | 1/21 | tarix | 02.01.2022 | ölçüsü | 179,56 Kb. | | #1094 | növü | Qaydalar |
|
Suallar: Dovlet qulluqcusunun mehdudiyyetleri, Melumat azadliginin prinsipleri, Etik davraniw qaydalari, Maraqlarin toqquwmasi nedi ve buna misal getirin, Dovlet qulluqcusunun elave tehsile celb olunmasi, dovlet qulluqcsunun fealiyyetinin qiymetlendirilm esi, Unitar, dunyevi sozunun menasi, Vetendawlarin vezifeleri, Fermanla serencamin ferqi, Serencam mahiyyetli senedler hansilardir? Qerarla Emrin ferqi,Derkenar haqqinda.,AXC dovrunde Parlamentin sedri,muavini kim olub? Nazirler kimler olub? herbi nazirler? Hansi general qubernatorluqlar var? Elektron dovlet, Elektron hokumet, Elektron imza. Turkiye Azerbaycan prezidentleri arasinda baglanmis protokollar? Hemserhəd oldugumuz olkeler?
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/azerbaycan-tibb-universitetinde-dunya-boyrek-gunu-qeyd-edilib.html
|
Azərbaycan Tibb Universitetində Dünya Böyrək Günü qeyd edilib
|
Qəzet 1933 -cü ildən çıxır. № 05 (1602) 14 mart 2015 - ci il Qiyməti 40 qəpik
Azərbaycan
Tibb
Universitetində
Dünya Böyrək
Günü qeyd
edilib
m
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev martın 13-də
Avropa Şurası Parlament Assambleyasının siyasi işlər və demokratiya
komitəsinin məruzəçisi Robert Uolteri qəbul edib.
Görüşdə Azərbaycan ilə Avropa Şurası arasında əməkdaşlığın inkişafı,
Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli ilə bağlı
danışıqlar prosesi və münaqişənin nizama salınması perspektivlərinə
dair məsələlər ətrafında fikir mübadiləsi aparıldı.
2
u
Azərbaycan Tibb
Universitetinin
tədris işləri üzrə prorekto-
ru, professor Sabir Əliyev
kollektivin bir qrup
qadın üzvi ilə görüşüb.
S.Əliyev ATU-nun xanım
əməkdaşlarını və tələbə
qızları
|
http://azkurs.org/layihenin-yazilis-qaydasi.html
|
LayiHƏNİn yaziliş qaydasi
|
“Mükəmməl təbabətə doğru“ azərbaycanlı gənc təbiblərin
Almaniya Forumu
09.04-10.04.2011, Mannheim, Almaniya
Forumun təşkilatçıları
DAAD – Alman Akademik Mübadilə Xidməti
Azərbaycan Höküməti
Azərbaycan Həkimlər və Təbib Tələbələr İctimai Birliyi
ASAİF – Xaricdə Təhsil Alan və Məzun olmuş Azərbaycanlı Gənclərin Beynəlxalq Forumu
Forumun iştirakçıları
100 nəfər gənc təbib
Forumun keçirilmə yeri
Heidelberg Universitetinin Manhheim Tibb Fakültəsi
Forumun nəzərdə tutulan qonaqları
-
Dr.med. Vüqar Yaqublu – Azərbaycan Həkimlər və Təbib Tələbələr İctimai Birliyi
-
Orxan Əkbərov - ASAİF – Xaricdə Təhsil Alan və Məzun olmuş Azərbaycanlı Gənclərin Beynəlxalq Forumunun sədri
-
Prof.S.Post, Heidelberg Universiteti, Mannheim Tibb Fakültəsi
-
Prof.Ağayev B., Elmi Cərrahiyyə Mərkəzi, Azərbaycan
-
Prof. Dr. Dr. h.c. Klaus van Ackern, Dekan, MannheimTibb Fakültəsi
-
Otto Hauser, Azərbaycan Respublikasının Fəxri Konsulu, Almaniya
-
P.Şahbazov, Azərbaycanın Almaniyadakı səfiri, Almaniya
-
Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyinin nümayəndəsi
-
A.Rəhimov – Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman naziri
-
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin nümayəndəsi
-
E. Aslanov – Azərbaycan Respublikası Prezident Administrasiyasının siyasi təhlil və informasiya təminatı şöbəsinin müdiri
-
C.Osmanlı, Millət Vəkili
-
C. Feyziyev – Millət vəkili
-
Tibb Universitetinin nümayəndəsi
-
S.Musayev, Tibb Universitetinin Klinikası, Direktor
Forum haqqında qısa məlumat
"2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı" xarici ölkələrdə, xüsusilə də Almaniyada tibb təhsili alan tələbələr və həkimlərin sayını artırmışdır. Bu və ya digər proqramlar üzrə Almaniyda tibbi-bioloji ixtisaslar üzrə tədqiqat aparan gənc həkim və alimlərimiz də az deyildir. Təsadüfi deyil ki, 15.02.2007-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənabları Berlində Konrad Adenauer Fondunun təşkil etdiyi "Azərbaycan XXI əsrdə - İnkişaf və perspektivlər" mövzusunda tədbirdə vurğulamışdır: “Uzunmüddətli perspektivdə, bizim uğurlu gələcəyimizi neft və qaz deyil, məhz bu istiqamətlər - təhsil və peşəkarlıq müəyyən edəcəkdir”. Xaricdə təhsil alan gənclərimiz məhz bu uğurlu gələcəyin əsas qurucularından olacaqlar.
Bu gün Almaniyada təhsil alan, ixtisaslaşan və ya elmi fəaliyyətlə məşğul olan gənc təbiblərimizin sayı 100-ü keçmiş və bu rəqəm hər il artmaqdadır. Sevindirici haldır ki, xarici ölkələrdə təhsil ilə bağlı dövlət proqramında tibbi və bioloji ixtisaslar son iki ildə prioritet sahələr seçilmişdir. Bu addımın səhiyyəmizin səviyyəsinin yüksəlişinə əsaslı töhfə verəcəyi şübhəsizdir.
Almaniyada təhsil alan tibb tələbələrinin və həkimlərin, eləcə də tibbi-bioloji elmi fəaliyyətlə məşğul olan alimlərimizin ölkəmizin səhiyyəsində və tibb elmində baş verən dəyişikliklər və inkişafla bağlı mütəmadi olaraq məlumatlandırmasına böyük ehtiyac duyulur. Öz təhsilini başa vurmuş gənclərimizin bir hissəsinin öz karyeralarını Almaniyada qalaraq davam etdirmək qərarlarının əsas səbəblərindən biri məhz ölkəmizdəki imkanlar haqqında məlumatsızlıq və peşəkar ünsiyyətin olmamasıdır.
Avropada çalışan mütəxəssislərimizlə sıx əlaqələrin formalaşması onların geri dönməməsi hallarında belə ölkəmizdə olan klinika və tibbi elm və təhsil ocaqlarının xarici əlaqələrinin inkişafına kömək edərdi. Buna artıq bir neçə uğurlu nümunələr vardır. Amma bu əməkdaşlıq nümunələri sistemli deyildir. Bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrin təcrübəsi (Hindistan, Çin, Cənubi Koreya və s.) sübut edir ki, bir ölkədə elm, təhsil və tibbi xidmətin davamlı müasirləşməsində qərb ölkələrində formalaşmış professional diasporanın əsaslı rolu vardır. Bu ölkələrin gəncləri istənilən inkişaf etmiş qərb ölkəsində daha asanlıqla ixtisaslaşma və iş imkanı əldə edə bilirlər. Beləliklə, onlar bu günümüzun ən dəyərli “var-dövləti” olan müasir biliyi öz dövlətlərinə gətirirlər.
Bütün bunları nəzərə alaraq, biz Almaniyada çalışan həkimlərimiz, tibbi-bioloji elmlər sahəsində tədqiqat aparan gənc alimlərimiz və təhsil alan tibb tələbələrinin mütəmadi görüşməsi və Azərbaycandan dəvət edilmiş həmkarları, səhiyyə və elm təşkilatçıları ilə əməkdaşlıq imkanlarını müzakirə etməsi təşəbbüsünü irəli sürmüşük. Bu təşəbbüs Heidelberg Universiteti, Almaniyanın DAAD (Deutscher Akademischer Austausch Dienst) fondu və Azərbaycan hökuməti tərəfindən dəstəklənmişdir.
DAAD-ın hissəvi dəstəyinin əsas səbəbkarı Almaniyanın Heidelberg Universitetinin Mannheim Tibb Fakultəsidir. Heidelberg Universitetinin son zamanlar Azərbaycanla fərqli tibbi layihələri üzrə geniş əməkdaşlığı mövcuddur. Heidelberg Universitetində 5 azərbaycanlı həkim doktoranturanı uğurla bitirmiş və həkimlik fəaliyyətlərini davam etdirirlər (əsasən Almaniyada). Bu gün, 20-yə yaxın həkim və tibb tələbəsi Heidelberg Universitetinin Tibb Fakultələrində (Heidelberg və Mannheim) diplomdan öncəki və ya sonrakı tibb təhsili almaqdadırlar. Məhz bunu nəzərə alaraq, DAAD Almaniyanın Mannheim şəhərində hər il azərbaycanlı gənc həkimlərin və tibbi-bioloji elmlərlə məşğul olan alimlərin toplanmasını dəstəkləmişdir.
Görüş Almaniya və digər xarici ölkələrdə çalışan həkim, tibb tələbələri və bioloqlara ölkəmizin səhiyyə sistemində və tibb elmində baş verən yeniliklərlə tanış edəcək və öz gələcək karyeralarını geri dönərək ölkəmizdə davam etdirmə qərarlarına dəstək verəcəkdir. Azərbaycanlı mütəxəssislər ölkəmizin tibb xidmət, tibb təhsili və tibb elmi sahələrində olan boşluqlar, zəif yerlər haqqında məlumat ala biləcəklər. Bu isə onların, xüsusilə də tibb tələbələrinin gələcək ixtisas seçimində düzgün qərar vermələrinə kömək edəcəkdir. Bununla yanaşı, iştirakçılar arasında Azərbaycan klinikaları və tibbi elm və təhsil ocaqları ilə uyğun alman institutları arasında əlaqələrin qurulmasında kömək etmək istəyənlər meyadana çıxa bilər.
Görüşdə iştirak Azərbaycandan olan iştirakçılar üçün isə peşə, elm və təhsil sahəsində arzu etdikləri əməkdaşlığı qurmağa kömək edəcəkdir. Beləki, onlar görüşdə həm alman mütəxəssiləri, həm də azərbaycanlı mütəxəssislərlə əlaqələr qurma imkanına malik olacaqlar.
Azərbaycanın əlaqədar Universitet və klinikaları görüşdə özlərinin tanışlıq materialları və posterləri ilə iştirak edəcəkdir. Onların görüşdə iştirakının Almaniya çalışan və ya təhsil alan gənclərimizin gələcək qərarlarına təsir edəcəyinə ümid edirik. Qeyd edək ki, DAAD özünün PAGEL layihəsi çərçivəsində hər il Almaniyada təhsil alan və ya çalışan 5-6 azərbaycanlı tələbə və gənc həkimin Azərbaycan klinikalarında 1 ayliq praktika keçməsinə maliyyə dəstəyi verəcəkdir. Odur ki, gələcəkdə vətəndə çalışmaq arzusu olan gənclərimizə istədikləri Azərbaycan klinikasında yay praktikası keçmək imkanı da yaradılacaqdır.
Azərbaycandan iştirak edecek Universitet rəhbərliyi arzu edərsə uyğun hesab etdikləri universitet və klinikalarla əməkdaşlıq yaradılmasına kömək ediləcəkdir.
Bu görüşlərin ən vacib elementlərindən biri, tibb xidmətinin təşkilində, praktiki tibbi fəaliyyətdə və tibb elmində baş verən müasir dəyişikliklər və uğurlar haqqında müzakirələrin təşkil edilməsi olacaqdır. İlk görüşdə kliniki protokolların tətbiq edilməsinin Almanıya təcrübəsi haqqında müzakirələr aparılacaqdır. Bu müzakirələr, kliniki protokolların yeni tətbiqinə başlamış ölkəmiz üçün əhəmiyyətli təcrübə mübadiləsi ola bilər.
Görüş zamanı Almaniya Elm Fondunun (Deutsche Forschungsgemeinschaft - DFG) missiyasi, gördüyü işlər və proqramları çıxışlar olacaq və müzakirələr təşkil ediləcəkdir. Maraqlidır ki, DFG Azərbaycan da daxil olmaqla bir neçə keçmiş Sovet ölkəsini elmi əməkdaşlıq üçün prioritet ölkə elan etmişdir. Bu ildən fəaliyyətə başlayacaq yeni proqram birgə elmi işlərin planlaşdırılması və həyata keçirilməsini dəstəkləyəcəkdir. Görüşdə Alman və Azərbaycan elmi institutları arasında konkret elmi əməkdaşlıq layihələrinin başlanğıcı qoyula bilər.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/qafqaz-tedqiqat-resurs-merkezi.html
|
Qafqaz Tədqiqat Resurs Mərkəzi
|
Azərbaycan
_____________________________________________
AĞANEMƏT QADİR OĞLU AĞAYEV
“AZƏRBAYCANDA SƏHİYYƏ SIĞORTASININ CARİ İNKİŞAFI”
adlı tədqiqat işi üzrə
YEKUN NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR
Qrantın nömrəsi: C05-0105
BAKI – 2006
TƏDQİQAT HAQQINDA QISA MƏLUMAT
Hesabat - 54 səhifə, Azərbaycan dilində.
Problemin qoyuluşu. Tədqiqat layihəsi ölkədə tibbi sığorta sisteminin tətbiqi imkanlarının təhlili və bu sistemin daha səmərəli modellər əsasında inkişafı məsələlərini əhatə edir. Seçilən tədqiqat mövzusu ictimai münasibətlər sferası üzrə bir neçə sahəni özündə birləşdirir. Hər şeydən öncə bu layihə ölkədə səhiyyə sisteminin inkişafı məsələlərini önə çəkir. Məlum olduğu kimi hər bir ölkədə səhiyyə sisteminin inkişafının başlıca şərtinin biri maliyyə mexanizminin yaxşılaşdırılmasından irəli gəlir. Bu baxımdan tibbi sığorta ilə bağlı tədqiqat işi səhiyyənin maliyyələşdirilməsi problemlərini önə çəkir ki, bu da nəticə etibarilə əhalinin yüksək səhiyyə xidmətləri ilə təmin edilməsi məsələlərinə xidmət edir.
Digər bir istiqamət əhali gəlirlərinin yenidən bölgüsü məsələləri ilə bağlıdır. Belə ki, tibbi sığorta sisteminin inkişafı ev təsərrüfatlarının maliyyə bazarlarında aktiv fəaliyyətini təmin etmiş olur ki, bu da son nəticədə əhali gəlirlərinin yenidən bölgüsünün yaxşılaşdırılmasına, bununla da əhali gəlirlərinin səmərəli idarə olunmasına şərait yaradır.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/cu-illerde-isgal-edilmis-azerbaycan-erazileri.html
|
Cü illərdə işğal edilmiş Azərbaycan əraziləri
|
QAN YADDAŞIMIZ
İşğal
Azərbaycan Respublikası – Cənubi Qafqazın Şərqində, ərazisinin əksər hissəsi Xəzər dənizi sahilində yerləşən müstəqil dövlətdir.
1918-1920-ci illərdə İslam Şərqində ilk demokratik cümhuriyyət-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulmuşdur. Azərbaycan xalq cümhuriyyətinin ərazisi 114 min km2 olmuşdur. Sovet Rusiyası tərəfindən işğal ediləndən sonra 1-ci ilin dekabrında Azərbaycan Zəngəzur qəzası Ermənistana birləşdirilmişdir. Hazırda Azərbaycan Respublikasının ərazisi 86,6 min km2 , əhalisi 8 mln. 200 min nəfərdir. Paytaxtı Bakı şəhəridir.
1920-ci il aprel ayının 28-də Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilən Azərbaycan Respublikası 1991-ci il oktyabrın 18-də yenidən dövlət müstəqilliyini bərpa etmişdir.
Ermənistan Respublikasının hərbi təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ ərazisi və onun ətrafındakı 7 inzibati rayonu işğal altında düşmüşdür.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azerbaycan-respublikasnn-prezidenti-yannda-gencler-fondunun-mu.html
|
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Gənclər Fondunun Müşahidə Şurasının üzvlüyünə namizəd təşkilatların siyahısı
|
|
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Gənclər Fondunun Müşahidə Şurasının üzvlüyünə namizəd təşkilatların siyahısı
|
səhifə | 1/2 | tarix | 02.01.2022 | ölçüsü | 50 Kb. | | #1098 |
|
“Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Gənclər Fondunun Müşahidə Şurasının üzvlüyünə namizəd təşkilatların siyahısı:
-
Aydın Abilov - Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu
-
Həmid Məmmədov - Nurlu Sabah Uşaq – Gənclər Təşkilatı İB
-
Tamerlan Məmmədov - Avropa Tələbələr Forumu – Bakı İB
-
Seymur Orucov - Gənclərin İntellektual İnkişafına Yardım İB
-
Şahin İsmayılov - Azərbaycan Tələbə Gənclər Təşkilatları İttifaqı
-
Elçin Məmmədov - Sumqayıt Gənclərinin Hüquqi Maarifləndirilməsi İB
-
Sabinə Abbasova - SAF Həyat Naminə Gənclər İB
-
Tural Hümbətov - Şərqi Avropa Təhsil Alan Azərbaycanlı Tələbələr və Məzunlar İB
-
Məmmədbağır Məmmədov - Azərbaycan-Avropa Gənclərinin Əməkdaşlığı İB
-
Şahin Seyid-zadə - Azərbaycan Respublikasının Gənclər Təşkilatları Milli Şurası
-
İmaməddin Quliyev - Azərbaycan Könüllüləri İB
-
Nurəddin Mehdiyev - Bizim Nəsil Gənclərin Regional İnkişaf Assosiyasası İB
-
Zaur Seyidzadə - Valideyn himayəsindən məhrum olan uşaq və gənclərə yardım İB
-
İlham Rüstəmov - Gənclərin Elmi Araşdırmalarına Dəstək İB
-
Rövşən Nəcəfov - ABŞ Təhsilli Azərbaycan Məzunları İB
-
Seymur Əzəmmədov – Azərbaycan Gənc Marketoloq – reklamçılar İB
-
Elçin Aşurov – Gənclərin Dostluq Şəbəkəsi İB
-
Nərgiz Eyvazova – Azərbaycan Gənclərinin Avropaya İnteqrasiyası Təşkilatı (AGAT)
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/usaqlarn-goz-saglamlg-oten-il-oxuculara-numunevi-xidmet-goster.html
|
Uşaqların göz sağlamlığı Ötən IL oxuculara nümunəvi xidmət göstərilmişdir
|
Uşaqların göz
sağlamlığı
Ötən il oxuculara nümunəvi
xidmət göstərilmişdir
Z
irvə görüşü iştirakçılarını salamlayan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham
Əliyev Sammiti qəbul etdiyinə və göstərdiyi qonaqpərvərliyə görə Niderland hökumətinə
minnətdarlığını bildirdi. Nüvə təhlükəsizliyi tədbirlərinin gücləndirilməsində Beynəlxalq Atom
Enerjisi Agentliyinin mühüm rolundan danışan Azərbaycan dövlətinin başçısı ölkəmizin nüvə
təhlükəsizliyinin bir çox aspektləri üzrə bu Agentliklə fəal əməkdaşlıq etdiyini və Azərbaycanın
iştirakçı dövlət olduğu Nüvə Terrorçuluğuna qarşı Mübarizə üzrə Qlobal Təşəbbüsün nüvə
təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi istiqamətində Birləşmiş Millətlər Təşkilatının göstərdiyi
səyləri dəstəklədiyini, bu yaxınlarda Azərbaycanın nüvə, kimyəvi və bioloji silahların və onların
çatdırılma vasitələrinin yayılmaması sahəsində gördüyü növbəti tədbirlər haqqında yeni hesa-
batını Birləşmiş Millətlər Təşkilatına təqdim etdiyini diqqətə çatdırdı. Prezident İlham Əliyev qeyd
etdi ki, 2012-ci ildə BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında sədrliyi zamanı Azərbaycan beynəlxalq
terrorçuluq, o cümlədən nüvə terrorçuluğu məsələlərinə aid müzakirələr təşkil etmişdir.
Nüvə və radioaktiv təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün əlavə tədbirlər görülməsinin vacibliyinə
toxunan Prezident İlham Əliyev Azərbaycanın nüvə materiallarının qeyri-qanuni dövriyyəsində
tranzit marşrutu kimi ölkənin ərazisindən istifadənin qarşısını almaq üçün böyük səylər
göstərdiyini, bu məqsədlə beynəlxalq tərəfdaşlarla sıx əməkdaşlıq edərək beynəlxalq standartla-
ra uyğun güclü qanunvericiliyə əsaslanan əhatəli milli ixraca nəzarət sistemini formalaşdırdığını
vurğuladı.
Dövlətimizin başçısı bildirdi ki, bu yaxınlarda qəbul edilmiş Azərbaycanın ilk “Dəniz
Təhlükəsizliyi Strategiyası”nda nüvə və digər kütləvi qırğın silahlarının və onların çatdırılma
vasitələrinin, eləcə də aidiyyəti materialların yayılması dəniz təhlükəsizliyinə ən böyük hədələrdən biri kimi müəyyən edilir.
Prezident İlham Əliyev təəssüflə qeyd etdi ki, Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə tanınmış ərazisinin 20 faizinin Ermənistan tərəfindən davam edən işğalı və
azərbaycanlılara qarşı aparılmış etnik təmizləmə siyasəti səbəbindən ölkəmizin öz sərhədlərinin müəyyən hissəsinə lazımi səviyyədə nəzarət etmək imkanı yoxdur.
“Bu cür vəziyyət transmilli mütəşəkkil cinayətkarlığa, nüvə və radioaktiv materialların qeyri-qanuni daşınmasına, həmçinin radioaktiv tullantı materiallarını basdırmaqla
Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərinin Ermənistan tərəfindən zəhərləndirilməsinə şərait yaradır...”
Ãÿçåò
1933 - úö èëäÿí ÷ûõûð.
|
http://azkurs.org/tecili-tender-elan-edir.html
|
TəCİLİ tender elan ediR
|
Uşaqların Xilası beynəlxalq humanitar və inkişaf təşkilatı Goranboy şəhəri və Şüvəlan qəsəbəsində yenicə inşaa edilmiş Uşaq və Ailələrə Dəstək Mərkəzinin uşaq oyun meydançaları ilə təchiz edilməsi üçün
TƏCİLİ TENDER ELAN EDİR Təkliflərin qiymətləndirilməsində aşağıdakı meyarlar əsas götürüləcəkdir: münasib qiymət, texniki təsnifat (ölcülər göstərilməklə), təchizat/quraşdırma və zəmanət müddəti. Təklif olunan meydançalar sürüşkənləri bütün variantlarda plastik, düzvə digər seksiyaları mümkün qədər alçaq və ya birmərtəbəli olmaq şərtilə aşağıdakı nümunələrə uyğun olmalıdır.
Tenderdə iştirak etmək istəyənlər 10 Sentyabr saat 10.00-dək aşağıdakı sənədləri möhürlənmiş, imzalanmış zərfdə göstərilən ünvana təqdim etməlidirlər:
iddiaçının tam adı və ünvanı
təklif etdiyi meydançanın çertyoju və texniki təsnifatı (nümunələrə bax)
|
http://azkurs.org/azerbaycan-respublikasi-medeniyyet-ve-turizm-nazirliyi-v2.html
|
Azərbaycan respublikasi məDƏNİYYƏt və turizm naziRLİYİ
|
5
7
4
4
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
MƏDƏNİYYƏT VƏ TURİZM NAZİRLİYİ
Zaqatala rayon Mədəniyyət və Turizm Şöbəsi
Zaqatala rayon
Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi
Milli
istiqlal ədəbiyyatın sərkərdəsi
(Cəlil Məmmədquluzadə-145)
Zaqatala-2014
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
MƏDƏNİYYƏT VƏ TURİZM NAZİRLİYİ
Zaqatala rayon Mədəniyyət və Turizm Şöbəsi
Zaqatala rayon
Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistemi
Metodika və biblioqrafiya şöbəsi
Cəlil Məmmədquluzadə-145
(Metodiki vəsait)
Zaqatala-2014
Tərtib edən : Gülnar Abdullayeva-Metodika və
biblioqrafiya şöbəsinin müdiri
Redaktor : G.Məmmədova- MKS-nin direktoru
Tərtib edən: G.Y.Abdullayeva-Zaqatala 2014-15 səh.
N.Gəncəvi adına Mərkəzi kitabxanası, 2014
Milli Istiqlal ədəbiyyatın sərkərdəsi.
Görkəmli yazıçı, böyük ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadə (1869-1932) Azərbaycan ədəbiyyatında kiçik hekayənin böyük ustadı, tənqidi-realist nəsrin dahi yaradıcısı kimi geniş şöhrət qazanmışdır. Məhz onun yaradıcılığı sayəsində kiçik adam böyük ədəbiyyatın əsas qəhrəmanına çevrilmişdir. Mirzə Cəlil Azərbaycan dramaturgiyası tarixində tragikomediya mərhələsini yaratmışdır. Onun komediyaları xarakterinə görə faciəyə yaxındır. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan tragikomediyasının banisidir. Məşhur «Ölülər» əsəri Azərbaycan tragikomediyasının zirvəsini təşkil edir. Azərbaycanda mənzum faciələrin banisi olan Hüseyn Cavidin «Ölülər»in hər təbəssümündə acı bir fəryad qopar» - sözlərində dahiyanə şəkildə yazılmış bu əsərin tragikomik xarakteri böyük məharətlə ifadə olunmuşdur. Orijinal bədii nəsri, dramaturgiyası və publisistikası ilə Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan tənqidi realizm cərəyanının əsasını qoymuşdur. Tipik şəraitdə tipik xarakterlərin canlandırılmasını tələb edən, fanatizm və cəhalətə ağır zərbələr vuran, cəmiyyətin dəyişilməsi zərurətini meydana qoyan tənqidi realizm ədəbiyyatı ölkəmizdə milli şüurun oyanışına və dirçəlişinə bir ordudan çox xidmət göstərmişdir.
Cəlil Məmmədquluzadənin redaktorluğu ilə nəşr edilən məşhur «Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan tənqidi realizm ədəbiyyatının ideya-sənət cəbhəxanasıdır. Mübariz ideyalarına və qətiyyətli mövqeyinə görə «Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan xalqının istiqlal kitabına çevrilmişdir. Öz ətrafında Mirzə Ələkbər Sabir, Məmməd Səid Ordubadi, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əli Nəzmi, Əliqulu Qəmküsar, Mirzəli Möcüz Şəbüstəri... kimi görkəmli sənətkarları birləşdirən «Molla Nəsrəddin» jurnalı Azərbaycan mollanəsrəddinçilərinin baş qərargahı funksiyasını yerinə yetirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadənin formalaşdırdığı mollanəsrəddinçilik təlimi «Molla Nəsrəddin» jurnalının və onun ətrafında birləşən ədiblərin strategiya və taktikasını özündə cəmləşdirir. «Molla Nəsrəddin» jurnalı
-3-
mollanəsrəddinçi yazıçı və şairlərin əsərlərinin çoxcildlik külliyyatıdır. Cəlil Məmmədquluzadə «Molla Nəsrəddin» ədəbi məktəbinin banisidir. «Molla Nəsrəddin» eyni zamanda həm də satirik publisistika məktəbidir. Böyük ədib Azərbaycan mollanəsrəddinçilərinin ağsaqqalıdır. Hələ 1924-cü ildə Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən deyilmiş aşağıdakı sözlər bu günün də etirafı kimi səslənir: “Molla Nəsrəddin» - tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. «Molla Nəsrəddin» bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların - ancaq ağsaqqal yoldaşıyam».
Cəlil Məmmədquluzadə XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatı, mətbuatı və ictimai fikrinin ağsaqqalıdır. Fikrimizcə, böyük müasirlik və millilik imkanlarına malik olan zəngin yaradıcılığı ilə Cəlil Məmmədquluzadə bu gün də, müstəqillik dövründə də Azərbaycan ədəbiyyatı və mətbuatına ağsaqqallıq edir. Həyatını milli oyanış və dirçəlişə, Azərbaycan xalqının azadlığına və müstəqilliyinə həsr etmiş Cəlil Məmmədquluzadə milli istiqlal ədəbiyyatının sərkərdəsidir. XX əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmış yeganə ədəbi şəxsiyyətdir ki, o, ölkəmizin ərazi bütövlüyü və milli istiqlal davasında döyüşçü kimi də iştirak etmişdir.
Ədibin 14 sentyabr 1917-ci ildə Qarabağdan Kəhrizli kəndinə, Həmidə xanım Məmmədquluzadəyə göndərdiyi məktub döyüş bölgəsindən yazılmışdır: «Yaxın günlərdə Türk qoşunlarının Əsgərana hücumu gözlənilir. Onlara kömək üçün bu gün atlıların siyahısı tutulur. Mən də gəlmişəm əlimdən gələn köməyi göstərim və qoşunlarla birgə döyüşdə iştirak edim”
Göründüyü kimi, Cəlil Məmmədquluzadə Əsgəran döyüşünün əsgəri idi. Bəlkə də az sonra mövzusunu Qarabağ hadisələrindən aldığı «Kamança» pyesindəki «atlı dəstəsi sərkərdəsi Qəhrəman yüzbaşını» da iştirakçısı olduğu həmin döyüşlərdə görüb müşahidə etmişdi. «Kamança» pyesi Azərbaycan ədəbiyyatında Qarabağ savaşına həsr olunmuş birinci dram əsəri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bu kimi real hadisələr onun içində milli istiqlal düşüncəni dərinləşdirmişdir. Cəlil Məmmədquluzadə Qarabağ savaşının əsgəri olmaqdan çox ədəbiyyatda Azərbaycan davasının baş komandanı səviyyəsinə çatmışdır.
Azərbaycan ədəbiyyatı və ictimai fikrinin tarixində Cəlil Məmmədquluzadə həm də böyük demokrat kimi şöhrət qazanmışdır.
-4-
Hələ 1917-ci ildə meydana çıxmış «Cumhuriyyət» məqaləsi milli-demokratik dövlət quruculuğunun nizamnaməsidir. İlk dəfə həmin il Tiflisdə Müsəlman Milli Komitəsinin yığıncağında səsləndirilmiş «Cümhuriyyət» məqaləsi böyük Mirzə Cəlilin cəmiyyətşünaslıq baxışlarının yekunu və zirvəsidir. Bu əsər «Cümhuriyyətin vacib əsasları»ndan yoğrulmuş proqramdır: «Məmləkət müəyyən qanunlar gücü ilə idarə olunur. O qanunları yazan və təsdiq edən millətin məbusları, yəni millət vəkilləridir. Məmləkətin rəisinə prezident deyilir. Prezidenti ya millət özü seçir, ya parlaman,yəni millət vəkilləri seçir.
Cümhuriyyət idarəsinin seçkisinin dörd vacib şərti var... Bu şərtlərdən əvvəlincisi ümumilikdir. Yəni məmləkətdə yaşayan nüfuzun cəmisi seçkidə iştirak etməlidir... Şərtlərin ikincisi seçkinin müsavi olmasıdır, yəni səslərin bərabərliyi. Məsələn, mən əgər xan və bəyəm, mənim də səsim birdir, sən çoban və rəiyyətsən, sənin də səsin birdir. Üçüncü şərt seçkinin düzbədüzlüyüdür... dördüncü şərt seçkinin gizli qalmasıdır».
Vaxtilə Cəlil Məmmədquluzadə «Cümhuriyyət» tipli əsərləri ilə mənsub olduğu xalqı yaxınlaşmaqda olan müstəqil, milli-demokratik dövlət quruculuğuna hazırlamaq vəzifəsini həyata keçirmişdir. Bununla belə, 93 il əvvəl yazılmış «Cümhuriyyət» məqaləsi hazırda da ölkəmizdə müstəqil, demokratik dövlət quruculuğunun daha da möhkəmləndirilməsinə uğurla xidmət edir.
Böyük ədib Cəlil Məmmədquluzadənin bütün həyatı və yaradıcılığı azərbaycançılıq idealının həyata keçirilməsinə həsr olunmuşdur. Yaşadığı dövrdə, XX əsrin əvvəllərindəki ədəbi-ictimai mühitdə turançılığın, islamçılığın və Rusiyaya meylliliyin çox aktual olduğu şəraitdə o, bu istiqamətlərdən heç birini qəbul etməmişdi. İctimai düşüncə və mübarizə forması kimi azərbaycançılıq Cəlil Məmmədquluzadənin seçimi və kəşfi idi. O, ədəbiyyatda azərbaycançılıq ideyasının dahi yaradıcısıdır. Mirzə Cəlil həyatını böyük risk və təhlükə qarşısında qoymaqdan çəkinməyərək, 1909-cu ildə «Bu gün Kərbəla meydanı – Azərbaycandakı vətənpərvərlik meydanıdır. Hər kimin ürəyində bir cüzi din, namus, Vətən hissi varsa, oranın qeydinə qalmalıdır» demişdi. Ədibin əsərləri canlı xalq dilinin, Azərbaycan danışıq dilinin təbii hadisəsidir. «Anamın kitabı» dramı azərbaycançılığın ədəbi manifestidir. Bu dahiyanə əsər Azərbaycanın tale kitabıdır. 1917-ci ildə yazılmış «Azərbaycan» məqaləsində
-5-
Mirzə Cəlil vaxtilə Şah İsmayıl Xətainin qılıncı ilə çəkdiyi Azərbaycan xəritəsini böyük məharətlə qələmi ilə cızmışdır.«Azərbaycan» məqaləsi Cəlil Məmmədquluzadənin azərbaycançılıq konsepsiyasının bəyannaməsidir: «Bəzi vaxt otururam və papağımı qarşıma qoyub fikrə gedirəm, ... özümdən soruşuram ki:
Mənim anam kim olub?
-Mənim anam rəhmətlik Zöhrəbanu bacı idi.
Dilim nə dilidir?
-Azərbaycan dilidir.
Yəni Vətənim haradır?
-Azərbaycan vilayətidir.
Haradır Azərbaycan?
-Azərbaycanın çox hissəsi İrandadır ki, mərkəzi ibarət olsun Təbriz şəhərindən. Qalan hissəsi də Gilandan tutub, Qədim Rusiya hökuməti ilə Osmanlı hökuməti daxilindədir». Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan xalqı üçün vətən, millət və ana dilindən başqa özgə nicat yolu olmadığını var gücü ilə car çəkmişdir. Vətən, millət və dil məsələləri Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının əsas sütunlarıdır. Ədib bu fikirdə idi ki: «dünya və aləm dəyişdi, mənalar özgə təbir əxz elədi. Yəni bizim dilcə söyləsək, o şeylər ki, əsl mənalarını itirmişdi, qayıdıb əslini tapdı, ... hamı buna qaril oldu ki, Vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət! Dəxi bu dairədən kənar bəni-noi-bəşər üçün özgə nicat yolu yoxdur».
Azərbaycan xalqının milli istiqlalı yolunda Cəlil Məmmədquluzadə böyük şərəflə xidmət göstərmişdir. Böyük ədib bədii yaradıcılığa avamdan, cəhalətdən giley etməklə başlamışdı. «Danabaş kəndinin əhvalatları»nda Qəzetçi Xəlilin dilindən deyilən aşağıdakı sözlər cavan yazıçının məramını başa düşməyə imkan verir: «Qoy avam hər nə deyir desin. Əksər ovqat avam yaxşıya deyir pis, pisə deyir yaxşı. Hələ bəlkə bir az gərək fəxr edək ki, avam bizim üstümüzə gülür. Dünyada hədsiz şəxslər avamdan gileyli qalıblar. Biz də dağarcığımızı çəkirik çuvalların cərgəsinə».
-6-
Cəmiyyətdə gedən ictimai hadisələrin təsiri ilə Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığında, tədricən avamdan gileyli qalmaqdan, ictimai tənqidə, satiraya keçid baş vermişdir. Bu əslində maarifçi realizmdən tənqidi realizmə keçidi də şərtləndirir. 1903-cü ildə yazılmış məşhur «Poçt qutusu» hekayəsində artıq münaqişə indiyədək yazıldığı kimi Vəli xanla Novruzəli, azərbaycanlı ilə azərbaycanlı müstəvisində yox, «qulluq adamı» olan rus poçt məmuru ilə azərbaycanlı Novruzəli arasında cərəyan edir quruluşun şərtləndiyi tipik Azərbaycan kəndlisi olan Novruzəli «qulluqçunu bihörmət etmək» üstündə cəzaya məhkum edilir. Sədaqətli, mənəvi cəhətdən saf, halal, zəhmətkeş Novruzəlinin silist zamanı «günahını boynuna almaması» divanxanadan poçtxanaya qədər keçilən yolun ən mühüm nəticəsidir. Bu kiçik detal ölkədə milli, mənəvi özünüdərkin, milli oyanışın başlanmasından xəbər verir. Bu mənada «Poçt qutusu» hekayəsi Azərbaycan ədəbiyyatında milli oyanışın ilk paroludur.
Yazıçının əsərlərində tədricən istiqlal düşüncəsi genişlənmiş və dərinləşmişdir. 1906-cı ildə yazılmış «İranda hürriyyət» hekayəsi ilə ədəbiyyatda hürriyyət mövzusunda söhbətlər başlanmışdır. Kiçik bir hekayədə Cəlil Məmmədquluzadə XX əsrin başlanğıc illərində vilayətin şuluq vaxtında Azərbaycanın hər iki tayında hürriyyət düşüncəsinin əks-sədasını bütün təbiiliyi ilə canlandırmışdır: «Axı kim eşidibdi ki, o taydan bura hürriyyət gəlsin. O taydan bu üzə həna gələr, səbzə, badam içi gələr, tütün, çay, tiryək... belə zadlar gələr. Yoxsa vallah, mən ömrümdə bir dəfə də eşitməmişəm ki, hürriyyətgələ.
Cəlbedici hadisələrin fonunda ədib artıq «hürriyyət alış-verişi» etməyin zamanının gəlib çatdığından söz açmışdır. Yazıçının gəldiyi qənaət bundan ibarət idi ki, hər kəs «hürriyyət payını öz vətənində almalıdır». Yəni azadlıq ixrac yolu ilə qonşu ölkələrdən hazır gələ bilməz. Artıq 1911 -ci i ldə qələmə alınmış «Nigarançılıq» hekayəsində Cəlil Məmmədquluzadə millətin ziyalılarının «politika və milli söhbətlər» üstündə köklənməsinin vacibliyini xüsusi olaraq vurğulamışdır.
-7-
Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində nəzərə çarpdırılan «rus böyüyü», «ruhani boyunduruğu», «dəyənək zorakılığı» kimi ifadələr ölkədə milli istiqlal mübarizəsinin konturlarının müəyyən olunmasına xidmət edirdi. Fikrimizcə, «Anamın kitabı» dramı ilə Cəlil Məmmədquluzadənin milli istiqlal idealı ideyası kamala çatır. «Anamın kitabı» əsəri Azərbaycana aid olmayan fərqli düşüncələrə malik üç qardaşın komediyası, Anamın faciəsi, Gülbaharın dramıdır. «Anamın kitabı» əsəri Azərbaycan milli istiqlalının dramatik üverturasıdır. Əsərdə senzorun fərqli məsləklərə xidmət edən üç qardaşa irəli sürdüyü ittihamnamə Cəlil Məmmədquluzadənin arzularının ifadəsiidi.
Cəlil Məmmədquluzadə bu fikirdə idi ki, «yer, göy, aylar və ulduzlar... gündən qopub ayrılmış parçalar» olduğu kimi, ölkədəki müxtəlif yönlü siyasi düşüncələr də vahid Ananın – Azərbaycanın ətrafında birləşməlidirlər. Bu mənada əgər Kefli İskəndərin «tarixlərimizin kitabında...qan ilə yazılmış bir səhifəyə» çevrilmiş monoloqu milli-mənəvi özünüdərkin ittihamnaməsidirsə, Gülbaharın bir kitaba sığmayan monoloqu milli-siyasi birliyin təsdiqnaməsidir: «Yer, göy, aylar və ulduzlar göylərdə seyr edib gəzə-gəzə yenə əvvəl-axır günün başına dolanırlar. Çünki bunlar hamısı qədim əzəldə gündən qopub ayrılmış parçalardır. Mən etiqad edirəm ki, mənim də balalarım dünyada hər yanı gəzib dolansalar, genə əvvəl-axır anaları Zəhranın ətrafında gərək dolanırlar. Çünki ay və ulduz şəmsin parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı və ulduzlarıdır. Vay o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanunu pozmaq istəyə. Onun insafı və vicdanı ona müdamül həyat əziyyət edəcək,nə qədər canında nəfəs var peşiman olacaq».
Gülbaharın əlindəki kitabın «açıq səhifəsi»ndə ifadə olunan mətləblər Azərbaycanın açılacaq taleyinin açıq üfüqlərinə işıq salırdı. Azərbaycanda sovet hökumətinin yaranması ərəfəsində Cəlil Məmmədquluzadənin siyasi baxışları bunlardan ibarət idi. Təkcə ölkədə yaranan qarışıqlığa görə deyil, arzu etdiklərini bolşeviklərin məramnaməsində tapa bilmədiyi üçün Cəlil Məmmədquluzadə Vətəni tərk etməyə məcbur olmuşdu.
-8-
Böyük vətənpərvər ədibin siyasi qənaətləri Arazın o tayında Azadistan dövləti qurmuş Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin istiqlal mübarizəsi ilə üst-üstə düşürdü. Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycan ədəbiyyatının Səttarxanıdır. Sərdari-milli Səttarxanı milli-siyasi hərəkatda həyata keçirdiyi mübarizəni Cəlil Məmmədquluzadə ədəbiyyatda və mətbuatda aparmışdır. Cəlil Məmmədquluzadənin redaktorluğu ilə «Molla Nəsrəddin» jurnalının Təbrizdə nəşr olunan sayları Cənubi Azərbaycanda həm milli azadlıq düşüncəsinin dərinləşməsinə, həm də realist-satirik ədəbiyyatın imkanlarının genişlənməsinə güclü təkan vermişdir. Məşhur «Ölülər» əsərinin Təbriz səhnəsində tamaşaya qoyulması (1 may 1921) Azərbaycanın o tayında da fanatizm və cəhalət uğrunda mübarizəyə hərəkət vermişdir. Bununla belə, Xiyabani hərəkatının faciəli süqutu və başlanğıc mərhələdə bolşeviklərin zəhmətkeş xalq haqqındakı işartılı vədləri yazıçını yenidən Vətənə dönüb Sovet Azərbaycanında xidmət etməyə ruhlandırmışdır. Cəlil Məmmədquluzadə «O şey ki, qoca Molla Nəsrəddinin qəlbinə və məcazına hər babətdən müvafiqdir, onun adı Şuradır» deyərək özünün fəhlə-kəndli hökuməti elan edən Şura Azərbaycanına xidmətə həsr edəcəyini bəyan etmişdi. Çünki kiçik adamın böyük müdafiəçisi olan Cəlil Məmmədquluzadə fəhlə-kəndli hökuməti vasitəsilə zəhmətkeş xalqın, sadə, sıravi insanların azadlıq əldə edəcəyinə ümid bəsləyirdi. Lakin ümid və inam dövrü o qədər də çox çəkmədi. Az sonra Cəlil Məmmədquluzadə sovet gerçəkliyinin daxili çürüklüyünü hiss etdiyi üçün həyatını sosialist idealına deyil, millətə və Vətənə xidmətə həsr etmişdir. Böyük ədib bu fikirdə idi ki, «özümüzü... quru tərif və alqışlarla yox, məhz acı həqiqəti meydana qoymaqla biz maarif evini abad edə bilərik». Buna görədir ki, yazıçının sovet dövrü əsərlərində yeni cəmiyyətin yaratdığı çaşqınlıq və xaos, siyasi-mənəvi puçluq, hərc-mərclik öz əksini tapmışdır. Artıq Cəlil Məmmədquluzadə keçən əsrin iyirminci illərinin ikinci yarısından başlayaraq, mövcud cəmiyyətdəki proseslərlə barışmaz mövqedə dayandığını büruzə verirdi. Mirzə Cəlil aşkar şəkildə görürdü ki, yeni qurulan sovet cəmiyyəti «hələ rəndələnməyib...düyünü-müyünü də alınmayıb». Artıq 1922-ci ildə yazmışdı ki, «zülmət çox dərindir, qaranlıq nəhayət qalındır». -9-
Buna görə də Cəlil Məmmədquluzadə «riçədən başlamağın» lazım gəldiyini dərk etmiş, «əgər riçəni baltalayıb, ona zərər yetirə biləcək, qol-qanad onsuz da öz-özünə quruyub məhv olacaq» qənaətində olmuşdu. Həmçinin Cəlil Məmmədquluzadə arzu edirdi ki, kaş «firqəyə daxil olanların bir para yaramazları firqədə olmayaydılar». Ona görədir ki, zahirən gənc sovet dövlətinin müdafiəsinə həsr olunmuş kimi görünən «Bəlkə də qaytardılar» hekayəsində Mirzə Cəlil özünəməxsus üsullarla «Moskvanın özündə də çox böyük və pünhan daxili qarışıqlıqların» olduğunu», Azneftin müdiri Serebrovskinin Bakı neft mədənlərini xarici ölkələrinin milyonçularına satmaq istədiyini ictimaiyyətin diqqət mərkəzinə çəkirdi. Hekayədə həmçinin keçmiş Bakı milyonçularına münasibət də tənqid olunmuşdu: «İnsaf və mürüvvətdən kənardır ki, Ağa bəyin, ya Cahangir xanın on min desyatindən özünə barı min desyatin də verməyələr. Ya Musa Nağıyevin iki yüz otuz yeddi tikilisini əlindən alasan və onun varisinə barı 5-10 ev qaytarıb verməyəsən ki, ... o biçarə... camaat içindəxəcalətçəkməsin».
Cəlil Məmmədquluzadənin sovet dövrü hekayələrində, o cümlədən «Taxıl həkimi», «Hamballar», «Oğru inək» kimi bədii nümunələrdə cəmiyyətin əyintiləri və eybəcərlikləri nəzərə çarpdırılmışdır. «Dəli yığıncağı» isə birbaşa sovet cəmiyyətinin obrazı idi. Əsərdə həm də ölkənin xalqının dilini bilməyən özgə millətlərin nümayəndələri olan Həzrəti Əşrəf kimi hakimlər, Lalbyuz kimi həkimlər tərəfindən idarə edilməsinə etiraz notları vardır. «Dəli yığıncağı»nın yazıldığı illərdə Azərbaycana bolşevik Sergey Mironoviç Kirovun rəhbərlik etdiyini nəzərə alsaq, Cəlil Məmmədquluzadənin bu əsəri yazmaqla nə qədər böyük vətəndaşlıq və cəsarət nümunəsi göstərdiyini təsəvvür etmiş olarıq. Bunun ardınca qələmə alınmış «Ər» pyesində isə azad cəmiyyətdə xalqın öz içindən çıxmış ər, başçı, rəhbər seçmək hüququnun zəruriliyi diqqət mərkəzinə çəkilmişdir: «Azad bir əsrdə, azad millət arasında hər bir şəxsin zənn edirəm ixtiyarı gərək olsun ki, özü üçün evlənməyə qərar verdiyi surətdə öz xoşladığı qadını evlənməyə dəvət etsin.
-10-
Baş doktor kimi azad və mədəni bir vücud zəmani ki evlənmək istədi, ta qədim kişilər kimi bəyəndiyi qızın yanına xala nisbəti, ya da bibisini elçi göndərməyəcək».
Beləliklə, ailə müstəvisində təqdim edilən hadisələr və ideyalar vasitəsilə cəmiyyətə aid siyasi məsələlər gündəmə gətirilmişdir. Asanlıqla görmək mümkündür ki, əsərin cövhərini təşkil edən «ər axtarışı» motivi əslində ailə başçısından çox, dövlət başçısı mənasını ifadə edir. Cəlil Məmmədquluzadə «Ər» pyesində deyildiyi kimi «bu sözdən qan qoxusu» gəldiyini yaxşı bildiyi üçün hadisələri ailə-məişət mühitində baş verən «vəlvələ» şəklində təqdim etmişdir. 1929-1930-cu illərdə yazılmasına baxmayaraq, ədibin sağlığında çap olunmaması da əsərdə ciddi ictimai-siyasi mətləblərin ifadə olunması ilə əlaqədar idi.
Cəlil Məmmədquluzadənin milli istiqlal arzuları Azərbaycan dövlət müstəqilliyi qazandıqdan sonra gerçəkləşmişdir. Böyük demokrat ədibin əsərləri və ideyaları müstəqil dövlətimizin daha da möhkəmləndirilməsinə uğurla xidmət edir və xalqımızın gələcək inkişaf yoluna işıq salır..Görkəmli yazıçı və ictimai xadim Cəlil Məmmədquluzadənin (1869-1932) əsərlərindən nümunələrin XX əsr boyu ingilis, fransız, alman, rus, türk, ukrayna, polyak, moldovan, özbək, fars, türkmən, gürcü, qırğız dillərində nəşr edilməsi onun yaradıcılığına beynəlxalq aləmdə, xüsusən Avropada və Mərkəzi Asiyada böyük maraq doğurmuşdur. Son illərdə əsərlərinin və haqqında yazılan kitabların ərəb və urdu dillərində çap olunması Şərq aləmində, müsəlman dünyasında geniş miqyasda tanınmasına böyük yol açmışdır. Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru, akademik İsa Həbibbəylinin 2004-cü ildə İslamabadda "Seaf Publikations" nəşriyyatında urdu dilində çapdan çıxmış "Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri Cəlil Məmmədquluzadə əsərləri ilə" kitabı qüdrətli yazıçının ədəbi irsinə Cənubi Asiya ölkələrində - Pakistanda, Hindistanda və Əfqanıstanda rəğbət qazandırmışdır.
-11-
Son vaxtlar Misir Ərəb Respublikasının paytaxtı Qahirə şəhərində akademik İsa Həbibbəylinin ərəb dilində nəşr edilmiş iki kitabı Cəlil Məmmədquluzadə irsinin Afrika qitəsində geniş yayılmasına meydan açmışdır. "Azərbaycanın milli yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadə" adlanan birinci kitabda akademik İsa Həbibbəyli görkəmli yazıçının həyatının əsas məqamlarını, "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə bağlı məsələləri və ədibin yaradıcılığının ana xətlərini elmi şəkildə ərəbdilli oxuculara təqdim etmişdir. Bundan başqa, "Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığının əsas tarixləri" adlı xronoloji qaydada hazırlanmış icmalın kitabda iki dildə - ərəb və ingilis dillərində verilməsi əsərin yayılma dairəsinin genişləndirilməsinə və istifadə imkanlarının daha da artmasına səbəb olmuşdur. Böyük tirajla çap olunmuş kitaba Misirin Əl Həzər Universitetinin müəllimi Həmdi Məhruz Basyuninin yazdığı ön sözdə bütövlükdə Azərbaycan haqqında, Cəlil Məmmədquluzadənin şəxsiyyəti və yaradıcılığı, habelə akademik İsa Həbibbəylinin fəaliyyəti barədə əhəmiyyətli fikirlər öz əksini tapmışdır.
"Azərbaycanın milli yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadə" kitabında əlavə olaraq böyük ədibin irsindən örnəklərə də yer ayrılmışdır. Beləliklə, Cəlil Məmədquluzadənin "Ölülər" tragikomediyası, "Danabaş kəndinin əhvalatları" povesti, "Poçt qutusu", "Dəllək", "Pirverdinin xoruzu", "Quzu", "Saqqallı uşaq", "Xanın təsbehi" və başqa hekayələri ərəbdilli oxuculara çatdırılmışdır. Bu, Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərinin ərəb dilində kitab halında ilk təqdimatı kimi də mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Akademik İsa Həbibbəylinin Qahirənin "Mədəniyyət nəşrləri evi" nəşriyyatında çapdan çıxmış "Azərbaycanın milli yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadə" kitabını və ölməz sənətkarın əsərlərini ərəb dilinə Qahirə Universitetinin professoru Cəlal Səid əl-Hifnəvi tərcümə etmişdir. Professor Cəlal Səid əl-Hifnəvi iki dəfə Naxçıvan Dövlət Universitetində olmuş, diyarla tanışlıq imkanı qazanmış, yazıçının ev muzeyini ziyarət etmişdir. Muxtar Respublikaya səfərlər, Naxçıvan Dövlət Universitetində keçirilən görüşlər, aparılan müzakirələr professor Cəlal Səid əl-Hifnəvinin tərcümə prosesində Azərbaycan koloritini, orijinalın xüsusiyyətlərini mümkün qədər daha çox qoruyub saxlamasına imkan yaratmışdır.
-12-
Bundan başqa, akademik İsa Həbibbəylinin Misir Ərəb Respublikasında, Qahirə şəhərində çap edilən "Azərbaycanın yeni dövr yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadə" adlı ikinci kitabında böyük ədibin həyatı və yaradıcılığı haqqındakı araşdırmalar ərəb və ingilis dillərində oxuculara çatdırılmışdır. Əsərdə eyni zamanda Cəlil Məmmədquluzadə əsərlərinin yayılma dairəsi və yazıçının nəsil şəcərəsi barədə də məlumatlar verilmişdir. Kitaba Cəlil Məmmədquluzadənin məşhur "Poçt qutusu" və "Bəlkə də qaytardılar" hekayələrinin ərəb dilinə tərcümələri də əlavə edilmişdir. Kitabı ərəb dilinə Qahirə Universitetinin professoru Həni Əs-Sisi tərcümə etmişdir. Misir Ərəb Respublikasının Azərbaycandakı sabiq səfiri Yusif Əhməd Şarkavinin kitaba yazdığı ön sözdə Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı və İsa Həbibbəylinin fəaliyyəti ölkələrarası münasibətlər müstəvisində dəyərləndirilmişdir.
Qahirə şəhərində Cəlil Məmmədquluzadə haqqında çap olunmuş kitablar barədə Misir Ərəb Respublikasının dövri mətbuatında geniş informasiyalar yayılmışdır.
Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru, Milli Məclisin deputatı, akademik İsa Həbibbəylinin Misir Ərəb Respublikasında çap olunmuş kitabları görkəmli alimin böyük demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadənin həyatı və yaradıcılığının tədqiqi və təbliği sahəsindəki çoxillik ardıcıl fəaliyyətinin məntiqi davamıdır. Bu kitablar qüdrətli Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin Şərq aləmində, müsəlman dünyasında daha geniş miqaysda tanıdılmasına xidmətin ifadəsidir. Qahirə şəhərində çap edilmiş kitablar Azərbaycan-Misir əlaqələrinin də yeni və əhəmiyyətli səhifələridir. Təqdim edilən kitablar görkəmli Azərbaycan yazıçısı Cəlil Məmmədquluzadənin möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyevin xüsusi sərəncamı ilə ölkəmizdə geniş qeyd edilən 145 illik yubileyinə layiqli hədiyyədir.
Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığının təbliği məqsədiylə kitabxanalarda bir-birindən maraqlı tədbirlər keçirmək mümkündür.Bu tədbirləri keçirməkdə əsas məqsəd oxucuları C. Məmmədquluzadə yaradıcılığı ilə yaxından tanış etmək, mövcud bilikləri daha da artırmaqdır.Cəlil Məmmədquluzadənın kitablarının biblioqrafik icmalının təşkili oxucular üçün maraqlı olar. Maraqlı təsbirlərdən biri də kitab sərgiləridir. C. Məmməgquluzadənin 145-illik yubileyi ilə əlaqədar aşağdakı başliq altında sərgi təşkil etmək olar.
-13-
Milli istiqlal ədəbiyyatının sərkərdəsi
-
-
-
1.Başlıq-“Milli istiqlal ədəbiyyatının sərkərdəsi”
2.Yazıçının şəkli.
3.Yarım başlıq- Molla Nəsrəddin ədəbi məktəbinin banisi
4.Sərgidə veriləcək sitatlar:
1.Milli istiqlal ideologiyasının carçısı
2. Görkəmli Azərbaycan mütəfəkkiri
3.Azərbaycanın milli yazıçısı Cəlil Məmmədqulizadə.
Tövsiyə ədəbiyyat siyahısı.
1. Məmmədquluzadə C. Seçilmiş Əsərləri. C-1 Bakı .:Azərbaycan dövlət nəşriyyatı.1983-304 səh.
2.Məmmədquluzadə.C.Əsərləri C-2-Bakı.: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı.1984-191 səh.
3. Məmmədquluzadə .C.Əsərləri C-3-Bakı.: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı.1984-257 səh.
4.Məmmədquluzadə .C.Əsərləri C-4-Baki .: Öndər nəşriyyatı.2004- 460 səh.
5. Məmmədquluzadə. C. Əsərləri C-2 –Baki.: Öndər nəşriyyatı.2004-583 səh.
6.Məmmədquluzadə . C.Əsərləri C-3-Baki .: Öndər nəşriyyatı.2004-478 səh.
7. Məmmədqulazadə. C.Əsərləri Bakı.: Öndər nəşriyyat ı. 2004-636 səh. -14-
Ədəbiyyat siyahısı:
1.Məmmədquluzadə C. Seçilmiş Əsərləri. C-1 Bakı Azərbaycan dövlət nəşriyyatı.1983-304 səh.
2.Məmmədquluzadə.C.Əsərləri C-2-Bakı.: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı.1984-191 səh.
3. Məmmədquluzadə .C.Əsərləri C-3-Bakı.: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı.1984-257 səh.
-15-
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/backup-of-uz-qabigi.html
|
Backup of Uz Qabigi
|
Backup of Uz Qabigi
Yüklə
3,95 Mb.
səhifə
1/183
tarix
02.01.2022
ölçüsü
3,95 Mb.
#1162
növü
Dərslik
1
2
3
4
5
6
7
8
9
...
183
Yüklə
3,95 Mb.
Dostları ilə paylaş:
1
2
3
4
5
6
7
8
9
...
183
Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət
gir
|
qeydiyyatdan keç
Ana səhifə
Stomatologiya
Anesteziologiya
Cərrahlıq
Ginekologiya
Tibb
yükləyin
|
http://azkurs.org/azerbaycan-milli-elmler-akademiyasi-v5.html
|
Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
|
AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASI TЯHSИL NAZИRLИYИ
AZЯRBAYCAN DÖVLЯT ИQTИSAD UNИVERSИTETИ
«MAGИSTRATURA MЯRKЯZИ»
Abbasov Cavid Sadiq oğlu
(MAGИSTRANTIN A.S.A.)
“Dövlət büdcəsinin formalaşmasında gömrük vergi və
rüsumlarının rolu” mюvzusunda
MAGИSTR DИSSERTASИYASI
Иstiqamяtin шifri vя adы 060401 Dünya iqtisadiyyatı
Иxtisasыn шifri vя adы Gömrük işinin təşkili
Elmi rяhbяr Magistr proqramыnыn rяhbяri
(A.S.A., elmi dяrяcя vя elmi ad) A.S.A., elmi dяrяcя vя elmi ad)
Rəhbər i.e.n.Z.A.Şəkərəliyeva и.е.н.М.М.Асланова_________
Kafedra mцdiri _____________ проф.А.Ш.Шякярялийев___________
(A.S.A., elmi dяrяcя вя elmi ad)
BAKI - 2016
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ
I FƏSİL. BÜDCƏ-VERGİ SİYASƏTİNİN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNİN NƏZƏRİ - METODOLOJİ ƏSASLARI
1.1. Büdcə-vergi tənzimlənməsinin məqsəd və vəzifələri
1.2. Büdcə təsnifatı və büdcə gəlirlərinin formalaşması prinsipləri
II FƏSİL. BÜDCƏ GƏLİRLƏRİNİN FORMALAŞMASI
XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ MÜASİR VƏZİYYƏTİNİN TƏHLİLİ
2.1. Dövlət gəlirlərinin formalaşması və büdcələrarası bölgüsü xüsusiyyətləri
2.2. Müasir şəraitdə Azərbaycanda büdcə-vergi siyasəti və onun dövlət
gəlirlərinə təsirinin təhlili
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azerbaycan-respublikasi-tehsil-nazirliyi-azerbaycan-dovlet-iqt-v3.html
|
Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ
MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ
Əlyazması hüququnda
Şəhrabanı Mahmudova Qardaşəli qızı
(MAGİSTRANTIN A.S.A)
“KİÇİK QAFQAZIN ŞİMAL-ŞƏRQ YAMACINDA
TORPAQLARIN AĞIR METALLARLA ÇİRKLƏNMƏSİNİN
EKOLOJİ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ”
mövzusunda
MAGİSTR DİSSERTASİYASI
İxtisasın şifri və adı: 060510 “Ekologiya”
İxtisaslaşma: “Ətraf mühitin mühafizə
metodları və bərpası”
Elmi rəhbər: Magistr proqramının rəhbəri:
dos. Məmmədov A.S dos. Novruzova F.M
__________________ _______________________
Kafedra müdiri: dos. V.Z. Mehdiyeva _______________________
BAKI – 2016
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ........................................................................................................................3
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/xeber-bulleteni-40.html
|
Xəbər bülleteni №40
|
Xəbər bülleteni № 40
http://transparency.az/cnews/
Ünvan: AZ1001, Bakı, Cəfər Cabbarlı, 16, mən. 7
Tel: (+994 12) 497 81 70; 497 68 15; Fax: (+994 12) 596 20 38
E-mail: info©transparency.az
Avqust 2016
Bir ayda Təhsil Nazirliyi 19 815 müraciət alıb
03.08.2016
Təhsil Nazirliyinin telefon məlumat mərkəzinə (“Qaynar xətt” xidməti: 146) 2016-cı ilin iyul ayında daxil olan zənglər və vətəndaşların qəbulu mərkəzində göstərilən xidmətlərlə bağlı statistika açıqlanıb.
Edu.gov.az bildirir ki, vətəndaşlarla iş bölməsinə 19 815 müraciət daxil olub. Telefon məlumat mərkəzində 15 212 zəng (2015-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 1,6 dəfə çox) qəbul edilib. Vətəndaşların qəbulu mərkəzində isə ötən ay 4 603 nəfərə xidmət göstərilib. 1461 sənəd (606 məktub, 526 ərizə, 329 digər sənəd) qəbul olunub.
Daxil olan müraciətlərdə daha çox müəllimlərin işə qəbulu və yerdəyişməsi, ali təhsil sənədlərinin (diplomların) tanınması, yerli ali təhsil müəssisələrinə köçürülmə və bərpa, təhsil haqqından azad olunma, xüsusi istedadı olan uşaqların vaxtından əvvəl I sinfə qəbulu ilə bağlı məsələlər əksini tapıb.
Vergi orqanlarına şikayətlər 21,1% azalıb
03.08.2016
Vergilər Nazirliyindən Transparency.az-a verilən məlumata görə, 2016-cı ilin 1-ci yarısında vergi orqanlarına 48653 müraciət daxil olub. Onların 96,9%-i ərizə, 2,9%-i şikayət, 0,2%-i təklifdir.
Müraciətlərin 50,7%-i müxtəlif arayışların alınması, 20,8%-i kameral vergi yoxlamaları, 7,6%-i vergi borcları, 1,9%-i səyyar vergi yoxlamaları, 1,9%-i vergidən yayınma və dividendlərin verilməsi, 0,3%-i operativ vergi nəzarəti tədbirləri, 0,4%-i vergi orqanlarının vəzifəli şəxslərinin hərəkəti (hərəkətsizliyi), 0,4%-i qanunsuz sahibkarlıq fəaliyyəti, 0,1%-i korrupsiya hüquqpozmaları, 13,5%-i digər məsələlərlə bağlıdır.
Nazirlik bildirir ki, müraciətlərin 75%-i müsbət həll olunub.
Hesabat dövründə vergi orqanlarına daxil olmuş şikayətlərin sayı ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 21,1% azalıb.
6 ayda vergi orqanları ümumilikdə 2216 vətəndaşı qəbul edib. Vergilər naziri fevralın 25-də Oğuz, aprelin 29-da Neftçala, mayın 20-də Yardımlı, iyunun 17-də Qusar şəhərində vətəndaşların səyyar qəbullarını keçirib. Həmin qəbullara ümumilikdə 123 nəfər vətəndaş qatılıb.
Dollar 1 manat 59 qəpiyi ötdü
03.08.2016
Avqustun 3-də ABŞ dolları 1 manat 59 qəpik həddini keçib. Mərkəzi Bank 1 dollara 1,5915 manat qiymət qoyub.
Transparency.az-ın məlumatına görə, 1 avronun rəsmi kursu 1,7845 manat, 1 Rusiya rublunun rəsmi məzənnəsi 0,0238 manat müəyyən edilib (Məzənnələr).
Neft nə qədər ucuzlaşıb?
03.08.2016
Dünya birjalarında neftin qiyməti düşüb. Nyu-York birjasında “Layt” markalı neftin bir barreli 0,58 dollar ucuzlaşaraq 39,52 dollar, London birjasında “Brent” markalı neftin bir barrelinin qiyməti 0,51 dollar azalaraq 41,73 dollar olub.
AZƏRTAC-ın 3 avqust məlumatına görə, “AzəriLayt” markalı neftin bir barreli 0,02 dollar ucuzlaşaraq 42,82 dollara satılır. Azərbaycanın dövlət büdcəsində xam neftin satış qiyməti bir barrel üçün 25 ABŞ dolları götürülüb.
Bloomberght.com-un hesabatında qeyd olunur ki, neft son iki ayda təxminən 20 faiz ucuzlaşıb. Amma analitiklərin fikrincə, 2017-ci ildə bir barrel neftin orta qiyməti 57 dollar olacaq.
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyindən yeni hesabatlar
03.08.2016
-cı ilin yanvar-iyul aylarında Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi əlilliyi olan şəxsləri 20,5 mindən çox protez-ortopedik məmulat və reabilitasiya vasitəsi ilə təmin edib. Rəsmi hesabata görə, nazirliyin Protez-Ortopedik Bərpa Mərkəzi, onun Gəncə şəhərindəki filialı və Naxçıvan istehsalat sahəsi 7 ayda 8379 nəfər əlilliyi olan şəxsə protez-ortopedik bərpa xidmətləri göstərib. Həmin şəxslərdən 987 nəfəri ölkənin ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin və konstitusiya quruluşunun müdafiəsi ilə əlaqədar əlil olmuş şəxslərdir.
Başqa bir hesabata əsasən, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi 364084 nəfəri aylıq sosial müavinətlə təmin edir. Həmin şəxslərin 40,1 faizi əlilliyə, 4,1 faizi yaşa, 11,6 faizi ailə başçısını itirməyə görə aylıq sosial müavinət alır. Aylıq sosial müavinət alanlardan 19,2 faizi sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşadək uşaqlar, 13,4 faizi müharibə veteranlarıdır.
Beşdən çox uşağı olan qadınların, müharibə əlilləri və şəhid ailələrinin, I və II qrup Çernobıl AES əlillərinin, müddətli hərbi xidmət qulluqçularının uşaqlarının, ünvanlı dövlət sosial yardımı ilə təmin edilən aztəminatlı ailələrdəki bir yaşadək uşaqların hər birinə görə də aylıq sosial müavinət ödənir.
Bu il nazirlik 60660 nəfəri birdəfəlik müavinətlə təmin edib.
O da qeyd olunur ki, iyulun 1-nə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin xətti ilə prezident təqaüdü ilə təmin olunan şəxslərin sayı 56 539 nəfərdir. Həmin şəxslərin 176 nəfəri Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı fəxri adı verilmiş şəxslərdir (həlak olan insanların ailə üzvlərinə ödənir). Prezidentin aylıq təqaüdü ilə təmin olunanların 19 699 nəfəri müharibə əlilləri və onlara bərabər tutulanlar, 13 097-si şəhid ailələridir.
20 Yanvar faciəsi zamanı şəhid olmuş 115 nəfərin ailəsinə və 303 nəfər 20 Yanvar əlilinə, 405 nəfər İkinci Dünya müharibəsi iştirakçısına prezidentin aylıq təqaüdü ödənir. 394 nəfərə isə prezidentin fərdi təqaüdü verilir.
Fəxri ad almış 2 365 nəfər, ümumi səbəbdən I qrup əlil olan və əmək pensiyası almaq hüququ olmayan 19 923 nəfər, Əfqanıstanda sovet qoşunlarının tərkibində beynəlmiləl borcunu yerinə yetirərkən həlak olmuş, itkin düşmüş və məhkəmə qaydasında ölmüş elan edilən 62 nəfər hərbi qulluqçunun ailə üzvləri də prezidentin aylıq təqaüdü ilə təmin edilirlər.
Yaponiya hökumətində dəyişiklik
03.08.2016
Yaponiyanın baş naziri Sindzo Abe avqustun 3-də hökumətin tərkibində dəyişiklik edib. Novator.az-ın məlumatına görə, Sindzo Abe müdafiə naziri postunu qadına – Tomomi İnadaya həvalə edib.
Tomomi İnada Yaponiya tarixində müdafiə naziri postunu tutan ikinci qadındır. Müdafiə Nazirliyinə 2007-ci ildə də qadın nazir – Yuriko Koike rəhbərlik etmişdi. Yuriko Koike bu il iyulun 31-də paytaxt Tokionun meri seçilib.
Sindzo Abe xarici işlər naziri Fumio Kisidanı və maliyyə naziri Taro Asonu öz postlarında saxlayıb. Nazirlər Kabineti baş katibinin müavini Xirosiqe Seko isə iqtisadiyyat, ticarət və sənaye naziri təyin olunub.
Yaponiya hökumətində dəyişiklik parlamentin yuxarı palatasına seçkidə Liberal Demokrat Partiyası başda olmaqla hakim koalisiyanın qələbəsindən sonra aparılıb.
Ekologiya: müraciət və pozuntu statistikası yayılıb
03.08.2016
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi “Qaynar xətt”ə daxil olan şikayətlər üzrə hesabat yayıb. Rəsmi məlumata görə, bu ilin 6 ayı ərzində 168 nömrəli “Qaynar xətt”ə ekoloji qanun pozuntuları ilə əlaqədar 1980 şikayət daxil olub. Nazirlik şikayətlərin 1841-ni yerində araşdırıb, digər müraciətlərin araşdırılması isə davam etdirilir.
Şikayətlər əsasən ağacların kəsilməsi və aşma təhlükəsinin olması, məişət tullantılarının qalaqlanması, səs-küy səviyyəsinin normadan artıq olması, atmosfer havasının çirklənməsi, çirkab suların axıdılması, yerin təkindən istifadə, flora və faunanın mühafizəsi ilə bağlıdır.
6 ay ərzində Ətraf Mühitin Mühafizəsi Departamentinə (740), Dövlət Ekspertiza İdarəsinə (862 şikayətdən 759-u), Meşələrin İnkişafı Departamentinə (174 şikayətdən 165-i), Ətraf Mühit üzrə Milli Monitorinq Departamentinə (43), Milli Geoloji Kəşfiyyat Xidmətinə (114 şikayətdən 95-i), Bioloji Müxtəlifliyin Qorunması və Xüsusi Mühafizə Olunan Təbiət Ərazilərinin İnkişafı Departamentinə (19 şikayətdən 18-i), Milli Hidrometeorologiya Departamentinə (1), “Azərbaycan Yaşıllaşdırma və Landşaft Quruluşu” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinə (9 şikayətdən 6-sı), Su Hövzələrində Bioloji Resursların Artırılması və Mühafizəsi Departamentinə (16 şikayətdən 12-si), Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq İdarəsinə (2) göndərilən şikayətlər üzrə araşdırma başa çatıb, tədbirlər görülüb, qalan şikayətlərin araşdırılması isə davam etdirilir.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin “Qaynar xətt” rabitə əlaqəsi 2002-ci ildən fəaliyyət göstərir.
Transparency.az bildirir ki, nazirliyin digər hesabatına əsasən, ilin birinci yarısında aparılan araşdırma zamanı atmosfer havasının, su və torpaq ehtiyatlarının, yerin təkinin, balıq ehtiyatlarının, fauna və floranın mühafizəsi, o cümlədən məişət və istehsalat tullantılarının idarə olunması sahəsində yol verilən qanun pozuntularına görə 1070 akt və 351 protokol tərtib olunub, nöqsanların aradan qaldırılması üçün icrası məcburi olan 319 müddətli göstəriş verilib.
Ümumilikdə 329 iş üzrə 395780 manat məbləğində inzibati cərimə tətbiq edilib, ətraf mühitə dəymiş ziyana görə 249 iş üzrə 483841 manat məbləğində iddia qaldırılıb. Ətraf mühitə tullantıların atılmasına və axıdılmasına görə hüquqi və fiziki şəxslərə qarşı 2647 iş üzrə 494304 manat məbləğində ödəmə tətbiq edilib.
Tədbir görülməsi üçün hüquq mühafizə orqanlarına göndərilən 207 işdən 115-nə, icra qurumlarına göndərilən 172 işdən 87-nə, məhkəmələrə göndərilən 129 işdən 25-nə baxılaraq müvafiq tədbirlər görülüb.
İİV və QİÇS: Səhiyyə Nazirliyi rəqəmlər açıqlayıb
03.08.2016
Səhiyyə Nazirliyinin 3 avqust məlumatına görə, Azərbaycanda İİV infeksiyası — QİÇS pandemiyası əsasən yüksək riskli qruplara aid olan əhali təbəqələri, inyeksion narkotik istifadəçiləri arasında yayılıb. Hesabatda bildirilir ki, 2016-cı ilin 6 ayı ərzində aşkar olunan İİV infeksiyasına yoluxma hallarının 20,3 faizi, 1987-2016-cı illər ərzində aşkar olunan halların isə 49,2 faizi inyeksiya yolu ilə narkotik istifadəsi nəticəsində baş verib.
Hesabat dövründə 283 yoluxma halı aşkar edilib. Onlardan 276-sı (97,5 faizi) Azərbaycan vətəndaşı, 7-si (2,5 faizi) əcnəbidir. Qeydiyyata alınan 276 yerli sakindən 180-i (65,2 faizi) kişi, 96-sı (34,8 faizi) qadındır. QİÇS mərhələsinə 86 nəfər keçib.
6 ay ərzində İİV-ə yoluxması təsdiq olunan Azərbaycan vətəndaşlarının 56-nın (20,3 faiz) parenteral, 160-nın (58 faiz) heteroseksual, 5-nin (1,8 faiz) homoseksual kontakt nəticəsində, 4 nəfərin (1,7 faiz) şaquli yolla, 51 nəfərin (18,5 faiz) yoluxma yolu ilə xəstəliyə tutulduğu müəyyən edilib.
Ümumilikdə 1987-ci ildən 2016-cı ilin iyul ayınadək Respublika QİÇS-lə Mübarizə Mərkəzində İİV infeksiyası təsdiq olunan 4955 nəfər rəsmi qeydiyyata götürülüb. Onlardan 3607-si (73,2 faiz) kişi, 1348-i (26,8 faiz) qadındır. QİÇS mərhələsində olan vətəndaşların sayı isə 1798 nəfərdir.
İİV-lə yaşayanların 47 faizi inyeksion narkotik istifadəsi, 42,1 faizi heteroseksual, 1,8 faizi homoseksual kontakt, 1,8 faizi anadan uşağa keçmə, 0,02 faizi (1 nəfər) donor qanının köçürülməsi nəticəsində infeksiyaya yoluxub, 7,3 faizində yoluxma yolu müəyyən edilməyib.
Səhiyyə Nazirliyinin xətti ilə 2006-cı ildən tətbiq edilən antiretrovirus terapiyaya hazırda 3240 İİV-lə yaşayan şəxs cəlb olunub.
İlin 6 ayı ərzində nikaha daxil olmaq istəyən 69 min 796 şəxs İİV-ə görə müayinə edilib, 44 nəfərdə yoluxma faktı təsdiqlənib.
Səhiyyə Nazirliyi bildirir ki, Azərbaycan İİV infeksiyasına yoluxma səviyyəsi üzrə aşağı olan ölkələr sırasına daxildir.
Azərbaycan Konstitusiyasına dəyişikliklər layihəsi
03.08.2016
Transparency.az Azərbaycan Konstitusiyasına dəyişikliklər layihəsini təqdim edir.
Sentyabrın 26-da Azərbaycan Konstitusiyasında dəyişikliklər üzrə ümumxalq səsverməsi (referendum) keçiriləcək. Referendum aktı layihəsində konstitusiyanın 25-dən çox maddəsində dəyişikliklər təklifi yer alır. Eyni zamanda ana qanuna bir neçə yeni maddə təklif olunur.
Dəyişikliklər prezident seçilmək üçün 35, deputat olmaq üçün 25 yaş şərtlərini aradan qaldırır, dövlət başçısının səlahiyyət müddətini 5 ildən 7 ilə artırır. Dövlət başçısına növbədənkənar prezident seçkisi elan etmək, parlamenti buraxmaq səlahiyyəti verilir. Başqa bir yenilik vitse-prezidentlər postlarının təsisini nəzərdə tutur. Layihəyə görə, birinci vitse-prezidenti və vitse-prezidentləri Azərbaycan prezidenti vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edir. Növbədənkənar prezident seçkisi zamanı dövlət başçısının səlahiyyətlərini birinci vitse-prezident icra edəcək.
Mərkəzi Seçki Komissiyasının təsdiqlədiyi təqvim planına görə, referendum üzrə təşviqat qrupunun qeydə alınması üçün sənədlərin təqdimatı avqustun 22-də başa çatır. Sentyabrın 3-dən 25-dək təşviqat kampaniyası aparılacaq (Təqvim planı).
“Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər edilməsi haqqında” referendum aktı (Layihə)
1. 9-cu maddənin I hissəsi aşağıdakı redaksiyada verilsin:
“I. Azərbaycan Respublikası öz təhlükəsizliyini və müdafiəsini təmin etmək məqsədi ilə Silahlı Qüvvələr yaradır. Silahlı Qüvvələr Azərbaycan Ordusundan və başqa silahlı birləşmələrdən ibarətdir.”.
2. 24-cü maddədə:
2.1. I və II hissələr, müvafiq olaraq, II və III hissələr hesab edilsin və həmin maddəyə aşağıdakı məzmunda I hissə əlavə edilsin:
“I. İnsan ləyaqəti qorunur və ona hörmət edilir.”;
2.2. III hissəyə aşağıdakı məzmunda ikinci cümlə əlavə edilsin:
“Hüquqlardan sui-istifadəyə yol verilmir.”.
3. 25-ci maddədə:
3.1. III hissənin birinci cümləsində “milliyyətindən” sözü “etnik mənsubiyyətindən” sözləri ilə, ikinci cümləsində “milli” sözü “etnik” sözü ilə əvəz edilsin;
3.2. aşağıdakı məzmunda VI hissə əlavə edilsin:
“VI. Fiziki və əqli qüsurları olanlar, onların məhdud imkanlarına görə həyata keçirilməsi çətinləşən hüquq və vəzifələrdən başqa, bu Konstitusiyada təsbit olunmuş bütün hüquqlardan istifadə edir və vəzifələri daşıyırlar.”.
4. 29-cu maddədə:
4.1. V hissə VII hissə hesab edilsin;
4.2. aşağıdakı məzmunda V və VI hissələr əlavə edilsin:
“V. Xüsusi mülkiyyət sosial öhdəliklərə səbəb olur.
VI. Sosial ədalət və torpaqlardan səmərəli istifadə məqsədi ilə torpaq üzərində mülkiyyət hüququ qanunla məhdudlaşdırıla bilər.”.
5. 32-ci maddəyə aşağıdakı məzmunda VI, VII və VIII hissələr əlavə edilsin:
“VI. Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, üçüncü şəxslər haqqında məlumat almaq məqsədi ilə elektron formada və ya kağız üzərində aparılan informasiya ehtiyatlarına daxil olmaq qadağandır.
VII. Məlumatın aid olduğu şəxsin buna razılığını aşkar ifadə etdiyi hallar, ayrı-seçkiliyə yol verməmək şərtilə anonim xarakterli statistik məlumatların emalı və qanunun yol verdiyi digər hallar istisna olmaqla, informasiya texnologiyalarından şəxsi həyata, o cümlədən əqidəyə, dini və etnik mənsubiyyətə dair məlumatların açıqlanması üçün istifadə edilə bilməz.
VIII. Fərdi məlumatların dairəsi, habelə onların emalı, toplanması, ötürülməsi, istifadəsi və mühafizəsi şərtləri qanunla müəyyən edilir.”.
6. 36-cı maddədə:
6.1. II hissədən “və digər silahlı birləşmələrdə” sözləri çıxarılsın;
6.2. aşağıdakı məzmunda IV hissə əlavə edilsin:
“IV. Qanunla müəyyən edilmiş hallar istisna olmaqla, lokaut qadağandır.”.
7. 47-ci maddənin III hissəsində “sosial” sözündən sonra “və hər hansı digər meyara əsaslanan” sözləri əlavə edilsin.
8. 49-cu maddənin II hissəsində “etməklə” sözündən sonra “, ictimai qaydanı və ya ictimai əxlaqı pozmamaq şərtilə,” sözləri əlavə edilsin.
9. 53-cü maddənin I hissəsində “heç bir halda” sözləri çıxarılsın və “vətəndaşlığından” sözündən sonra “(onun qanunla müəyyən edilmiş itirilmə halları istisna olmaqla)” sözləri əlavə edilsin.
10. 56-cı maddənin III hissəsində “seçkilərdə iştirak etmək” sözləri “seçilmək” sözü ilə əvəz edilsin.
11. 57-ci maddənin I hissəsinə aşağıdakı məzmunda ikinci cümlə əlavə edilsin:
“Hərbi qulluqçular bu hüquqdan yalnız fərdi qaydada istifadə edə bilərlər.”.
12. 58-ci maddənin IV hissəsinin birinci cümləsi aşağıdakı redaksiyada verilsin:
“Azərbaycan Respublikasının bütün ərazisində və ya hər hansı hissəsində qanuni dövlət hakimiyyətini zorla devirmək məqsədi, cinayət hesab edilən digər məqsədlər güdən və ya cinayətkar üsullardan istifadə edən birliklər qadağandır.”.
13. 59-cu maddədə:
13.1. maddənin mətni I hissə hesab edilsin və həmin hissədən “qanunla nəzərdə tutulmuş qaydada” sözləri çıxarılsın;
13.2. aşağıdakı məzmunda II hissə əlavə edilsin:
“II. Dövlət sahibkarlıq sahəsində yalnız dövlət maraqlarının, insan həyat və sağlamlığının müdafiəsi ilə bağlı tənzimlənməni həyata keçirir.”.
14. 60-cı maddə aşağıdakı redaksiyada verilsin:
“Maddə 60. Hüquq və azadlıqların inzibati və məhkəmə təminatı
I. Hər kəsin hüquq və azadlıqlarının inzibati qaydada və məhkəmədə müdafiəsinə təminat verilir.
II. Hər kəsin hüququ var ki, onun işinə qərəzsiz yanaşsınlar və həmin işə inzibati icraat və məhkəmə prosesində ağlabatan müddətdə baxılsın.
III. Hər kəsin inzibati icraat və məhkəmə prosesində dinlənilmək hüququ vardır.
IV. Hər kəs dövlət orqanlarının, siyasi partiyaların, hüquqi şəxslərin, bələdiyyələrin və vəzifəli şəxslərin hərəkətlərindən və hərəkətsizliyindən inzibati qaydada və məhkəməyə şikayət edə bilər.”.
15. 68-ci maddədə:
15.1. maddənin adı aşağıdakı redaksiyada verilsin:
“Özbaşınalıqdan müdafiə və vicdanlı davranış hüququ”;
15.2. I və II hissələr, müvafiq olaraq, II və III hissələr hesab edilsin;
15.3. aşağıdakı məzmunda I və IV hissələr əlavə edilsin:
“I. Hər kəsin dövlət orqanlarının ona münasibətdə özbaşınalığı istisna edən vicdanlı davranışına hüququ vardır.”;
“IV. Dövlət, dövlət qulluqçuları ilə birlikdə, dövlət qulluqçularının qanuna zidd hərəkətləri və hərəkətsizliyi nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarına dəymiş ziyana görə və onların təminatının pozulmasına görə mülki məsuliyyət daşıyır.”.
16. 71-ci maddənin II hissəsinə aşağıdakı məzmunda üçüncü cümlə əlavə edilsin:
“Hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılması dövlət tərəfindən gözlənilən nəticəyə mütənasib olmalıdır.”.
17. 85-ci maddənin I hissəsində “yaşı 25-dən aşağı olmayan” sözləri “seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan” sözləri ilə əvəz edilsin.
18. 89-cu maddənin I hissəsinin birinci bəndinin 5-ci yarımbəndinin sonunda nöqtə işarəsi nöqtəli vergül işarəsi ilə əvəz edilsin və həmin bəndə aşağıdakı məzmunda 6-cı və 7-ci yarımbəndlər əlavə edilsin:
“6) bu Konstitusiyanın 93-cü maddəsinin III hissəsinin tələbini pozduqda;
7) deputat üçün qanunla müəyyən edilmiş etik davranış qaydalarını kobud surətdə pozduqda.”.
19. Aşağıdakı məzmunda 981-ci maddə əlavə edilsin:
“Maddə 981. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin buraxılması
Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin eyni çağırışı bir il ərzində iki dəfə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə etimadsızlıq göstərdikdə və ya Azərbaycan Respublikası Prezidentinin təqdimatına əsasən Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin, Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsinin və Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı İdarə Heyətinin kollegial fəaliyyəti üçün zəruri olan sayda onlara üzvlüyə namizədləri iki dəfə təqdim edildikdən sonra, qanunla müəyyən edilmiş müddətdə təyin etmədikdə, habelə bu Konstitusiyanın 94-cü və 95-ci maddələrində, 96-cı maddəsinin II, III, IV və V hissələrində, 97-ci maddəsində göstərilən vəzifələrini aradan qaldırıla bilməyən səbəblər üzündən icra etmədikdə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisini buraxır.
II. Növbədənkənar seçkilərdə seçilən Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin çağırışının səlahiyyət müddəti 5 ildən az ola bilər. Bu halda Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinə növbəti seçkilər növbədənkənar seçkilərdə seçilən Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin çağırışının səlahiyyət müddətinin beşinci ilinin noyabr ayının birinci bazar günü keçirilir.”.
20. 100-cü maddədən “Yaşı otuz beşdən aşağı olmayan,” sözləri çıxarılsın.
21. 101-ci maddənin I hissəsində “5” rəqəmi “7” rəqəmi ilə əvəz edilsin və aşağıdakı məzmunda ikinci cümlə əlavə edilsin:
“Azərbaycan Respublikasının Prezidenti növbədənkənar Azərbaycan Respublikası Prezidenti seçkilərini elan edə bilər.”.
22. Aşağıdakı məzmunda 1031-ci maddə əlavə edilsin:
“Maddə 1031. Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidentləri
1. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti və vitse-prezidentləri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilirlər.
2. Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidenti vəzifəsinə seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, ali təhsilli, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olmayan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı təyin edilir.”.
23. 105-ci maddədə:
23.1. I hissənin birinci cümləsində “üç ay ərzində” sözləri “60 gün müddətində” sözləri ilə, ikinci cümləsində “Baş naziri” sözləri “Birinci vitse-prezidenti” sözləri ilə əvəz edilsin;
23.2. II hissədə “Baş naziri” sözləri “Birinci vitse-prezidenti” sözləri ilə, “səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri” sözləri “müəyyən etdiyi ardıcıllıqla Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidenti Birinci vitse-prezident statusu almış olur və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini” sözləri ilə əvəz edilsin;
23.3. III hissə aşağıdakı redaksiyada verilsin:
“III. Bu maddənin II hissəsində göstərilən səbəblərə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidentinin icra etməsi mümkün olmadıqda, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikasının Baş naziri icra edir.”;
23.4. aşağıdakı məzmunda IV hissə əlavə edilsin:
“IV. Bu maddənin II hissəsində göstərilən səbəblərə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikasının Baş nazirinin icra etməsi mümkün olmadıqda, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədri icra edir. Həmin səbəblərə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərini Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin sədrinin icra etməsi mümkün olmadıqda, Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətlərinin başqa vəzifəli şəxs tərəfindən icrası haqqında qərar qəbul edir.”.
24. Aşağıdakı məzmunda 1061-ci maddə əlavə edilsin:
“Maddə 1061. Azərbaycan Respublikası vitse-prezidentlərinin toxunulmazlığı
I. Səlahiyyət müddəti ərzində Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidentinin şəxsiyyəti toxunulmazdır.
II. Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidenti cinayət başında yaxalanma hallarından başqa tutula bilməz, cinayət məsuliyyətinə cəlb edilə bilməz, onun barəsində məhkəmə qaydasında inzibati tənbeh tədbirləri tətbiq edilə bilməz, axtarışa məruz qala bilməz, şəxsi müayinə edilə bilməz.
III. Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidenti cinayət başında yaxalanarsa, tutula bilər. Belə olduqda onu tutan orqan bu barədə dərhal Azərbaycan Respublikasının Baş prokuroruna xəbər verməlidir.
IV. Azərbaycan Respublikasının vitse-prezidentinin toxunulmazlığına yalnız Azərbaycan Respublikası Baş prokurorunun təqdimatına əsasən Azərbaycan Respublikası Prezidenti tərəfindən xitam verilə bilər.”.
25. Aşağıdakı məzmunda 1081-ci maddə əlavə edilsin:
“Maddə 1081. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidentinin təminatı
Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti və onun ailəsi dövlət hesabına təmin edilir. Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidentinin və onun ailəsinin təhlükəsizliyini xüsusi mühafizə xidmətləri təmin edir.”.
26. Aşağıdakı məzmunda 1101-ci maddə əlavə edilsin:
“Maddə 1101. Dövlətlərarası və hökumətlərarası beynəlxalq müqavilələr bağlamaq hüququnun verilməsi
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti dövlətlərarası və hökumətlərarası beynəlxalq müqavilələr bağlamaq hüququnu vitse-prezidentə, Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin üzvlərinə və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin müəyyən etdiyi digər şəxslərə verə bilər.”.
27. 121-ci maddənin mətni aşağıdakı redaksiyada verilsin:
“Azərbaycan Respublikasının Baş naziri, Baş nazirin müavini, nazir, digər mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı rəhbəri vəzifəsinə seçkilərdə iştirak etmək hüququna malik olan, ali təhsilli, başqa dövlətlər qarşısında öhdəliyi olmayan Azərbaycan Respublikasının vətəndaşı təyin edilir.”.
28. 126-cı maddənin I hissəsində “Yaşı 30-dan aşağı olmayan, seçkilərdə” sözləri “Seçkilərdə” sözü ilə əvəz edilsin.
29. Aşağıdakı məzmunda 1461-ci maddə əlavə edilsin:
“Maddə 1461. Bələdiyyələrin məsuliyyəti
Bələdiyyələr, bələdiyyə qulluqçuları ilə birlikdə, bələdiyyə qulluqçularının qanuna zidd hərəkətləri və hərəkətsizliyi nəticəsində insan hüquq və azadlıqlarına dəymiş ziyana görə və onların təminatının pozulmasına görə mülki məsuliyyət daşıyırlar.”.
Sabiq mer 12 il yarım həbs cəzası aldı
03.08.2016
Rusiyanın Yaroslavl şəhərinin sabiq meri Yevgeni Urlaşov 12 il 6 ay müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Novator.az xəbər verir ki, sabiq mer külli miqdarda rüşvət almaqda təqsirli bilinib.
Yaroslavl Vilayət Məhkəməsinin avqustun 3-də çıxardığı hökmə əsasən, Urlaşov 60 milyon rubl cərimə də ödəməlidir.
Yevgeni Urlaşov 2013-cü ilin iyulunda həbs olunub. İttihama əsasən, 2012-2013-cü illərdə Urlaşov, onun köməkçisi Aleksey Lopatin və bələdiyyə sifarişini yerinə yetirən agentliyin direktoru Maksim Poykalaynen “Radostroy” tikinti şirkətinin direktoru Sergey Şmelyevdən bələdiyyə layihəsində iştiraka görə 18 milyon rubl tələb ediblər. Urlaşov Şmelyevi hədələyərək bildirib ki, rüşvət verməsə, bələdiyyə müqaviləsi üzrə “Radostroy” şirkətinə çatmalı olan pul ödənməyəcək.
İstintaq Uraşovun “Yardostroy” şirkətinin baş direktoru Eduard Avdalyandan da 17 milyon rubl rüşvət aldığını müəyyən edib. Rüşvət Yaroslavl Şəhər Yol Xidmətinin səhm nəzarət paketinin “Yardostroy” şirkətinə verilməsi ilə bağlı qərarın çıxarılmasına təsir etmək məqsədilə tələb olunub.
Məhkəmənin 3 avqust qərarı ilə Urlaşovun sabiq köməkçisi Aleksey Lopatinə 7 il həbs verilib.
İşin üçüncü iştirakçısı Maksim Poykalaynen 5 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib.
Valyuta ehtiyatı və pul bazası: 7 aylıq göstəricilər
03.08.2016
-cı ilin 7 aylıq yekununa görə, Azərbaycan Mərkəzi Bankının 4 milyard 162,9 milyon ABŞ dolları həcmində valyuta ehtiyatı olub. Transparency.az bildirir ki, iyul ayında valyuta ehtiyatı 121 milyon manat azalıb. 6 aylıq hesabatda valyuta ehtiyatı 4 milyard 283,9 milyon ABŞ dolları həcmində göstərilmişdi.
Mərkəzi Bankın hesabatına əsasən, pul bazasında 51,3 milyon manat azalma var. İyulun 1-nə pul bazasının həcmi 7 milyard 689,4 milyon manat idi, avqustun 1-nə göstərici 7 milyard 638,1 milyon manata düşüb.
Ötən il Azərbaycan manatı iki dəfə devalvasiyaya uğrayıb və dollar qarşısında 78 qəpikdən 1 manat 55 qəpiyə qalxıb. Hazırda 1 ABŞ dollarının rəsmi kursu 1,5915 manatdır.
2016-cı ilin valyuta hərraclarında Mərkəzi Bankdan 835,4 milyon dollar alınıb. Dövlət Neft Fondunun 2016-cı ilin hərraclarında satdığı valyutanın həcmi isə 2 milyard 856,5 milyon dollardır.
Ermənistanın xarici ticarətində 2,7% artım var
03.08.2016
-cı ilin yanvar-iyun aylarında Ermənistanın xarici ticarət dövriyyəsi 2015-ci ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 2,7% artaraq 2 milyard 272,5 milyon dollara çatıb. Novator.az-ın məlumatına görə, Milli Statistika Xidməti avqustun 3-də belə hesabat yayıb.
Rəsmi hesabata əsasən, 2016-cı ilin yanvar-iyun aylarında Ermənistanın ixracı ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 16,7% artaraq 814,9 milyon dollar olub, idxal isə 3,7% azalaraq 1 milyard 457,5 milyon dollara düşüb. Xarici ticarətdə 642,6 milyon dollarlıq mənfi saldo yaranıb.
2016-cı ilin ilk 6 ayında Ermənistanın Rusiya ilə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi ötən ilin müvafiq dövrünə nisbətdə 12,4% artıb.
Milli Statistika Xidmətinin məlumatına görə, hesabat dövründə Ermənistanın MDB ölkələri ilə xarici ticarət dövriyyəsinin həcmində 8,3%, Avropa İttifaqı dövlətləri ilə ticarət dövriyyəsinin həcmində 1,7% artım qeydə alınıb. Ermənistanın digər ölkələrlə ticarət dövriyyəsinin həcmi isə 0,1% faiz azalıb.
1252 layihəyə 73,2 milyon manat ayrılıb
03.08.2016
Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu vəsaitlərin istifadəsi haqqında hesabat yayıb. Transparency.az-ın məlumatına görə, hesabatda bildirilir ki, fond bu ilin ilk 6 ayında sənaye, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı, xidmət (infrastruktur) sahələrinin inkişafı sahələri üzrə 1252 layihəyə 73 milyon 234,8 min manat vəsait ayırıb. Layihələr çərçivəsində 3189 iş yerinin açılacağı gözlənir.
Qurumun maliyyə vəsaiti ayırdığı layihələrin 1224-ü kiçik həcmli, 13-ü orta həcmli, 15-i böyük həcmli kreditlərə aiddir. Kiçik həcmli kreditlər üzrə ümumilikdə 10 milyon 453,8 min manat, orta həcmli kreditlər üzrə 3 milyon 350 min manat, böyük həcmli kreditlər üzrə 59 milyon 431 min manat maliyyə vəsaiti verilib.
Kiçik həcmli kreditlər hesabına 1733, orta və iri həcmli kreditlər hesabına isə müvafiq olaraq 366 və 1090 iş yerinin yaranacağı bildirilir.
Azər Qasımlı: “Referendum aktında ən çox üzərinə gediləsi müddəalar…”
03.08.2016
Sentyabrın 26-da Azərbaycan Konstitusiyasına dəyişikliklər üzrə referendum keçiriləcək. Referendum aktı layihəsində konstitusiyanın 25-dən çox maddəsində dəyişiklik təklifi yer alır. Ana qanuna bir neçə yeni maddə də təklif olunur (Azərbaycan Konstitusiyasına dəyişikliklər layihəsi).
Dəyişikliklər prezident seçilmək üçün 35, deputat olmaq üçün 25 yaş şərtlərini aradan qaldırır, dövlət başçısının səlahiyyət müddətini 5 ildən 7 ilə artırır. Dövlət başçısına növbədənkənar prezident seçkisi elan etmək, parlamenti buraxmaq səlahiyyəti verilir. Başqa bir yenilik vitse-prezidentlər postlarının təsisini nəzərdə tutur. Layihəyə görə, birinci vitse-prezidenti və vitse-prezidentləri Azərbaycan prezidenti vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edir. Növbədənkənar prezident seçkisi zamanı dövlət başçısının səlahiyyətlərini birinci vitse-prezident icra edəcək.
Transparency.az-ın məlumatına görə, müxalif REAL Hərəkatının İdarə Heyətinin üzvü, siyasi ekspert Azər Qasımlı yazır ki, referendum aktında ən çox üzərinə gediləsi müddəalar prezidentə parlamenti buraxmaq səlahiyyətinin verilməsi, prezident olmadıqda onun səlahiyyətlərinin birinci vitse-prezidentə keçməsidir: “Birinci dəyişiklik hakimiyyət bölgüsünü ciddi şəkildə zədələyəcək. Qanunverici hakimiyyət tamamilə icraedici hakimiyyətin başında duran şəxsdən asılı olacaq, iki hakimiyyət arasında balans pozulacaq. Hazırkı konstitusiyada prezidentin veto, parlamentin isə impiçment hüququ var. İndi belə çıxır ki, əgər parlament prezidenti istefaya göndərmək istəsə, ikincisi daha çevik davranıb parlamenti buraxacaq. Belə bir durum məntiqsiz və hətta komikdir. Nəticədə parlamentin sistemdaxili heç bir önəmi qalmır, o, institut kimi ciddi şəkildə zəiflədilir, prezidentin qərarına bağlı olur.
Prezidentin səlahiyyətlərinin birinci vitse-prezidentə keçməsinə gəldikdə, bu dəyişiklik də xalqdan gələn legitimliyi ciddi şəkildə zədələyir. Vitse-prezidenti xalq seçmir və xalqın seçmədiyi şəxs ana yasaya görə dövlət başçısının funksiyalarını yerinə yetirəcək. Yəni hüquqi baxımdan birinci vitse-prezident institutu yaradılır, lakin legitimliyi olmur. Bu da nonsensdir. Təsəvvür edin, prezidentə istədiyi qədər vitse-prezident təyin etmək səlahiyyəti verilir, o da parlament üzvləri qədər özünə vitse-prezident təyin edir. Nəticədə xalq legitimliyi zədələnir, çünki ondan mandat almayan adam dövlət başçısı ola bilər. Baş nazirin sistemdaxili çəkisi demək olar ki, heçə endirilir. Onu prezident təyin edir, legitimliyi zədələnmiş parlament təsdiq edir, lakin parlamentin təsdiq etmədiyi bir şəxs ondan bir pillə yuxarıda olur”.
Azər Qasımlının fikrincə, dəyişiklik nəticəsində ölkə monarxiya ilə hüququn arasında qalacaq: “Bir tərəfdən konstitusiya olacaq, digər tərəfdən bir nəfərə həddindən artıq böyük, hətta dünyadakı monarxiyalarda olduğundan da böyük səlahiyyət veriləcək. Monarxiyalarda hakimiyyət təyinatla deyil, irsən keçir. Bizdə isə referendumdan sonra prezidentə dövlət başçısını faktiki olaraq təyinetmə hüququ veriləcək”.
9 il öncə təsis olunmuş mükafat ləğv edildi
04.08.2016
Prezident İlham Əliyev “Ən yaxşı ümumi təhsil müəssisəsi və ən yaxşı müəllim mükafatlarının təsis edilməsi haqqında” 4 sentyabr 2007-ci il sərəncamını ləğv edib. Avqustun 3-də imzalanan yeni sərəncamla ən yaxşı ümumi təhsil müəssisəsi və ən yaxşı müəllim mükafatları üçün dövlət büdcəsində hər il nəzərdə tutulan vəsait təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə qrant layihələrinin həyata keçirilməsinə yönəldiləcək.
Dövlət başçısı Nazirlər Kabinetinə təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə qrantların məbləğini və ayrılması şərtlərini, o cümlədən vəsaitlərin verilmə prosedurlarını, monitorinqin aparılmasını, hesabat və qiymətləndirmə üzrə tələbləri üç ay müddətində təsdiq etməyi tapşırıb.
Avronun kursu düşüb, dollar və rubl bahalaşıb
04.08.2016
Mərkəzi Bank avqustun 4-də ABŞ dollarını yenə bahalaşdırıb. 1 dolların rəsmi kursu 1,5915 manatdan 1,5947 manata qalxıb.
Rusiya rublunun rəsmi məzənnəsində də yüksəliş var. Ötən gün 0,0238 manata satılan 1 rubl indi 0,0240 manata təklif olunur.
Avroda isə ucuzlaşma qeydə alınıb. Transparency.az-ın məlumatına görə, 1 avronun rəsmi kursu 1,7845 manatdan 1,7775 manata düşüb.
Ötən il Azərbaycan manatı iki dəfə devalvasiyaya uğrayıb və dollar qarşısında 78 qəpikdən 1 manat 55 qəpiyə qalxıb. Manatın kursunu sabit saxlamaq üçün 2016-cı ilin valyuta hərraclarında Mərkəzi Bank 835,4 milyon dollar, Dövlət Neft Fondu 2 milyard 856,5 milyon dollar xarici valyuta satıb.
Lizinq hesabatı
04.08.2016
Dövlət Statistika Komitəsi kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına kənd təsərrüfatı texnikası və avadanlıqlarının lizinqə verilməsi və lizinq yolu ilə satılması haqqında hesabat yayıb. Transparency.az-ın məlumatına görə, hesabatda qeyd olunur ki, 2016-cı ilin birinci yarısında “Aqrolizinq” ASC-nin xətti ilə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına ümumilikdə 22,5 milyon manat dəyərində 296 ədəd müxtəlif növ traktor, 121 ədəd taxılyığan kombayn, 106 ədəd kotan, 31 ədəd ot dırmığı, 19 ədəd bağarası frez, 13 ədəd ot və küləş presləyən maşın, 8 ədəd otbiçən və 141 ədəd digər kənd təsərrüfatı maşın və avadanlıqları satılıb və verilib.
Hüquqların dövlət qeydiyyatının orta müddətləri açıqlanıb
04.08.2016
Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi hüquqların dövlət qeydiyyatının orta müddətləri ilə bağlı açıqlama yayıb. Transparency.az-ın məlumatına görə, açıqlamada qeyd olunur ki, “Daşınmaz əmlakın dövlət reyestri haqqında” qanuna bu il aprelin 29-da qüvvəyə minmiş dəyişikliklərə əsasən, hüquqların dövlət qeydiyyatı müddəti 20 gündən 10 iş gününədək qısaldılıb.
Hazırda ilkin qeydiyyat üçün tam müddət 15 gündür. Təkrar qeydiyyat üçün tam müddət 10 gün müəyyən edilib.
Tarif (Qiymət) Şurasının qərarına uyğun olaraq hüquqların dövlət qeydiyyatının qanunla müəyyən edilmiş müddətlərinin üçdə iki və üçdə bir müddətində icra edilməsi ilə bağlı seçimləri də mövcuddur.
İlkin qeydiyyatda üçdə bir nisbətində tezləşmə ilə icra müddəti 10 gün, üçdə iki nisbətində tezləşmə ilə icra müddəti 5 gündür. Təkrar qeydiyyatda üçdə bir nisbətində tezləşmə ilə icra müddəti 7 gün, üçdə iki nisbətində tezləşmə ilə icra müddəti 3 gün müəyyən olunub.
Ünvanlı dövlət sosial yardımı ləğv olunurmu?
04.08.2016
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin müdiri Elman Babayev ünvanlı dövlət sosial yardımı və özünüməşğulluq proqramları haqqında açıqlama verib. Transparency.az-ın məlumatına görə, nazirliyin saytında yayılan rəsmi açıqlamada deyilir ki, aztəminatlı ailələr ünvanlı dövlət sosial yardımından bu il fevralın 15-dən tətbiqinə başlanmış Vahid Elektron Müraciət və Təyinat Alt Sistemi (VEMTAS) vasitəsilə heç bir məmur müdaxiləsi olmadan, tam şəffaf şəraitdə faydalanır: “VEMTAS ünvanlı dövlət sosial yardımı üzrə əhaliyə xidmətlərin müasir və şəffaf, məmur-vətəndaş təmasları olmadan, vətəndaşlar üçün çevik və rahat şəkildə həyata keçirilməsini tam təmin edir. Sosial yardımların təyinatı prosesi avtomatlaşdırılmış qaydada, yəni hansısa bir məmurun iradəsindən asılı olmadan həyata keçirilir”.
Elman Babayev bildirib ki, VEMTAS sistemi bu il 75268 nəfər ailə üzvü olan 18855 ailəyə avtomatlaşdırılmış qaydada ünvanlı dövlət sosial yardımı təyin edib.
Şöbə müdiri prezidentin 16 mart 2015-ci il sərəncamı ilə ünvanlı dövlət sosial yardımlarının təyinat müddətinin bir ildən iki ilədək uzadıldığını vurğulayıb: “Hazırda ünvanlı sosial yardım alan ailələr də həmin sərəncamın imzalandığı vaxtdan sonra iki illik müddətə yardım təyin olunanlardır və ona görə də onlardan heç birinə bu il ərzində ünvanlı dövlət sosial yardımının verilməsi dayandırılmayacaq”.
Elman Babayev bildirib ki, prezident İlham Əliyevin 7 aprel 2016-cı il sərəncamı ilə aztəminatlı ailələrin özünüməşğulluğunun təmin olunmasına yönəlmiş işlər aparılır: “Sərəncamla qeyd olunan məqsəd üçün ayrılmış 6 milyon manat vəsait hesabına ölkə üzrə təqribən 1400 ailənin özünüməşğulluğu təmin ediləcək. Əmək qabiliyyətli ailə üzvləri olan belə ailələr üçün kiçik ailə təsərrüfatları yaradılması ilə bağlı zəruri tədbirlər görüləcək. Bu istiqamətdə işlərin dolğun və məqsədyönlü şəkildə tənzimlənməsi üçün “İşaxtaran vətəndaşların özünüməşğulluq fəaliyyətinin təşkili tələbləri” hazırlanaraq təsdiq edilib. Özünüməşğulluq layihələrinə cəlb olunacaq vətəndaşlara biznesin təşkili ilə bağlı təlimlər də keçiriləcək, onlara biznes fəaliyyətinin inkişafı ilə bağlı məsləhətlər veriləcək”.
Yaxın vaxtlarda aztəminatlı ailələrin özünüməşğulluğunun təmin olunması istiqamətində praktik işlərə başlanacağını qeyd edən Elman Babayev bununla da aztəminatlı ailələr üçün dayanıqsız passiv sosial təminat tədbirlərindən dayanıqlı aktiv məşğulluq proqramlarına keçiləcəyini bildirib: “Özünüməşğullluq proqramına bunun üçün müvafiq potensialları, əmək qabiliyyətli üzvləri olan aztəminatlı ailələrin cəlb edilməsi nəzərdə tutulur və bu proqramın icrası ünvanlı dövlət sosial yardımı proqramının dayandırılmasını şərtləndirmir. Özlərindən asılı olmayan səbəblərdən yoxsulluq vəziyyətində yaşayan, məşğulluq tədbirlərinə cəlb olunmaq üçün potensialları olmayan ailələrin dövlətin sosial yardımları ilə təmin edilməsi prosesi də davam etdiriləcək”.
Elektron hökumət reytinqi: Azərbaycan 56-cı ölkədir
04.08.2016
BMT elektron hökumət xidmətləri həyata keçirən ölkələrin reytinqini açıqlayıb. Məruzəyə əsasən, elektron hökumət reytinqinə Böyük Britaniya, Avstraliya və Cənubi Koreya öncüllük edirlər. ABŞ bu sahədə 12-ci yerdədir.
APA-nın məlumatına görə, Azərbaycan elektron hökumət reytinqinin 56-cı pilləsində qərar tutur.
Azərbaycanın qonşularından Rusiya 35-ci, Gürcüstan 61-ci, Ermənistan 87-cidir.
MDB ölkələrindən Qazaxıstan elektron hökumət reytinqinin 33-cü, Tacikistan 139-cu, Türkmənistan 140-cı pilləsində yer alır.
Prezident “Sovetski”də yol-nəqliyyat infrastrukturunun təməlini qoyub
04.08.2016
AZƏRTAC-ın məlumatına görə, prezident İlham Əliyev avqustun 4-də Bakının Yasamal rayonunun keçmiş “Sovetski” ərazisində yeni yol-nəqliyyat infrastrukturunun təməlini qoyub. Dövlət başçısına ərazidə “Azəravtoyol” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin apardığı yenidənqurma və abadlıq işləri barədə məlumat verilib. Ərazidə aparılacaq işlərin birinci mərhələsində 26 hektarda yolların salınması və abadlıq işlərinin görülməsi nəzərdə tutulur. Buraya 23 hektar sahədə yaşıllaşdırma və abadlıq, 3 hektar sahədə isə avtomobil yollarının tikintisi işləri daxildir.
“Azəravtoyol” ASC-nin sədri Saleh Məmmədov dövlət başçısına layihənin icrası ilə bağlı məlumat verib. Bildirilib ki, 3827 yaşayış və qeyri-yaşayış sahəsi sahibləri müvafiq qaydada kompensasiya ilə təmin ediliblər. Ümumilikdə 219 obyekt üzrə vətəndaşlar yaşayış sahəsi ilə təmin olunublar.
Keçmiş “Sovetski” ərazisində satın alınan obyektlərdən 249-nun söküntüsü davam edir. Burada ümumi uzunluğu 6 kilometrdən çox olan 5 küçədə əsaslı şəkildə yenidənqurma işləri aparılacaq. Yenidənqurma işləri Balababa Məcidov, Abdulla Şaiq, Mirzəağa Əliyev küçələrində, Füzuli küçəsinin davamında və Nəriman Nərimanov küçəsində həyata keçiriləcək.
Sabirabad: 55 sahibkara güzəştli kredit verildi
04.08.2016
İqtisadiyyat Nazirliyinin Sahibkarlığa Kömək Milli Fondu avqustun 4-də Sabirabadın Qaratəpə kəndində işgüzar forum keçirib. Forum çərçivəsində Sabirabad və ətraf rayonlardan olan 55 sahibkara 833 min manat güzəştli kredit verilib. Əsasən heyvandarlıq, pambıqçılıq, taxılçılıq, balıqçılıq, meyvə şirələrinin istehsalı sahələrinin inkişafına yönəldiləcək kreditlərin reallaşdırılması hesabına 80-dən çox yeni iş yerinin açılması mümkün olacaq.
Rəsmi məlumata görə, 100-ə yaxın sahibkarın iştirak etdiyi forumda çıxış edən Sahibkarlığa Kömək Milli Fondunun icraçı direktoru Şirzad Abdullayev qeyd edib ki, 2016-cı ildə 1460 sahibkara 78,3 milyon manat güzəştli kredit ayrılıb: “Bu kreditlərdən istifadə etməklə investisiya layihələrinin reallaşdırılması 3500-dən çox yeni iş yerinin yaradılmasına imkan verir. Ümumilikdə isə indiyədək Aran iqtisadi rayonunda fəaliyyət göstərən sahibkarlıq subyektlərinin 12400-dən çox investisiya layihəsinin maliyyələşdirilməsinə 488 milyon manat güzəştli kredit verilib”.
Forum çərçivəsində rayonda güzəştli kreditlər hesabına yaradılmış müasir istixana kompleksinə və meyvə-tərəvəz emalı müəssisəsinə baxış keçirilib.
Bu il manata 3 milyard 741,3 milyon dollar xərclənib
04.08.2016
Avqustun 4-də Dövlət Neft Fondu valyuta hərracına 50 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait çıxarıb və 28 banka 49,4 milyon dollar satıb. Transparency.az bildirir ki, bununla Dövlət Neft Fondunun 2016-cı ilin valyuta hərraclarında satdığı xarici valyutanın həcmi 2 milyard 905,9 milyon dollara çatıb.
Ötən il Azərbaycan manatı iki dəfə devalvasiyaya uğrayıb və dollar qarşısında 78 qəpikdən 1 manat 55 qəpiyə qalxıb. Hazırda 1 dolların rəsmi kursu 1,5947 manatdır.
Manatın kursunu sabit saxlamaq üçün bu il keçirilən valyuta hərraclarında Mərkəzi Bankdan 835,4 milyon dollar alınıb. Dövlət Neft Fondunun satdığı xarici valyuta ilə birlikdə manata 3 milyard 741,3 milyon dollar xərclənib.
Ermənistanın baş prokuroru istefa verdi
04.08.2016
Ermənistanın baş prokuroru Gevork Kostanyan istefa verib.
Novator.az-ın məlumatına görə, Gevork Kostanyanın köməkçisi baş prokurorun səhhəti ilə əlaqədar istefa verdiyini açıqlayıb, amma məsələnin detallarına varmayıb.
Gevork Kostanyan baş prokuror postunu 2013-cü ildən tuturdu. O həmçinin Ermənistan hökumətinin Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsində səlahiyyətli nümayəndəsidir.
6 ayda Azərbaycanı 972 min nəfər əcnəbi ziyarət edib
04.08.2016
2016-cı ilin mayında Azərbaycana səfər edən turistlərin sayı ötən illə müqayisədə 30 dəfə artıb. AZƏRTAC Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin informasiya və ictimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinə istinadla belə xəbər yayıb.
Xəbərdə qeyd olunur ki, son 6 ayda Rusiya, Avropa, ərəb ölkələrindən, İran və MDB-dən gələn əcnəbi qonaqların sayı artıb: “Cari ilin 6 ayında Azərbaycana 972 min nəfər əcnəbi gəlib. Bu rəqəmin içində üstünlük ilk növbədə Rusiya vətəndaşlarının, daha sonra İran, Türkiyə və ərəb ölkələrinin payına düşür”.
Müharibə əlillərinə və şəhid ailələrinə yeni evlər təqdim olunub
04.08.2016
Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi Cəlilabad rayonunda 8 yeni fərdi yaşayış evini Qarabağ müharibəsi əlillərinin və şəhid ailələrinin istifadəsinə verib. 4 ev Qarabağ müharibəsi əlillərinə, 4 ev şəhid ailələrinə təqdim olunub.
Avqustun 4-də yayılan rəsmi məlumata görə, yaşayış evlərinin təqdim olunması tədbirində çıxış edən Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun direktor müavini Əminə Seyidzadə deyib ki, prezidentin 20 iyun 2014-cü il sərəncamına əsasən, müxtəlif bölgələrdə fərdi və çoxmənzilli yaşayış evləri, həmçinin hazır yaşayış binalarından alınaraq təmir etdirilmiş mənzillər istifadəyə verilir: “Bu ilin ötən dövründə Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi 223 nəfər şəxsə, o cümlədən 140 nəfər Qarabağ müharibəsi əlilinə, 83 şəhid ailəsinə müasir tələblərə cavab verən yeni mənzillər təqdim edib”.
“Şəffaflıq Azərbaycan” açıq hökumət planı ilə bağlı yeni hesabat verdi
04.08.2016
Avqustun 4-ü Bakıdakı “Avropa” otelində “Şəffaflıq Azərbaycan” Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə İctimai Birliyinin Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə Milli Fəaliyyət Planının monitorinqinin nəticələri əsasında hazırladığı 3-cü hesabat (Hesabat) təqdim edilib.
ABŞ-ın Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAİD) maliyyə dəstəyi ilə Azərbaycan Şəffaflıq Tərəfdaşlığı layihəsi çərçivəsində hazırlanan hesabatı tədbir iştirakçılarına təşkilatın eksperti Rəcəb İmanov çatdırıb. Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə Milli Fəaliyyət Planının qəbul edilməsi ilə Azərbaycan hökumətinin öz üzərinə götürdüyü öhdəliklərin 9 istiqamət üzrə qruplaşdırıldığını deyən ekspert 3-cü qiymətləndirici monitorinqin məqsədlərini açıqlayıb:
— 2015-ci ilin yanvar-dekabr dövrü ərzində Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə Milli Fəaliyyət Planında planlaşdırılan öhdəliklərin icra səviyyəsinin qiymətləndirilməsi;
— Milli Fəaliyyət Planının icrasının son dövrü ilə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi sahəsində başlıca çətinliklərin müəyyənləşdirilməsi, onların aradan qaldırılmasına töhfə vermək üçün tövsiyələrin hazırlanması.
Rəcəb İmanov hesabatın təqdimatı zamanı mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarına göndərilən sorğular, onların ümumi icra səviyyəsi, qiymətləndirmə, proses boyu dövlət orqanlarının fəaliyyətində aşkar olunan qüsurlar, həmin problemlərin aradan qaldırılması üçün ekspertlər qrupunun hazırladığı tövsiyələr haqqında məlumat verib.
Tədbirdə monitorinqin göstəricilərinin mövcud mənzərəni nə qədər obyektiv və doğru təsəvvür yaratdığı sualına cavab verən hüquqşünas, ekspert qrupunun üzvü Ələsgər Məmmədli proses boyu istifadə edilən ölçü meyarlarına diqqət çəkib: “Bəzən statistik nəticələrlə ümumi mənzərəni tam aydın təsəvvür etmək mümkün olmur. 20 faizə qədər göstərici zəif, 20 faizdən 70 faizə qədər göstərici orta, 70 faizdən yuxarı göstərici yaxşı kimi qiymətləndirilib. Qiymətləndirmənin orta səviyyəni göstərməsinə səbəb əslində orta həddin 20-70 aralığında müəyyənləşdirilməsidir. Bir çox halda göstəricilər 20 civarında olub. Metodologiya rəqəmləri orta kimi göstərsə də, mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti orqanlarının hesabatlılığının təqdim olunan nəticəsi 31 faizi keçmir.
Gündəlik qarşılanan bir sıra ciddi problem var. Bir çox qurumlarda informasiya sorğularının elektron formada cavablandırma xidməti işləmir. Bu prosesə nəzarət mexanizmi dörd ildir müəyyən edilib, amma nəticə 90-100 olmalı ikən 30-da qərarlaşıb. İnformasiya sorğularının cavablandırılmasına nəzarət edən qurum olan Ombudsman Aparatı 7 iş günündə cavablandırlamlı olduğu sorğuya 45 günə cavab verir. Bu aspektdə çoxlu problem var.
İnformasiya əldə edilməsinin asanlaşdırılması, dövlət orqanlarının öz fəaliyyəti barədə ictimaiyyətə müntəzəm məlumat verməsi, normativ hüquqi aktların vahid elektron bazasının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri üzrə xeyli problem var. Ədliyyə Nazirliyinin E-qanun.az saytında normativ hüquqi akta mart ayında edilən dəyişikliyi tapa bilmirəm. Halbuki, qanunvericiliyə görə, hüquqi akt 24 saat ərzində yenilənməlidir. Bu problemlərin həlli, cəmiyyətə açıqlıq hər birimizin mənafeyinə uyğundur”.
Monitorinqin vergi nəzarəti və yoxlamaları prosesində şəffaflığın artırılması, mineral ehtiyatların hasilatı ilə məşğul olan sənaye sahələrində şəffaflığın artırılması istiqamətlərində ekspert kimi çalışan Qubad İbadoğlu həmin sahələrdə göstəricilərin yüksək olduğunu qeyd etsə də, ümumi vəziyyətin ürəkaçan olmadığını vurğulayıb: “Xüsusilə yerli icra hakimiyyəti səviyyəsində icra səviyyəsinin çox aşağı olması ümumi qiymətləndirmənin nəticələrinə mənfi təsir göstərir. Bu istiqamətdə sorğularımız cavablandırılmayıb. Bu təbəqə demək olar ki, Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə Milli Fəaliyyət Planından məlumatsızdır.
Açıq Hökumətin Təşviqi üzrə Milli Fəaliyyət Planında nəzərdə tutulan bütün tədbirlər həyata keçirilməlidir. Yeni fəaliyyət planında dövrün tələblərinə uyğun olaraq yeni fəaliyyət istiqamətləri qoyulmalıdır. Ümumi vəziyyətin yaxşılaşması dövlət orqanları ilə ekspert qrupu arasındakı koordinasiyadan da çox asılıdır. Hər bir halda biz rəsmi sorğu əsasında əldə etdiyimiz nəticələri qiymətləndiririk”.
Tədbirdə yekun hesabatın avqust ayının sonunda təqdim ediləcəyi bildirilib.
Vergi islahatlarının istiqamətləri təsdiqlənib
05.08.2016
Prezident İlham Əliyev 2016-cı ildə vergi sahəsində aparılacaq islahatların istiqamətlərini təsdiqləyib. Avqustun 4-də imzalanan sərəncam vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsini də nəzərdə tutur.
Vergilər Nazirliyi üç ay müddətində 2016-cı ildə vergi sahəsində aparılacaq islahatların istiqamətləri nəzərə alınmaqla vergi qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı təkliflərini hazırlayıb prezidentə təqdim etməlidir.
Dövlət başçısı nazirliyə vergi yoxlamalarının, xüsusilə kameral vergi yoxlamalarının qanunla müəyyən edilmiş tələblərə əməl olunmaqla qısa müddətdə başa çatdırılması üzrə inzibatçılığı təkmilləşdirməyi; vergi yoxlamalarında vergi ödəyicilərinin iştirakını təmin etməyi; elektron auditin tətbiq dairəsini genişləndirməyi və başqa məsələləri də tapşırıb.
Ədliyyə Nazirliyi üç ay müddətində Vergilər Nazirliyi ilə birlikdə Vergilər Nazirliyinin fəaliyyətində səmərəliliyin artırılması və dövlət büdcəsindən yayındırılmış vergi borclarının alınması ilə bağlı icra olunmayan məhkəmə qərarlarının icrası məqsədilə qanunvericiliyin bu sahədə tələbini pozan şəxslər barəsində tədbirlərin daha operativ şəkildə həyata keçirilməsini, bununla bağlı icraat prosesinin sadələşdirilməsi istiqamətində qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsinə dair təkliflərin verilməsini və icra olunmamış məhkəmə qərarlarının sayının azaldılması üçün daha çevik mexanizmlərin müəyyən edilməsini təmin etməlidir.
Transparency.az bildirir ki, 2016-cı ildə vergi sahəsində aparılacaq islahatların istiqamətləri belə müəyyən edilib:
– qanunvericiliyin tələblərinə əməl edilməklə vergi ödəyicilərinin optimal gəlirliliyini təmin etmək və investisiya mühitini daha da yaxşılaşdırmaq məqsədilə vergi yükünün azaldılması və inzibatçılığın yüngülləşdirilməsi;
– kiçik və orta sahibkarlığı stimullaşdırmaq, pərakəndə ticarətdə rəqabət mühitini təmin etmək və vergi yükünü optimallaşdırmaq məqsədilə pərakəndə ticarət fəaliyyəti ilə məşğul olan vergi ödəyicilərinin əlavə dəyər vergisi üzrə vergitutma obyekti malların satış qiyməti ilə malgöndərənlərə ödənilən qiymət arasındakı fərq (ticarət əlavəsi) hesab edilərək, verginin həmin məbləğdən hesablanması ilə bağlı qanunvericiliyə dəyişikliklərin edilməsi;
– topdan və pərakəndə ticarətlə məşğul olan vergi ödəyicilərini fərqləndirən meyarların müəyyən edilməsi;
– Azərbaycanı turistlər üçün cəlbedici ölkəyə çevirmək və bütövlükdə turizm sektorunu inkişaf etdirmək məqsədilə Azərbaycan Respublikası ərazisində alınmış istehsal, yaxud kommersiya məqsədləri üçün nəzərdə tutulmayan mallara görə ödənilmiş əlavə dəyər vergisinin qaytarılması (“Tax free”) sisteminin hava limanından başqa digər sərhəd buraxılış məntəqələrində də tətbiq olunması;
– beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla diferensiallaşdırılmış əlavə dəyər vergisi dərəcələri tətbiq edilməli olan malların (işlərin, xidmətlərin) siyahısı və həmin mallar (işlər, xidmətlər) üzrə əlavə dəyər vergisinin dərəcələrinin müəyyən edilməsi;
– vergi ödəyiciləri ilə vergi orqanları arasında əməkdaşlıq münasibətlərini daha təkmil müstəviyə gətirmək, vergi öhdəliklərini daha dəqiq müəyyən etmək və proqnozlaşdırmaq üçün beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunan “vergi öhdəliklərinin hüquqi nəticələr doğurmazdan əvvəl vergi orqanları ilə razılaşdırılması” (“Advance tax ruling”) qaydasının müəyyən edilməsi;
– kameral vergi yoxlamaları zamanı aydın, şəffaf və ədalətli hesablama metodologiyasının tətbiqi və kameral vergi yoxlamalarının həyata keçirilməsinin vergi bəyannamələrinin təqdim edildiyi gündən sonrakı 30 gün müddəti ilə məhdudlaşdırılması (müəyyən edilməlidir ki, kameral vergi yoxlamaları vergi bəyannamələri təqdim edildikdən sonra növbəti 30 gün müddətində həyata keçirilməlidir və bu müddət başa çatdıqda həmin bəyannamələr üzrə kameral vergi yoxlamaları həyata keçirilə bilməz);
– vergidən yayınma hallarının qarşısını almaq məqsədilə beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunan ictimai məlumatlandırma (“Whistleblow”) mexanizminin hazırlanması;
– vergi ödəyicilərinin vergi risklərini minimuma endirmək və vergidən yayınma hallarının qarşısını almaq məqsədilə beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunan “Könüllü vergi açıqlaması” (“Voluntary tax disclosure”) sisteminin tətbiqi və təşviqi mexanizminin hazırlanması;
– ölkə iqtisadiyyatında şəffaflığı artırmaq, maliyyə intizamını gücləndirmək və vergitutma bazasını genişləndirmək məqsədilə nağdsız əməliyyatların stimullaşdırılması və nağd əməliyyatların məhdudlaşdırılması;
– beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla vergi ödəyicilərinin xərclərini süni şəkildə artırması (transfer qiymətləndirmə) hallarını aradan qaldırmaq məqsədilə qanunvericilik bazasının yaradılması;
– beynəlxalq təcrübə nəzərə alınmaqla nağd pul hesablaşmaları nəzarət-kassa aparatları tətbiq edilmədən həyata keçirilən fəaliyyət sahələrinin dairəsinin dəqiq müəyyənləşdirilməsi və nəzarət-kassa aparatları tətbiq etmədən fəaliyyət göstərən fiziki şəxslərin vergi öhdəliklərinin aylıq sabit vergi formasında müəyyən edilməsi;
– vergi ödəyicilərinin fəaliyyətini səmərəli təşkil etmək və inzibati xərclərini azaltmaq məqsədilə dövlət orqanlarına verilən hesabatların sadələşdirilməklə elektron qaydada vahid mərkəzdən paylanması üçün beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunan “Vahid hesabat standartı” (Common Reporting Standard) sisteminin tətbiq olunması mexanizminin hazırlanması;
– Azərbaycan Respublikası ilə digər dövlətlər arasında ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılmasına dair beynəlxalq sazişlərin inzibatçılığı qaydalarının sadələşdirilməsi;
– şəffaflığı artırmaq və vergitutma bazasını genişləndirmək üçün beynəlxalq təcrübədə geniş tətbiq olunan “rəqəmsal iqtisadiyyatın” (digital economy) vergiyə cəlb edilməsi;
– vergi ödəyicilərinin apardığı əməliyyatlarda elektron qaimə-faktura sisteminin tətbiqi;
– kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalçılarına tətbiq edilən vergi güzəştlərinin əhatə dairəsini dəqiq müəyyənləşdirmək məqsədilə kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı üzrə sərhədlərin müəyyən edilməsi;
– ölkənin hüdudlarından kənarda əldə olunmuş gəlirlərin vergiyə cəlb olunmasında şəffaflığı təmin etmək və səmərəli vergi nəzarəti həyata keçirmək üçün digər dövlətlər arasında maliyyə məlumatlarının avtomatik mübadiləsi məqsədilə hökumətlərarası müqavilələrin bağlanması;
– vergi ödəyicisinin vergitutma obyektlərini şəffaf şəkildə vergiyə cəlb etmək və vergitutma bazasının gizlədilməsinin qarşısını almaq məqsədilə vergi qanunvericiliyində hüquqlardan sui-istifadə əleyhinə müddəaların (“Anti-avoidance rules”) beynəlxalq təcrübəyə uyğunlaşdırılması;
– Azərbaycan Respublikası rezidentlərinin vergi güzəşti olan xarici ölkələrdə və ya onların vergi güzəşti tətbiq olunan ərazilərində (ofşorlarda) fəaliyyət göstərən vergi ödəyiciləri ilə əməliyyatlarına səmərəli vergi nəzarəti mexanizmlərinin qurulması;
– İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının Qlobal Forumu çərçivəsində vergi sahəsində şəffaflıq və məlumat mübadiləsi üzrə yüksək beynəlxalq reytinq əldə etmək və bu reytinqi daima saxlamaq məqsədilə qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi.
Qiyməti tənzimlənən dərmanların sayı 9 min 850-yə çatdı
05.08.2016
Tarif (qiymət) Şurasının 4 avqust iclasında daha 219 dərman vasitəsinin qiyməti təsdiqlənib. Bununla qiyməti təsdiq edilən dərman vasitələrinin sayı 9 min 850-yə çatıb (Siyahı).
7 min 347 dərman vasitəsi təsdiq edilmiş qiymətlərlə satışdadır, digər 2 min 503 dərman vasitəsinin yeni qiymətləri isə sentyabrın 1-dən qüvvəyə minəcək. Sentyabrın 1-dən qiymətləri təsdiq edilməyən dövlət qeydiyyatına alınmış dərman vasitələrinin satışı yalnız həmin dərmanların qiymətləri təsdiq olunduqdan sonra həyata keçirilə bilər.
Dərman vasitələrinin qiymətlərinin tənzimlənməsi prosesi bir il əvvəl başlayıb. İqtisadiyyat Nazirliyinin rəsmi məlumatına görə, indiyədək Tarif Şurasının 10 iclasında idxal dəyəri ilə ifadədə 44 faiz dərman vasitəsinin qiyməti 2 dəfədən çox, 25 faizinin qiyməti 3 dəfədən çox, ümumilikdə 90 faizdən çoxunun qiyməti endirilib.
Transparency.az bildirir ki, Azərbaycanda dövlət tənzimlənməsi tətbiq edilən qiymətlərin (tariflərin), xidmət haqlarının, yığımların dövlət tənzimlənməsi kollegial icra hakimiyyəti orqanı olan Tarif Şurasının səlahiyyətindədir. Şuraya iqtisadiyyat naziri sədrlik edir. Onun üzvləri maliyyə, vergilər, ədliyyə, energetika, nəqliyyat, rabitə və yüksək texnologiyalar, kənd təsərrüfat, səhiyyə, təhsil, əmək və əhalinin sosial müdafiəsi nazirlərinin müavinləri, eləcə də Dövlət Gömrük və Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura komitələri sədrlərinin müavinləridir.
Dairə seçki komissiyaları yenidən formalaşdı (Üzvlər)
05.08.2016
Mərkəzi Seçki Komissiyası dairə seçki komissiyalarının yenidən təşkili barədə qərar çıxarıb. Bu, Seçki Məcəlləsinin tələbindən irəli gəlib. Qanuna görə, dairə seçki komissiyaları bilavasitə seçkilərdən (referendumdan) əvvəl yaradılarsa, səsvermə gününə azı 50 gün qalmış təşkil edilməlidir.
MSK-nın 4 avqust iclasında 124 dairənin seçki komissiyasının yeni tərkibi təsdiq edilib. 90 saylı Ağdaş dairəsinin seçki komissiyası iyunun 18-də Milli Məclisə keçirilmiş təkrar seçki ərəfəsində formalaşdırılıb.
Transparency.az bildirir ki, dairə seçki komissiyaları 9 üzvdən ibarətdir. 3 üzvün namizədliyini deputatları Milli Məclisdə çoxluq təşkil edən siyasi partiyanı Mərkəzi Seçki Komissiyasında təmsil edən komissiya üzvləri, 3 üzvün namizədliyini deputatları Milli Məclisdə azlıq təşkil edən siyasi partiyaları Mərkəzi Seçki Komissiyasında təmsil edən komissiya üzvləri, 3 üzvün namizədliyini isə heç bir siyasi partiyaya mənsub olmayan Milli Məclis deputatlarını Mərkəzi Seçki Komissiyasında təmsil edən komissiya üzvləri təqdim edir.
Sentyabrın 26-da Azərbaycan Konstitusiyasına dəyişikliklər üzrə referendum keçiriləcək. Referendum aktı layihəsində konstitusiyanın 25-dən çox maddəsində dəyişiklik təklifi yer alır. Ana qanuna bir neçə yeni maddə də təklif olunur (Azərbaycan Konstitusiyasına dəyişikliklər layihəsi).
Dəyişikliklər prezident seçilmək üçün 35, deputat olmaq üçün 25 yaş şərtlərini aradan qaldırır, dövlət başçısının səlahiyyət müddətini 5 ildən 7 ilə artırır. Dövlət başçısına növbədənkənar prezident seçkisi elan etmək, parlamenti buraxmaq səlahiyyəti verilir. Başqa bir yenilik vitse-prezidentlər postlarının təsisini nəzərdə tutur. Layihəyə görə, birinci vitse-prezidenti və vitse-prezidentləri Azərbaycan prezidenti vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edir. Növbədənkənar prezident seçkisi zamanı dövlət başçısının səlahiyyətlərini birinci vitse-prezident icra edəcək.
MSK-nın 4 avqust iclasında referendumla bağlı səsvermə bülletenlərinin mətni, forması, sayı və hazırlanması qaydası təsdiq olunub və 5 milyon 280 min 924 seçki bülleteninin mətbəə üsulu ilə hazırlanması qərara alınıb.
Valyuta məzənnələri
05.08.2016
Avqustun 5-də Mərkəzi Bank ABŞ dollarının satış kursunu dəyişib. 1 dollar 1,598 manata satılır. Ötən gün rəsmi kurs 1,5947 manat idi.
Avro və Rusiya rublunun da məzənnələrində yenilik qeydə alınıb. Transparency.az-ın məlumatına görə, 1 avronun rəsmi kursu 1,7775 manatdan 1,7797 manata qalxıb. Avqustun 4-də 0,0240 manata satılan 1 rubl isə bu gün 0,0242 manata təklif olunur.
Mərkəzi Bank digər xarici valyutalara belə qiymət qoyub:
1 Braziliya rialı – 0,5009 manat
1 BƏƏ dirhəmi – 0,4351 manat
1 gürcü larisi – 0,6763 manat
1 ingilis funt sterlinqi – 2,0989 manat
1 İsveçrə frankı – 1,6408 manat
1 Küveyt dinarı – 5,2958 manat
1 türk lirəsi – 0,5309 manat.
Tam siyahı
Asan imzanı necə yeniləmək olar?
05.08.2016
Vergilər Nazirliyi asan imza sertifikatlarının yenilənməsi yolunu təqdim edib. Bildirilir ki, nazirliyin hüquqi və fiziki şəxslərə sertifikat xidməti göstərən Asan Sertifikat Xidmətləri Mərkəzi 2013-cü ilin iyun ayından fəaliyyətə başlayıb. Asan imza sertifikatının müddəti 3 il olduğu üçün 2013-cü ilin avqust və növbəti aylarında alınmış sertifikatların müddəti 2016-cı ilin avqust və növbəti aylarında bitəcək.
Asan imza sertifikatının yenisini almaq istəyənlər www.asxm.gov.az/portal/login-ə daxil olub müvafiq ərizəni, müqaviləni və etibarnamələri imzaladıqdan sonra asan imza sim kartını dəyişərək vergi ödəyicilərinə xidmət mərkəzlərinə və ASAN xidmət mərkəzlərinə yaxınlaşa bilər.
Asan imza ilə əlaqədar əlavə suallar yaranarsa, Vergilər Nazirliyinin 195-1 Çağrı Mərkəzinə, rəsmi internet saytının sual-cavab bölməsinə və www.asxm.gov.az internet ünvanına müraciət etmək tövsiyə edilir.
“Azərbaycana və Ermənistana hazır reseptləri qəbul etdirməyə çalışmırıq”
05.08.2016
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/microsoft-word-dissertasiya-gunay-rustamova-docx.html
|
Microsoft Word Dissertasiya Gunay Rustamova docx
|
1
AZƏRBAYCAN RESPUBL KASI TƏHS L NAZ RL Y
AZƏ
RBAYCAN DÖVLƏ
T QT SAD UN VERS TET
«MAG STRATURA MƏ
RKƏ
Z »
Ə
lyazması hüququnda
Rüstə
mova Günay Süleyman qızı
(Magistrantın soyadı, adı və atasının adı)
«Dövlət büdcəsinin idarə olunmasında xəzinədarlığın rolunun artırılması»
Mövzusunda
MAG STRD SSERTAS YASI
xtisasın şifri və adı __060403 “Maliyyə”_
xtisaslaşma “Maliyyə nəzarəti və audit”
Elmi rəhbər:
Magistrproqramının rəhbər
i.e.n. dos. R.N.Quşxani
i.e.n. prof. A.M.Kərimov
(А.S.А., elmidərəcə və elmi ad)
(А.S.А., elmidərəcə və elmi ad)
Kafedra müdiri (А.S.А., elmidərəcə və elmi ad)
:
i.e.d. prof. M.X. Həsənli
BAKI - 2 015
2
MAG STR D SSERTAS YASININ Ş PLANI
Magistr dissertasiyasının adı: «Dövlət büdcəsinin idarə olunmasında
xəzinədarlığın rolunun artırılması»
Giriş
....................................................................................................................3
Fə
sil 1. Dövlə
t büdcə
sinin idarə
olunmasında xə
zinə
darlığ
ın nə
zə
ri və
metodoloji
ə
sasları...........................................................................................................5-27
1.1
Dövlət büdcəsinin nəzəri əsasları.........................................................................5
1.2
Dövlət büdcəsinin idarə olunmasının ənənəvi metodları.....................................14
1.3
Dövlət büdcəsinin idarə olunmasında Xəzinədarlıq Agentliyinin rolu...............24
|
http://azkurs.org/movzu-15-marketinq-ve-cemiyyet-marketinq-etikasi-ve-sosial-mes.html
|
Mövzu 15. Marketinq və CƏmiyyəT: marketinq etikasi və sosial məsuliyyəT
|
MÖVZU 15. MARKETINQ VƏ CƏMIYYƏT: MARKETINQ ETIKASI VƏ SOSIAL MƏSULIYYƏT
15.1. Marketinqə qarşı sosial iradlar
15.2. Marketinqin cəmiyyətə təsiri
15.3. Marketinqin tənzimlənməsi üçün vətəndaş və ictimai tədbirləri
15.4. Sosial məsuliyyətli marketinq ilə bağlı biznes fəaliyyəti
15.1. Marketinqə qarşı sosial iradlar
Məsuliyyətli marketoloqlar müştərilərin nə istədiklərini aşkar edir və onlar bu istəklərə alıcıda məmnunluq yaratmaqla istehsalçıya gəlir və dəyər qazandıran marketinq təklifləri ilə cavab verirlər. Marketinq konsepsiyası istehlakçı məmnunluğu və qarşılıqlı qazanc əldə etmək fəlsəfəsindən ibarətdir. Bu təcrübə şirkətə milyonlarla istehlakçının çoxsaylı və dəyişən ehtiyaclarını təmin etmək üçün gizli əl vasitəsilə iqtisadiyyat yaratmaq imkanını verir.
Buna baxmayaraq, marketinq nəzəriyyəsinə heç də bütün şirkətlər əməl etmir. Bəzi şirkətlər faktiki olaraq mübahisəli marketinq təcrübəsindən və özlərinin qəbahətsiz hesab etdikləri, lakin böyük cəmiyyətlərə güclü təsir edən marketinq fəaliyyətindən istifadə edirlər. Məsələn, siqaret satışlarına nəzər salaq. Bir tərəfdən, şirkətlər sərbəst şəkildə siqaret sata bilər və siqaret çəkənlər də eyni qaydada siqaret ala bilərlər. Digər tərəfdən isə bu alver ictimai maraqlara toxunur. Əvvəla, siqaret çəkənlər öz sağlamlığına zərər vurmaqla bəlkə də öz ömürlərini qısaldırlar. Xüsusilə keyfiyyətsiz və vaxtı keçmiş siqaretləri çəkməklə onlar öz sağlamlıqlarına zərbə vururlar. İkincisi, siqaret çəkən şəxs öz ailəsinə və bütövlükdə cəmiyyətə maddu zərər vurur. Üçüncüsü, siqaret çəkənlərin ətrafındakı insanlar özlərini narahat hiss edirlər. Nəhayət, yetkin insanlara siqaretin satılması gənclərin siqaret çəkməyə başlamasına stimul verə bilər. Beləliklə, tütün məmulatlarının satılması son illərdə qızğın mübahisə və müzakirələrə səbəb olmuşdur.
Marketinqə daha çox iradlar bildirilir. Bəzi iradlar haqlıdırsa, onların bir çoxu bunun əksi olur. Sosial tənqidçilər marketinq təcrübəsinin fərdi istehlakçılara, bütövlükdə cəmiyyətə və digər biznes şirkətlərinə zərər vurduğunu iddia edirlər.
İstehlakçılar Amerika marketinq sisteminin onların maraqlarnı qoruması səviyyəsindən narahatdırlar. Araşdırmalar göstərir ki, istehlakçılar marketinq təcrübəsinə mücərrəd və hətta müəyyən qədər passiv münasibət bəsləyirilər. İstehlakçılar, onların vəkilləri, dövlət agentlikləri və digər tənqidçilər marketinqi yüksək qiymətlər, aldatma, yüksək təzyiqlə satış, xarab və etibarsız məhsulları satmaq, kasıb müştərilərə zəif xidmət göstərmək və digər məsələlərdə günahlandırılır.
Bir çox tənqidçilər Amerika marketinq sisteminin qiymətlərin yüksəlməsinə şərait yaratdığını iddia edır. Onlar bunu üç amillə - paylama xərclərinin yüksək olması, reklam və təşviqat xərclərinin yüksək olması, yüksək qiymət əlavələrinin təyin edilməsi ilə əlaqələndirirlər.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/microsoft-word-abbasov-cavid-doc.html
|
Microsoft Word Abbasov Cavid doc
|
AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASI TЯHSИL NAZИRLИYИ
AZЯRBAYCAN DÖVLЯT ИQTИSAD UNИVERSИTETИ
«MAGИSTRATURA MЯRKЯZИ»
Abbasov Cavid Sadiq oğ
lu
(MAGИSTRANTIN A.S.A.)
“Dövlət büdcəsinin formalaşmasında gömrük vergi və
rüsumlarının rolu” mюvzusunda
MAGИSTR DИSSERTASИYASI
Иstiqamяtin шifri vя adы
060401 Dünya iqtisadiyyatı
Иxtisasыn шifri vя adы
Gömrük işinin təşkili
Elmi rяhbяr
Magistr proqramыnыn rяhbяri
(A.S.A., elmi dяrяcя vя elmi ad)
A.S.A., elmi dяrяcя vя elmi ad)
Rəhbər i.e.n.Z.A.Şəkərəliyeva и.е.н.М.М.Асланова_________
Kafedra mцdiri _____________
проф.А.Ш.Шякярялийев
___________
(A.S.A., elmi dяrяcя вя elmi ad)
|
http://azkurs.org/ia9--fesil-1-9-qxd.html
|
Ia9 -fesil-1: 9 qxd
|
İsmayıl Sadıqov
Ramin Mahmudzadə
Naidə İsayeva
İNFORMATİKA
Ümumtəhsil
məktəblərinin
9-cu sinfi üçün dərslik
Azərbaycan RespublikasıTəhsil Nazirliyinin09.06.2008-ci il tarixli712 N°-li əmri ilətəsdiq edilmisd
Elmi redaktor: Rasim Əliquliyev, AMEA-nın müxbir üzvü, t.e.d., professor
Rəyçilər: Ələkbər Əliyev, t.e.d., professor
Həyat Axundova, Bakı şəhəri, 164 Ns-li orta məktəbin müəllimi
Valid Məhərrəmov, Bakı şəhəri, Fizika-riyaziyyat və informatika təmayüllü liseyin müəllimi
Səmihə Rüstəmova, Bakı şəhəri, 258 N-li orta məktəbin müəllimi
İnformatika - ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün dərslik.İ.C.Sadıqov, R.Ə.Mahmudzadə, N.R.İsayeva. Bakı, "Bakınəşr", 2008, 128 səh.
ISBN-978-9952-430-08-8
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi. 2008© "Bakınəşr". 2008
© Dizayn, "Bakınəşr", "MTM" artgroup. 20
PASCAL
PROQRAMLAŞDIRMA DİLİ
-
PROQRAM TƏMİNATININ TƏSNİFATI
Kompüterin hər hansı bir işi yerinə yetirməsi üçün aparat təminatı ilə yanaşı,ona göstərişlər toplusu, yəni proqramlar lazımdır. Klaviaturada klavişin basıl-masına, siçanın hərəkətinə, başqa kompüterdən informasiyanın alınmasına vədigər hərəkətlərə kompüterin necə reaksiya verməsini məhz proqramlar müəyyənedir. Ekrana görüntünün çıxarılmasını, sənədin printerdə çap olunması üçünhazırlanmasını, kompüterdə musiqinin səsləndirilməsini proqramlar həyatakeçirir.
Kompüterin proqram təminatı [software] kompüter sisteminin ayrılmaz birhissəsi olub, kompüterin texniki təminatının məntiqi davamını təşkil edir.
Kompüterin konkret tətbiq sahəsi onun proqram təminatı ilə müəyyən olunur.Kompüterin özlüyündə heç bir "bacarığı" yoxdur. Bütün "bacarıqlar" kompüter-də icra olunan proqramlarda cəmləşdirilib.
Müasir kompüterlərin proqram təminatı oyun proqramlarından tutmuş elmiproqramlara kimi milyonlarla proqramdan ibarətdir.
Kompüterdə olan bütün proqramları şərti olaraq üç sinfə ayırmaq olar: sistemproqramları, tətbiqiproqramlar, proqramlaşdırma alətləri.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azerbaycan-milli-elmler-akademiyasi-folklor-institutu-sednik-p.html
|
Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu səDNİk paşa pirsultanli
|
Dövlət Mükafatı laureatı Sədnik Paşa Pirsultanlı (Paşayev)
“Azərbaycan şifahi xalq şeiri və heca vəzninin inkişaf tarixi” 482 səh.
“Azərbaycan şifahi xalq şeiri və heca vəzninin inkişaf tarixi” adlı əsərdə Azərbaycan şifahi xalq şeirinin mənzum atalar sözü, mənzum tapmacalar, eləcə də, bayatı və qoşmalar daxilində təkamülü və inkişafı izlənilir. Konkret olaraq aşıq şeirinin XVI əsrdən başlayaraq bu günə qədər şifahi xalq poeziyasında və yazılı ədəbiyyatda mövcud olan növləri və şəkilləri təhlilə cəlb edilir. Bu əsər alimlər üçün, hətta, tədqiqatçılar, ali məktəb müəllimləri və tələbələr üçün əvəzsiz bir şeir yaradıcılığı abidəsi olacaqdır.
|
http://azkurs.org/cu-il-tarixinde-stomatologiya-ixtisas-uzre-kecirilmis-snaq-tes-v3.html
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
|
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
|
tarix | 23.11.2016 | ölçüsü | 16,48 Kb. | | #3 |
|
30.01.2014-cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
İxtisas
|
Soyadı, Adı, Atasının Adı
|
Topladığı bal
|
Stomatologiya
|
Babayev Firuz Fərəc
|
96
|
Stomatologiya
|
İsayev Ramiz Əliheydər
|
95
|
Stomatologiya
|
İsmayıllı Tehran Səhrab
|
93
|
Stomatologiya
|
Sadıqov Ömər Həsən
|
92
|
Stomatologiya
|
Hacıyev Minhac Həmid
|
87
|
Stomatologiya
|
Bayramov Şahin Valeh
|
86
|
Stomatologiya
|
Cəfərova Səbinə Firdovsi
|
82
|
Stomatologiya
|
Həsənov Nazim Salman
|
75
|
Stomatologiya
|
Təhməzov Məhərrəm Seyfulla
|
75
|
Stomatologiya
|
Abbasov Ramiz Kazım
|
75
|
Stomatologiya
|
Əliyev Əli Zaur
|
75
|
Stomatologiya
|
Qənbərov Rza Hafiz
|
73
|
Stomatologiya
|
Cəfərov Ramin Rüstəm
|
71
|
Stomatologiya
|
Zöhrabova Sevil Vahid
|
71
|
Stomatologiya
|
Məmmədov Əliheydər Nadir
|
70
|
Stomatologiya
|
Hüseynov Əli Firudin
|
66
|
Stomatologiya
|
Bayramov Elnur Bəhram
|
61
|
Stomatologiya
|
Mahmudov İmran Abduləziz
|
57
|
Stomatologiya
|
Zeynalov Cavid İlham
|
55
|
Stomatologiya
|
Əhmədov Ramiz Pərviz
|
55
|
Stomatologiya
|
Vəzirova Lalə Vadim
|
50
|
Stomatologiya
|
Rüstəmov Vasif Yaqub
|
0
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/microsoft-word-dovriyy-kap-is-doc.html
|
Microsoft Word dovriyy? kap is doc
|
3
MАG STR D SSERTАS YАSININ Ş PLАNI
Mа
gistr dissertа
siyа
sının mövzusu:
«DÖVR YYƏ
KAP TALININ
MAL YYƏ
LƏŞ
MƏ
MƏ
NBƏ
LƏ
R N N
FORMALAŞ
MASI PROBLEMLƏ
R »
G R Ş .............................................................................................
3
I FƏS L
BAZAR QT SAD YYATI ŞƏRA TINDƏ DÖVR YYƏ KAP -
TALININ QT SAD MAH YYƏT VƏ ƏHƏM YYƏT .........
5
1.1.
Dövriyyə kapitalının iqtisadi mahiyyəti və təsnifatı ………........
5
1.2
Müəssisənin dövriyyə kapitalından səmərəli istifadə оlunmasının
ə
həmiyyəti və vəzifələri ……...........................................................
18
II FƏ
S L
DÖVR YYƏ
KAP TALININ MAL YYƏ
LƏŞ
MƏ
MƏ
NBƏ
-
LƏ
R N N FORMALAŞ
MASI XÜSUS YYƏ
TLƏ
R .....
25
2.1.
Müasir şəraitdə müəssisələrin dövriyyə kapitalının planlaşdırılması
xüsusiyyətləri və fоrmalaşması problemləri..................................
25
2.2.
Müəssisədə dövriyyə kapitalının maliyyələşmə mənbələrinin
tədqiqi................................................................................................
41
III FƏ
S L DÖVR YYƏ
KAP LALININ MAL YYƏ
MƏ
NBƏ
LƏ
R N N
FORMALAŞ
DIRILMASININ TƏ
KM LLƏŞ
D R LMƏ
SI YО
L-
LARI …...........................................................................................
55
3.1.
Müəssisələrdə maliyyə sabitliyinin təmin еdilməsi yоlları................
55
3.2.
Dövriyyə kapitalının maliyyələşmə mənbələrinin formalaşdırılmasının
təkmilləşdirilməsi istiqamətləri..........................................................
65
NƏ
T CƏ
.........................................................................................
77
ƏDƏB YYАT ......................................................................................
80
Резюmе
Summаry
Mаgistrаnt: ____________________________________________________
(А.S.А)
Elmi rəhbər: ____________________________________________________
(А.S.А)
4
G R Ş
Mövzunun aktuallığ
ı.
Müəssisənin istеhsal sistеmi bir-birilə qarşılıqlı
ə
laqədə və qarşılıqlı asılıqda оlan və istеhsal prоsеsi üçün zəruri sayılan dövriyyə
vəsaitlərindən əsas kapitaldan və əmək rеsurslarından ibarətdir. Bütün bu
rеsurslardan tam və faydalı istifadə оlunduğu bir şəraitdə müəssisə istеhsal təsərrüfat
fəaliyyətini mənfəətlə başa vura bilər.
Müasir dövrdə təşkilati və hüquqi fоrmasından asılı оlmayaraq bütün
müəssisələrin qarşısında ən mühüm vəzifələrdən biri də dövriyyə kapitalından
səmərəli istifadə еtmək və özünün istеhsal təsərrüfat fəaliyyətini mənfəətlə başa
vurmaqdan ibarətdir. Müəssinin istеhsal-təsərrüfat fəaliyyətinin maliyyə nəticəsini
mənfəətlə başa vurması isə əsasən dövriyyə aktivlərindən nə dərəcədə səmərəli
istifadə еdilməsindən asılıdır. Bazar iqtisadiyyatına kеçid şəraitində müəssisələr
ə
vvəlki dövrlərdən fərqli оlaraq bazarın kоnyukturasını nəzərə alaraq məhsul
istеhsalı ilə məşğul оlmalı və ümumi kapitalın çəkisini artırmalıdırlar. Bunun üçün
sahibkar istifadəsində оlan dövriyyə istеhsalı və tədavül fоndlarının tərkibini və
х
üsusi çəkisini daima nəzarətdə saхlamalı və оnların ölü kapitala çеvrilməsinə yоl
vеrməməlidir. Bütün bu prоblеmlərin həllində dövriyyə vəsaitlərinin uçоtu və
auditinin həllеdici rоlu vardır.
Müəssisənin istеhsal təsərrüfat fəaliyyətinin nоrmal gеdişatı üçün dövriyyə
kapitalından səmərəli istifadə həllеdici rоl оynayır. Dövriyyə vəsaitlərin tam və
səmərəli istifadə оlunması nəticə еtibarı ilə müəssisənin istеhsal-maliyyə
fəaliyyətinin yеkun göstəricilərinə də müsbət və yaхud mənfi təsir gücünə malik bir
katеqоriyadır.
|
http://azkurs.org/informaciya-po-rezuletatam-planovoj-proverki-provedennoj-komit.html
|
Информация по результатам плановой проверки, проведенной комитетом здравоохранения Курской области
|
Информация по результатам плановой проверки,
проведенной комитетом здравоохранения Курской области
в рамках исполнения переданных Российской Федерацией полномочий,
в отношении общества с ограниченной ответственностью «СтоматологиЯ»
Комитетом здравоохранения Курской области 16.11.2015г. завершена плановая выездная проверка соблюдения лицензионных требований при осуществлении медицинской деятельности в обществе с ограниченной ответственностью «СтоматологиЯ» (ООО «СтоматологиЯ») на объекте по адресу: 306800 Российская Федерация, Курская область, Горшеченский район, поселок Горшечное, ул. Мира, д. 17.
В ходе проверки выявлены нарушения действующего законодательства.
Уровень оснащения стоматологического кабинета не соответствует требованиям Порядка оказания медицинской помощи взрослому населению при стоматологических заболеваниях, утвержденному приказом Минздравсоцразвития России от 07.12.2011г. № 1496н (отсутствуют автоклав паровой, аквадистиллятор, аппарат для диагностики жизнеспособности пульпы (электроодонтометр), диатремокоагулятор стоматологический, набор инструментов для трахеотомии, очиститель ультразвуковой, стерилизатор стоматологический для мелкого инструментария гласперленовый, стол письменный для врача).
Техническое обслуживание медицинского оборудования в 2012, 2013, 2014 и до ноября 2015г. не проводилось.
В виду отсутствия в ООО «СтоматологиЯ» руководителя или заместителя руководителя, имеющего высшее медицинское образование, дополнительное профессиональное образование и сертификат по специальности «организация здравоохранения и общественное здоровье», ответственного за осуществление медицинской деятельности, внутренний контроль качества и безопасности медицинской деятельности не ведется. Оформление медицинских карт стоматологического больного и договоров на оказание платных медицинских услуг носит формальный характер и не соответствует установленным требованиям.
Медицинская сестра проходила курсы повышения квалификации курсы более 5 лет назад, сертификат по специальности сестринское дело отсутствует.
Журнал учета операций, связанных с обращением лекарственных средств для медицинского применения не ведется.
По результатам проверки ООО СтоматологиЯ» составлен протокол об административном правонарушении по ст.14,1. ч. 4, оформлено предписание об устранении выявленных нарушений.
Председатель комитета О.В. Новикова
Быканова Е.В.
58 67 17
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/stomatologiya-ixtisas-uzre-numunevi-test-suallarnn-toplusu-dis.html
|
Stomatologiya ixtisası üzrə nümunəvi test suallarının toplusu Dişin sərt toxumalarının qeyri-karies zədələnmələri
|
Stomatologiya ixtisası üzrə nümunəvi test suallarının toplusu
Dişin sərt toxumalarının qeyri-karies zədələnmələri
1) Sistem hipoplaziyası zamanı hansı dişlər zədələnir?
A) Müvəqqəti
B) Daimi-çeynəmə dişləri
C) Daimi
D) Müvəqqəti və daimi
E) Daimi-frontal dişlər
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
2) Daimi dişlərin sistem hipoplaziyası nəyin nəticəsində baş verir?
A) İçməli suyun tərkibində ftorun miqdarının az olmasının
B) İçməli suyun tərkibində mikroelementlərin olmamasının
C) Genetik faktorların
D) Hamiləlik dövründə ananın keçirdiyi xəstəliklərin
E) Anadan olduqdan sonra uşağın keçirdiyi xəstəliklərin
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
3) Hetçinson, Furnye və Pflyüger dişləri hansı xəstəliyin növləridir?
A) Endemik flüorozun
B) İçməli suyun tərkibində mikroelementlərin olmamasının
C) Endemik zobun
D) Sistem hipoplaziyanın
E) Yerli hipoplaziyanın
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
4) Hetçinson, Furnye və Pflyüger dişlərində patoloji proses hansı nahiyyəni əhatə edir?
A) Mina və dentini
B) Sementi və dentini
C) Minanı
D) Dentini
E) Sementi
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
5) Hansı yaşda uşaqlarda tetrasklin cərgəsindən olan preparatlar təyin etmək məsləhət deyil?
A) 6 aydan-1 yaşadək
B) 1 yaşdan-6 yaşadək
C) 1 yaşdan-2 yaşadək
D) 6 aydan-12 yaşadək
E) 6 yaşdan-12 yaşadək
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
6) Flüoroz zamanı baş verən patoloji dəyişikliklər hansı hüceyrələrin funksional dəyişikliyi nəticəsində yaranır?
A) Osteoklastların
B) Odontoblastların
C) Osteoblastların
D) Sementoblastların
E) Ameloblastların
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
7) Flüorozda dişlərin zədələnməsini hansı qrup xəstəliklərə aid edirlər?
A) Yerli xəstəliklərə
B) Peşə xəstəliklərinə
C) Sistem xəstəliklərinə
D) İnfeksion xəstəliklərə
E) Genetik xəstəliklərə
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
8) Flüorozun differensial diaqnostikası üçün əlavə hansı metoddan istifadə olunur?
A) Sitoloji metoddan
B) Stomatoskopiyadan
C) Vital rəngləmədən
D) Rentgenoloji müayinədən
E) Dişin EOD-dan
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
9) Flüorozun profilaktikası hansı yaşadək aparılır?
A) 5-6 yaşadək
B) 12-14 yaşadək
C) 8-10 yaşadək
D) 10-12 yaşadək
E) 6-8 yaşadək
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
10) Dişin sərt toxumalarının oval formalı zədələnməsi hansı xəstəlik üçün xarakterikdir?
A) Mərmər xəstəliyi üçün
B) Pazvari qüsur üçün
C) Hipoplaziya üçün
D) Minanın erroziyası üçün
E) Flüoroz üçün
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
11) Dişin sərt toxumalarının erroziyası hansı toxumaları zədələyir?
A) Ancaq minanı
B) Ancaq dentini
C) Ancaq sementi
D) Sement və dentini
E) Mina və dentini
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
12) Patoloji sürtünmə zamanı qüsurlar dişin hansı səthində yerləşirlər?
A) Vestibulyar və kəsici
B) Vestibulyar və çeynəmə
C) Aproksimal
D) Kəsici və çeynəmə
E) Çeynəmə və dil
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
13) Pazvari qüsurun klinik simptomu hansıdır?
A) Diş ətinə yaxın sahədə əmələ gəlmiş şırım şəkilli qüsur
B) Dişin kəsici kənarının və qabarcıqlarının qüsuru
C) Dişin boyun nahiyyəsində pazvari qüsurun olması
D) Dişlərin vestibulyar səthində oval şəkilli qüsurun əmələ gəlməsi
E) Dişin formasının dəyişməsi
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
14) Kökü formalaşmamış dişlərin sınığı baş verdikdə hansı əməliyyat həyata keçirilir?
A) Vital ekstripasiya
B) Vital amputasiya
C) Devital amputasiya
D) Devital ekstripasiya
E) Diş çəkilir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
15) Süd dişlərinin sancılmış sınığı zamanı hansı əməliyyat məqbul sayılır?
A) Şinalama
B) Replantasiya
C) Dişin çəkilməsi
D) EOD ilə kontrol
E) Depulpasiya
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
16) Dişin sərt toxumalarının patologiyalarından hansı onların inkişafı dövründə baş verir?
A) Minanın hipoplaziya və hiperplaziyisı, dişlərin flüorozu
B) Dişlərin erroziyası
C) Dişlərin inkişafının irsi patologiyaları
D) Pazvari qüsur
E) Turşuların təsirindən baş verən nekroz
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
17) Dişlərin çıxmasından sonra hansı qeyri-karies xəstəliyə daha tez-tez rast gəlinir?
A) Minanın hipoplaziyası
B) Hiperplaziya
C) Dişlərin irsi patologiyaları
D) Travma, dişlərin erroziyası, pazvari qüsur
E) Dişlərin flüorozu
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
18) Hipoplaziyanı törədən səbəblər hansıdır?
A) Erkən uşaq yaşlarında baş verən və maddələr mübadiləsi pozğunluqları ilə müşayiət olunnan xəstəliklər
B) İçməli suyun tərkibindəki ftorun miqdarının az olması
C) Natamam osteogenez
D) Travma nəticəsində follikulanın infeksiyalaşması
E) Naməlum səbəblər
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
19) Hipoplaziyaya xas olan şikayətlər hansıdır?
A) Dişin rənginin və formasının dəyişməsi
B) Gecə ağrıları
C) Həssaslığın artması
D) Minanın yeyilməsi
E) Şikayətlərin olmaması
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
20) Klinik əlamətlərinə görə hipoplaziyaya oxşar xəstəliklər hansılardır?
A) Hiperplaziya
B) Dişlərin inkişafının irsi patologiyaları
C) Dişlərin flüorozu
D) Karies
E) Dişin sərt toxumalarının nekrozu
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
21) Dişlərin flüorozu hansı səbəbdən doğur?
A) Erkən və uşaq yaşlarda maddələr mübadiləsinin pozulması ilə müşayiət olunan xəstəliklər nəticəsində
B) Natamam osteogenez
C) Ftor tərkibli preparatlardan həddən çox istifadə etdikdə
D) İçməli suda ftorun miqdarı 1mq/l-dən çox olduqda
E) Naməlum səbəbdən
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
22) Flüorozun xarakterik klinik forması hansıdır?
A) Şırımlı
B) Destruktiv
C) Ştrixli
D) Ləkəli
E) Çilli-təbaşir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
23) Flüorozun tipik lokalizasiya zonaları hara hesab olunur?
A) Fissurlar və təbii çökəkliklər
B) Dişlərin boynu
C) Bütün dişlərin sərt toxumaları
D) Bütün dişlərin vestibulyar səthinin minası
E) Kəsici və köpək dişlərin vestibulyar səthi
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
24) Flüoroz zamanı xarakterik şikayət hansı hesab olunur?
A) Dişlərin laxlaması
B) Minada qüsurların əmələ gəlməsi
C) Dişlərin yeyilməsi
D) Dişlərin rənginin dəyişməsi
E) Həssaslığın artması
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
25) Flüorozun ləkəli forması hipoplaziyanın anoloji formasından nə ilə fərqlənir?
A) Əsasən daimi dişlər zədələnir
B) Dişlərdə çoxsaylı ləkələr əmələ gəlir
C) İçməli suda ftorun miqdarı çox olan bölgələrdə baş verir
D) Kariesə xas olmayan lokalizasiya
E) Dişlər çıxmamışdan əmələ gəlir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
26) Pazvari qüsurun əmələ gəlməsinin ehtimal olunan səbəbi hansıdır?
A) Qalxanvari vəzin disfunksiyası
B) Mexaniki təsirlər
C) Çox miqdarda sitruslar və onların şirələrinin qəbul edilməsi
D) Diş əti kənarının degenerasiyası nəticəsində diş toxumalarının trofikasının pozulması
E) Parodont xəstəlikləri zamanı diş köklərinin açılması
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
27) Sadalanan simptomlardan hansı dişlərin patoloji sürtünməsi üçün xarakterik deyil?
A) Hiperesteziya
B) Estetik çatmamazlıq
C) Dişlərin hündürlüyünün azalması
D) Gicgah-aşağı çənə oynağında ağrıları
E) Öz-özünə baş verən gecə ağrıları
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
Dişlərin kariesi
28) Dişlərin kariesi zamanı aşağıdakı faktorlardan hansı aqressiv xarakter daşıyır?
A) Ağız boşluğunun mikroorqanizmləri, diş ərpi və karbohidratlar
B) Kifayət qədər qidalanmamaq
C) Orqanizmdə gedən mübadilə pozğunluğu
D) Dişin zülal strukturunun zədələnməsinə səbəb olan karbohidrat mübadiləsinin pozulması
E) Zülal mübadiləsinin pozulması (dişin sərt toxumalarının zülal matrisasının zədələnməsi)
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
29) Hidroksiapatitin kimyəvi formulu necədir?
A) Ca2(PO2)2(OH)2
B) Ca4(PO4)4(OH)2
C) Ca10(PO4)6(OH)2
D) CaHPOH4
E) Ca10(PO4)8(OH)2
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
30) Dişin sərt toxumalarında kalsium-fosfor nisbəti necədir?
A) 1,67
B) 1,3
C) 1,5
D) 2,0
E) 2,1
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
31) Minanın keçiriciliyi nə zaman artır?
A) Patoloji sürtünmə zamanı
B) Hipoplaziya zamanı
C) Minanın erroziyası zamanı
D) Flüoroz zamanı
E) Ağ ləkə mərhələsində
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
32) Ağız suyunda pH aşağı düşdükdə hidrokiapatitin həll olması necə olur?
A) Dəyişmir
B) Azalır
C) Əvvəl artıb, sonradan azalır
D) Artır
E) Əvvəl azalıb, sonradan artır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
33) Kariesin ləkə mərhələsinin diaqnostikası üçün hansı metod daha məqbul hesab olunur?
A) Lüminestent stomatoskopiya və vital rəngləmə
B) Rentgenoqrafiya və termodiaqnostika
C) Rentgenoqrafiya və EOD
D) Termodiaqnostika və lüminestent stomatoskopiya
E) Vital rəngləmə və EOD
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
34) Vital rəngləmə metodu ilə hansı xəstəlik zamanı minanın demineralizasiyası aşkarlanır?
A) Kariesin ağ ləkə mərhələsi
B) Hipoplaziya
C) Kariesin piqmentli ləkə mərhələsi
D) Pazvari qüsur
E) Minanın erroziyası
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
35) Kariesin diaqnostikası məqsədi ilə vital rəngləmə zamanı nədən istifadə edilir?
A) Eritrozindən
B) Fuksindən
C) Pisarev-Şiller məhlulundan
D) Kalium-yoddan
E) Metilen abısından
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
36) Kariesin ləkə mərhələsində minanın mikrobərkliyi necə dəyişir?
A) Artır
B) Dəyişmir
C) Əvvəl artıb, sonradan azalır
D) Azalır
E) Əvvəl azalıb, sonradan artır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
37) Кariesin ləkə mərhələsində zədə nahiyyəsində kalsiumun miqdarı necə dəyişir?
A) Əvvəl аzalıb, sоnrаdаn аrtır
B) Əvvəl аrtıb, sоnrаdаn аzаlır
C) Azalır
D) Dəyişmir
E) Artır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
38) Kariesin ağ ləkə mərhələsində zədə nahiyyəsində fosforun miqdarı necə dəyişir?
A) Əvvəl аrtıb, sоnrаdаn аzаlır
B) Artır
C) Əvvəl аzаlıb, sоnrаdаn аrtır
D) Azalır
E) Dəyişmir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
39) Kariesin ağ ləkə mərhələsində zədə nahiyyəsində ftorun miqdarı necə dəyişir?
A) Dəyişmir
B) Əvvəl аzаlıb, sоnrаdаn аrtır
C) Əvvəl аrtıb, sоnrаdаn аzаlır
D) Artır
E) Azalır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
40) Kariesin ağ ləkə mərhələsində zədə ocağında proteinin miqdarı necə dəyişir?
A) Artır
B) Əvvəl azalıb, sonradan artır
C) Azalır
D) Dəyişmir
E) Əvvəl artıb, sonradan azalır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
41) Kariesin müxtəlif mərhələləri üçün hansı ağrılar xarakterikdir?
A) Qıcıqlanma aradan qaldırıldıqdan sonra da davam edən ağrılar
B) Ancaq qıcıqlanmanın təsirindən baş verən ağrılar
C) Gecələr baş verən uzunmüddətli ağrılar
D) Səbəbsiz baş verən uzun müddətli ağrılar
E) Səbəbsiz baş verən qısamüddətli ağrılar
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
42) Ortofosfor turşusu minanın keçiriciliyinə necə təsir göstərir?
A) Dəyişmir
B) Əvvəl azaldıb, sonradan artırır
C) Azaldır
D) Artırır
E) Əvvəl artırıb, sonradan azaldır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
43) Natrium-ftorid minanın keçiriciliyinə necə təsir göstərir?
A) Dəyişmir
B) Əvvəl artırıb, sonradan azaldır
C) Artırır
D) Əvvəl azaldıb, sonradan artırır
E) Azaldır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
44) Fizioloji məhlul minanın keçiriciliyinə necə təsir göstərir?
A) Azaldır
B) Artırır
C) Əvvəl artırıb, sonradan azaldır
D) Əvvəl azaldıb, sonradan artırır
E) Dəyişmir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
45) Süd turşusu minanın keçiriciliyinə necə təsir göstərir?
A) Azaldır
B) Artırır
C) Əvvəl artırıb, sonradan azaldır
D) Əvvəl azaldıb, sonradan artırır
E) Dəyişmir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
46) Kalsium-qlükonat məhlulu minanın keçiriciliyinə necə təsir göstərir?
A) Dəyişmir
B) Artırır
C) Əvvəl azaldıb, sonradan artırır
D) Əvvəl artırıb, sonradan azaldır
E) Azaldır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
47) Remineralizasiya prosesi minanın nəyini təmin edir?
A) Mikrobərkliyini
B) Keçiriciliyini
C) Şəffaflığını
D) Həll olmasını
E) Rəngini
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
48) “Remodent” məhlulu minanın keçiriciliyinə necə təsir göstərir?
A) Əvvəl azaldıb, sonradan artırır
B) Artırır
C) Azaldır
D) Dəyişmir
E) Əvvəl artırıb, sonradan azaldır
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
49) Remineralizə edici terapiyada demineralizasiya ocağına hansı maddələr daxil olur?
A) Turşular
B) Qələvilər
C) Üzvi birləşmələr
D) Duzlar
E) Minerallar
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
50) Səthi kariesdə boşluq hansı toxumaları əhatə edir?
A) Minanı
B) Sement, dentin və predentini
C) Mina, dentin və predentini
D) Sement və dentini
E) Mina və dentini
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
51) Orta kariesdə boşluq hansı həddə yerləşir?
A) Mina və dentin
B) Sement və dentin
C) Mina, dentin və predentin
D) Sement, dentin və predentin
E) Mina
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
52) Dərin kariesdə boşluq hansı həddə yerləşir?
A) Mina
B) Sement və dentin
C) Sement, dentin və predentin
D) Mina və dentin
E) Mina, dentin və predentin
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
53) Hansı xəstəliyin profilaktikasında hermetiklərdən istifadə edirlər?
A) Kariesin
B) Pazvari qüsurun
C) Flüorozun
D) Patoloji sürtünmənin
E) Hipoplaziyanın
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
54) Frontal dişlərin restavrasiyası üçün nədən istifadə edirlər?
A) Amalqamdan
B) Mikrohissəcikli kompozitlərdən
C) Plastmasdan
D) Dentin-pastadan
E) Fosfat-sementdən
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
55) Kompozision materiallarla plomblamadan qabaq diş minası hansı turşu ilə aşılanır?
A) Nitrat turşusu ilə
B) Flüorit turşusu ilə
C) Xlorid turşusu ilə
D) Sulfat turşusu ilə
E) Ortafosfor turşusu ilə
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
56) Estetik restavrasiya zamanı plombun rəngi hansı şəraitdə seçilir?
A) Təbii işıqda, diş səthinin yaş vəziyyətində
B) Qaranlıqda, diş səthinin yaş vəziyyətində
C) Süni işıqda, diş səthi turşu ilə aşılandıqdan sonra
D) Təbii işıqda, diş səthinin quru vəziyyətində
E) Qaranlıqda, diş səthi qurudulmuş halda
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
57) Plomblamanın sendviç texnikası üçün hansı materialların qarşılıqlı tandemindən istifadə olunur?
A) Fosfat-sement və amalqam
B) Fosfan-sement və kompozit
C) Apeksit və dentin-pasta
D) Şüşə-ionomer sement və kompozit
E) Apeksit və fosfat-sement
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
58) Blekə görə II sinif karies boşluqlarını plomblayarkən hansı tipli təmas yaradılır?
A) Səth şəkilli təmas
B) Pilləvari təmas
C) Xətvari təmas
D) Nöqtə şəkilli təmas
E) Dairə şəkilli təmas
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
59) Sadalanan faktorlardan hansı karioz prosesə qarşı orqanizmin rezistentliyini aşağı salır?
A) İçməli suyun tərkibindəki ftorun kifayət qədər olmaması
B) Qidanın tərkibindəki karbohidratlar
C) İçməli suyun tərkibində ftorun normadan artıq olması
D) Orqanizmdə mübadilə proseslərinin requlyasiyasının pozulması ilə müşayət olunan xəstəliklər
E) Diş çöküntüləri
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
60) Sadalanan faktorlardan hansılar kariesə qarşı rezistentliyə təsir göstərir və eyni zamanda aqressiv xarakter daşıyır?
A) Stress
B) Diş ərpi
C) Mübadilə proseslərinin neyroreflektor, hormonal və humoral requlyasiyasının pozulması ilə müşayiət olunan ümumi xəstəliklər
D) Ağız boşluğunun mikroorqanizmləri
E) İçməli suyun tərkibindəki ftorun miqdarı
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
Pulpitlər
61) Xroniki qanqrenoz pulpit nə ilə differensiasiya edilmir?
A) Xroniki fibroz pulpit ilə
B) Minanın erroziyası ilə
C) Xroniki qranulə edici periodontitlə
D) Xroniki fibroz periodontit ilə
E) Xroniki qranulomatoz periodontit ilə
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
62) Xroniki qanqrenoz pulpit zamanı pulpanın elektrik qıcıqlanması hansı həddə olur?
A) 50-80 mkA
B) 20-40 mkA
C) 2-6 mkA
D) 100-200 mkA
E) 1-2 mkA
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
63) 27-ci dişin pulpitini müalicə edərkən mərgümüş pastası hansı müddətə qoyulur?
A) 24 saata
B) 3 saata
C) 36 saata
D) 48 saata
E) 72 saata
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
64) Kəskin ümumi pulpit zamanı EOD-nın göstəricisi hansı intervalda olur?
A) 150-200 mkA
B) 20-40 mkA
C) 100-150 mkA
D) 60 mkA
E) 2-6 mkA
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
65) 16, 26, 36 və 46 dişlərdə adətən neçə kök kanalı olur?
A) Bir
B) Beş
C) İki
D) Üç
E) Dörd
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
66) Kök kanalından pulpa nə ilə xaric edilir?
A) Kanaldoldurucu ilə
B) Pulpoekstraktorla
C) Hedstrem buravı ilə
D) Zondla
E) Raşpillə
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
67) Kök kanallarının kimyəvi işlənməsi zamanı natrium hipoxloridin hansı konsentrasiyası tətbiq edilir?
A) 5-10%
B) 0,5-1%
C) 10-12%
D) 2,5-3%
E) Doymuş məhlul
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
68) Xroniki fibroz pulpitin differensial diaqnostikası nə ilə aparılmır?
A) Kəskin ocaqlı pulpitlə
B) Dərin karieslə
C) Pazvari qüsurla
D) Xroniki fibroz periodontitlə
E) Xroniki qanqrenoz pulpitlə
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
69) 24-cü dişdə adətən neçə kök kanalı olur?
A) Beş
B) İki
C) Dörd
D) Üç
E) Bir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
70) Vital ekstirpasiya dedikdə nə nəzərdə tutulur?
A) Pulpanın devitalizasiya edilərək çıxarılması
B) Pulpanın anesteziya altında çıxarılması
C) Pulpanın anesteziyasız çıxarılması
D) Pulpanın anesteziya altında qismən çıxarılması
E) Pulpanın devitalizasiya edilərək qismən çıxarılması
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
71) Xroniki fibroz pulpitdə rentgenoloji olaraq nə aşkarlanır?
A) Hipersementoz
B) Dişarası çəpərin vertikal destruksiyası
C) Karioz boşluq
D) Apikal qranuloma
E) Dişarası çəpərin horizontal destruksiyası
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
72) Pulpitin etiologiyasında əsas rolu nə oynayır?
A) Streptokokklar
B) İbtidailər
C) Laktobatsillər
D) Fuzobakteriyalar
E) Spiroxetalar
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
73) 26-cı dişdə adətən neçə kök olur?
A) Bir
B) İki
C) Üç
D) Dörd
E) Beş
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
74) Çətin keçilən kanalların kimyəvi genişləndirilməsi üçün nədən istifadə edilir?
A) Çar arağından
B) Xloramindən
C) Nartium-hipoxloriddən
D) EDTA preparatından
E) Hidrogen peroksiddən
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
75) Pulpanın əsas funksiyası hansı hesab olunur?
A) Trofik, çünki pulpa vasitəsi ilə dişin sərt toxumalarının qidalanması baş verir
B) Pulpa sərt toxumalara qarşı zərərsizdir
C) Pulpa sərt toxumalara qarşı indifferentdir
D) Müdafiə, çünki onun qıcıqlandırıcı amillərə müqavimət göstərmək xüsusiyyəti var
E) Plastik, çünki pulpa birləşdirici toxuma elementlərinin və ikincili dentinin əmələ gətirir
Ədəbiyyat: Боровский В.А.,Терапевтическая стоматология, 2004
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/po-antikorrupcionnoj-rabote-v-poliklinike.html
|
По антикоррупционной работе в поликлинике
|
Антикоррупционная политика
в ГАМУ СО «Стоматологическая поликлиника г.Первоуральск»
В целях профилактики и противодействии коррупции в поликлинике и в соответствии с Федеральным законом от 25.12.2008г. №273-ФЗ «О противодействии коррупции» в поликлинике:
-
Работает комиссия по этике, служебному поведению, предотвращению и урегулированию конфликта интересов в учреждении.
-
Назначен ответственный за профилактику коррупционных и иных правонарушений, и взаимодействие с правоохранительными органами.
-
Утвержден План работы по антикоррупционной работе в поликлинике.
-
Утверждено Положение по антикоррупционной политики в поликлинике.
-
Утверждено Положение о предотвращении и урегулировании конфликта интересов в поликлинике
-
Утвержден Кодекс этики и служебного поведения работников поликлиники.
-
Утверждено Положение о взаимодействии поликлиники с правоохранительными органами.
-
Утверждены стандарты и процедуры, направленные на обеспечение добросовестной работы и поведения работников учреждения.
-
Утверждены Деловые правила обмена деловыми подарками и знаками делового гостеприимства.
-
Утверждена Декларация о конфликте интересов.
-
Утверждено Типовое положение информирования работниками работодателя о случаях склонения их к совершению коррупционных нарушений.
С вышеперечисленными документами Вы можете ознакомиться на сайте поликлиники
http://stomatologiya-pervouralsk.ru
Уважаемые пациенты и сотрудники, если вы столкнулись с фактом коррупционного нарушения, сообщите о данном факте:
-
8(3439)66-15-40 главный врач Боталов Сергей Викторович
-
8(3439)64-95-11 зав. терапевтическим отделением Бурылова Нина Михайловна
-
8(3439)63-84-77 главная медсестра Гилева Наталья Викторовна
Антикоррупционная политика
в ГАМУ СО «Стоматологическая поликлиника г.Первоуральск»
В целях профилактики и противодействии коррупции в поликлинике и в соответствии с Федеральным законом от 25.12.2008г. №273-ФЗ «О противодействии коррупции» в поликлинике работает комиссия по этике, служебному поведению, предотвращению и урегулированию конфликта интересов в учреждении.
О работе комиссии Вы можете ознакомиться на сайте поликлиники http://stomatologiya-pervouralsk.ru
Уважаемые пациенты и сотрудники, если вы столкнулись с фактом коррупционного нарушения, сообщите о данном факте:
-
8(3439)66-15-40 главный врач Боталов Сергей Викторович
-
8(3439)64-95-11 зав. терапевтическим отделением Бурылова Нина Михайловна
-
8(3439)63-84-01 зав.ортопедическим отделением Набиев Ильдар Райфович
-
8(3439)63-84-73 главный бухгалтер Бастрыкова Валентина Юрьевна
-
8(3439)63-84-77 главная медсестра Гилева Наталья Викторовна
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/cu-il-tarixinde-stomatologiya-ixtisas-uzre-kecirilmis-snaq-tes-v2.html
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticəsi
|
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticəsi
|
tarix | 23.11.2016 | ölçüsü | 21,29 Kb. | | #2 |
|
11.03.2014-cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticəsi
İxtisas
|
Soyadı, Adı, Atasının Adı
|
Topladığı bal
|
Stomatologiya
|
İsmayıllı Tehran Səhrab
|
88
|
Stomatologiya
|
Əliyev Vurğun Talıb
|
87
|
Stomatologiya
|
Ələkbərova Könül Əşrəf
|
83
|
Stomatologiya
|
Səmədov Vaqif Feyzulla
|
83
|
Stomatologiya
|
Təhməzov Məhərrəm Seyfulla
|
80
|
Stomatologiya
|
Namazov Nadir Cüməli
|
79
|
Stomatologiya
|
Qasımova lalə Sabir
|
79
|
Stomatologiya
|
Hüseynova İlahə Sofi
|
79
|
Stomatologiya
|
Uspatova Amaliya Vaqif
|
79
|
Stomatologiya
|
Əsgərov Azər İsrafil
|
77
|
Stomatologiya
|
Sultanova Nərmin Zöhrab
|
76
|
Stomatologiya
|
Əliyev Rəşid Sabir
|
75
|
Stomatologiya
|
Eldarov Azər Süleyman
|
75
|
Stomatologiya
|
Məmmədli İkram Cabir
|
75
|
Stomatologiya
|
Ağayev Urfan Ağabəy
|
74
|
Stomatologiya
|
Xudiyev Hidayət Məsim
|
72
|
Stomatologiya
|
İbrahimov Ülvi Kamran
|
72
|
Stomatologiya
|
Fərmanov Zaur Bəylər
|
71
|
Stomatologiya
|
Qədirov Elcin İslam
|
70
|
Stomatologiya
|
Əkbərov Alı Oktay
|
69
|
Stomatologiya
|
Quliyev Rauf Elman
|
65
|
Stomatologiya
|
Höccətov Hikmət Balakişi
|
65
|
Stomatologiya
|
Ağayev Anar İlyas
|
64
|
Stomatologiya
|
Hüseynov Natiq Adil
|
63
|
Stomatologiya
|
Hüseynova Gülnarə Məhərrəm
|
61
|
Stomatologiya
|
Həmzəyev İlqar Həmzə
|
58
|
Stomatologiya
|
Qəhramanova Mələk Adil
|
58
|
Stomatologiya
|
Qurbanov Ramil Vilayət
|
50
|
Stomatologiya
|
Həşimov Əhməd İsmi
|
48
|
Stomatologiya
|
Qurbanov Oruc Hüseyinqulu
|
35
|
Stomatologiya
|
Məlikova Sevinc Lazım
|
0
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/cu-il-tarixinde-stomatologiya-ixtisas-uzre-kecirilmis-snaq-tes.html
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
|
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
|
tarix | 23.11.2016 | ölçüsü | 16,33 Kb. | | #1 |
|
10.06.2014-cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
İxtisas
|
Soyadı, Adı, Atasının Adı
|
Topladığı bal
|
Stomatologiya
|
Suciyev Cavad Davud
|
96
|
Stomatologiya
|
Ələkbərova Könül Əşrəf
|
92
|
Stomatologiya
|
Abdullayev Hüseyin Mustafa
|
92
|
Stomatologiya
|
Qasımov Qədir Oktay
|
92
|
Stomatologiya
|
Vəliyev Yadulla Xanməmməd
|
91
|
Stomatologiya
|
Məşrik Hikmət Aslan
|
89
|
Stomatologiya
|
Yusifova Sevda Əli
|
84
|
Stomatologiya
|
Məmmədov Rüfət
|
83
|
Stomatologiya
|
Hüseynova Gülnarə Məhərrəm
|
83
|
Stomatologiya
|
Məmmədov Bəxtiyar
|
80
|
Stomatologiya
|
Sadıqov Araz Süleyman
|
80
|
Stomatologiya
|
İsmayılova Rəvanə Rizvan
|
75
|
Stomatologiya
|
İsmayılov Nahid Vahid
|
67
|
Stomatologiya
|
Eyyubov Elnur Vaqif
|
66
|
Stomatologiya
|
Qurbanov Rəşad Əhliman
|
63
|
Stomatologiya
|
Murtuzayev Xalid
|
61
|
Stomatologiya
|
Qədirov Elçin İslam
|
59
|
Stomatologiya
|
Əhmədov Emil Aleq
|
54
|
Stomatologiya
|
Qurbanov Ramil Vilayət
|
53
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/tasdiqlayman.html
|
Tasdiqlayman
|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI
TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI
“TASDIQLAYMAN”
O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor,
professor Teshaev O.R.__________
«____» _______________2013 yil
Kafedra: XALQ TIBBIYOTI, REABILITOLOGIYA VA JISMONIY TARBIYA
Fan: DAVOLOVCHI JISMONIY TARBIYA FANI BO‘YICHA
STOMATOLOGIYA FAKULTETI
4 KURS TALABALARI UCHUN
O‘QUV- USLUBIY MAJMUA
TOSHKENT-2013
O‘QUV USLUBIY MAJMUA MUNDARIJASI
№
|
MUNDARIJA
|
BeTLAR
|
1
|
Namunaviy o‘quv dasturi
|
3-18
|
2
|
Ishchi o‘quv dasturi
|
19-35
|
3
|
Ta'lim texnologiyasi
|
36-80
|
4
|
Masalalar va mashqlar to‘plami
|
80-83
|
5
|
Test savollari
|
83-96
|
6
|
Nazorat uchun savollar (JN, YaN)
|
96-104
|
7
|
Umumiy savollar
|
104-105
|
8
|
Tarqatma materiallar
|
106-118
|
9
|
Glossariy
|
119-122
|
10
|
Referat mavzulari
|
122
|
11
|
Adabiyotlar ro‘yxati
|
123-124
|
12
|
Tayanch konspekt
|
-
|
13
|
O‘quv materiallari
|
125-137
|
14
|
Xorojiy manbalar
|
137
|
15
|
Kurs ishi mavzulari
|
-
|
16
|
Annotatsiyalar
|
138-139
|
17
|
Mualliflar to‘g‘risida
|
139
|
18
|
Foydali maslahatlar
|
-
|
19
|
Normativ hujjatlar
|
140-232
|
20
|
Baholash mezonlari
|
233 -237
|
O‘quv dasturi Oliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta'limi o‘quv-uslubiy birlashmalari faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 201_ yil «____»dagi «_____»-son majlis bayoni bilan ma'qullangan.
Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasida ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar:
Usmanxodjaeva A.A.
|
Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedra mudiri, dotsent, t.f.n.
|
Visogorseva O.N.
|
Xalq tibbiyoti, reabilitologiya va jismoniy tarbiya kafedrasi qatta o‘qituvchisi, t.f.n.
|
Taqrizchilar :
Fedorova M.V.
|
TTA ichki kasalliklar propedevtikasi XDT, gematologiya va kasb kasalliklar kafedrasi dotsenti. t.f.n.
|
Xamrabayeva F.I.
|
ToshVMOI gastroenterologiya va fizioterapiya kafedrasi mudiri t.f.d, professor
|
Fanning o‘quv dasturi Toshkent tibbiyot akademiyasi Ilmiy-uslubiy kengashida tavsiya qilingan (201_ yil ________dagi «_____» «____»-sonli bayonnoma)
Kirish
Vrach nazorati, shifobaxsh jismoniy tarbiya va fizioterpiya bo‘yicha dastur. Davlat o‘qitish standarti asosida tuzilgan va tibbiy oliygohlarning tibbiy-pedagogika, davolash, stomatologiya fakultetlari uchun mo‘ljallangan. Dastur umumiy fizioterapiya, jismoniy reabilitatsiya va shifokor nazorati sohasida tibbiy ta'limni va ma'lumot savsiyasini oshirishga qaratilgan.
O‘quv fanining maqsadi va vazifalari
Fanlarni o‘qitishdan maqsad – axolini salomatligini yaxshilash va mustaxkamlash, tibbiyot sifatini oshirish da davolash-profilaktik chora tadbirlarni amalga oshirish. Shifoxona, shifomaskan (sanatoriy) va ambulator (poliklinika) sharoitida turli kasalliklar bilan xastallangan bemorlarni davolashda, asoratlarini oldini olishda va profilaktika maqsadida fizikaviy va davolovchi jismoniy tarbiya usullarni qo‘llanishiga o‘rgatish.Aholining sog‘ligini mustahkamlash, ijtimoiy va maishiy sharoitlarga moslashishini (adaptatsiyasini) yaxshilash. Shifokor nazoratida -jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilarning jismoniy rivojlanganligini, organizmning funksional holatini, asosiy tizimlarni holatini, jismoniy yuklamalarning organizmga ta'sirini, organizm tomonidan berilayotgan javob reaksiyalarini baholashni o‘rgatish.
Faninng vazifalari:
-
fizik muolajalarni organizmga ta'sir etish mexanizmini, turli kasalliklarda davolash, asoratlarining oldini olish va organizmning qarshiligini oshirish maqsadida qo‘llanilishini o‘rgatish;
-
turli kasalliklarda davolash va reabilitatsiya davrida to‘laqonli kompleks tuzib organizmni sog‘lomlashtirishda oqilona foydalanishni o‘rgatish;
-
jismoniy mashqlarning organizmga ta'sir etish mexanizmini, turli kasalliklarda davolash, asoratlarining oldini olish va organizmning qarshiligini oshirish maqsadida qo‘llanilishini o‘rgatish;
-
davolash va reabilitatsiya davrida davolovchi jismoniy tarbiyaning harakat tartibotlarini, vosita va shakllarini to‘g‘ri tanlashni va qo‘llashni o‘rgatish;
-
aholining turli kontingentlari orasida, ularni jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlariga ko‘nikishlari uchun tibbiy tekshiruvdan o‘tkazish qoidalarini o‘rgatish;
-
aholining sog‘lig‘ini mustahkamlash, ijtimoiy va maishiy sharoitlarga moslashishini (adaptatsiyasini) yaxshilash uchun jismoniy yuklamaning organizmga ta'sirini baholash usullarini o‘rgatish.
Fan bo‘yicha talabalarning bilimiga, ko‘nikma va malakasiga qo‘yiladigan talablar
«Vrach nazorati, shifobaxsh jismoniy tarbiya va fizioterpiya» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
- Organizmning jismoniy ish bajarish qobiliyatini aniqlash usullarini, mustaqil ravishda somatoskopiya va antropometriyani o‘tkazishni, mustaqil funksional sinamalarni o‘tkazishi va olingan natijalar asosida yurak-qon tomir, nafas va vegetativ nerv tizimlarni funksional holatlarini baholashni, yurak-qon tomir, nafas va vegetativ nerv tizimlarning berilayotgan jismoniy yuklamalarga javob reaksiyalarini aniqlash va baholashni, sport inshoatlarga bo‘lgan sanitar-gigienik talablarni, vrach-jismoniy tarbiya dispaserlarining turlari va tashqil etilishini, jismoniy mashqlarning ta'sir mexanizmini, DJTni qo‘llash uchun ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalarni, davolash jismoniy tarbiya vositalari va uning turlarini, davolovchi jismoniy tarbiyaning davolash usullarini, davolash jismoniy tarbiya shakllarini, davolovchi jismoniy tarbiyaning harakat tartibotlarini va davolovchi jismoniy tarbiyaning samaradorligini baholashni. Asosiy va yondosh kasalliklarni hisobga olgan holda davolash gimnastik mashqlar kompleksini tuzishni, DJT harakat tartiboti vazifalarini aniq belgilashni, DJTning vositalarini to‘g‘ri tanlashni, DJT xonasini jihozlashni, birinchi tibbiy yordamni ko‘rsatishni, turli kasalliklarda fizioterapevtik muolajalarini to‘g‘ri tavsiya etishni, fizik muolajalarni optimal ta'sirini aniqlashni, bemorlarni shifomaskani kurortlarga tanlash va davolash masalalarini xal etishni, sanator-kurort kartalarni to‘ldirishni, fiziodavolashda va elektrojarohat holatidagi patologik reaksiya paytida birinchi yordam ko‘rsatishni, fizioterapevtik muolajalarni o‘tkazish tartibini, umumiy davolash tadbirlari bilan bir qatorda (dori-darmon, parhyez, jarrohlik operatsiyalari va h.z.) maxsus fizioterapektik usullarini belgilash va dozalashni aniqlashni bilishi kerak;
- Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilarning jismoniy va funksional holatini baholash usullari, dispansirizatsiya o‘tkazishda vrach nazoratining asosiy usullari, nafas va yurak-qon tomir tizimlarining organizmga ta'sir etayotgan jismoniy yuklamaga nisbatan bo‘ladigan javob reaksiyalari, jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarni tibbiy guruhlarga saralashlar, jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarida jismoniy mashqlarning samaradorligini baholash usullari, asosiy, tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlarida shug‘ullanish uchun ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, sport inshoatlariga qo‘yilgan sanitar-gigienik talablarning bajarilishi va davolovchi jismoniy tarbiyaning umumiy asoslari, jismoniy mashqlarning ta'sir mexanizimi, DJTni qo‘llash uchun ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar, davolovchi jismoniy tarbiya vositalari va uning turlari, davolovchi jismoniy tarbiyasi davolash usullari, davolash jismoniy tarbiya shakllari, davolovchi jismoniy tarbiyaning harakat tartibotlari va davolovchi jismoniy tarbiyaning qo‘llanilish effektivligini baholash, turli kasalliklarni davolashda fizioterapevtik muolajalarni tanlashda umumiy va maxsus ko‘rsatma va mo'neliklarga rioya qilish, davolash muolajalar majmuasini tuzishda asosiy va yondosh kasalliklarni xisobga olish, normal va patologik holatlarda fizik omillarning xususiyatlarini va ularning organizmga ta'sir qilish mexanizmi, fizioapparatlarning ishlash prinsiplarini va texnika havfsizligi qoidalariga rioya qilish, sog‘lomlashtirish maqsadida fizioprofilaktik muolajalarni qo‘llash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.
- Mustaqil tibbiy xulosa berish va vrach nazorti kartasini to‘ldirish, asosiy, tayyorlov va maxsus tibbiy guruhlari mashg‘ulotlarida shug‘ullanishga ruxsat berish uchun tibbiy ko‘rik turlarini va o‘tkazilish tartiblari, akademik guruhlarda va davolovchi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida vrach - pedagogik nazoratini o‘tkazish va shifokor nazorati xonasini jihozlash, organizmning jismoniy ish bajarish qobiliyatini aniqlash va usullarini o‘tkazish, somatoskopiya va antrepometriyani o‘tkazish, funksional sinamalarni o‘tkazish va olingan natijalar asosida yurak-qon tomir, nafas va vegetativ nerv tizimlarini funksional holatlarini baholash, yurak-qon tomir, nafas va vegetativ nerv tizimlarni berilayotgan jismoniy yuklamalarga javob reaksiyalarini aniqlash va baholash, sport inshoatlarini sanitar-gigienik baholash va sport inventar normativlar, vrach-pedagogik nazoratini o‘tkazish va mashg‘ulotlarda (sporchilarda) qo‘llanilayotgan jismoniy yuklamalarning adekvatligini va effektiligini baholash, bemorlarga DJTni rejalash va to‘g‘ri tavsiya qilish, bemorlar bilan individual mashg‘ulotlar oborish, vrach-pedagogik nazoratini o‘tkazish, mashg‘ulotda qo‘llanilayotgan jismoniy yuklamalarning adekvatligini va effektiligini baholash, reabilitatsiya bosqichida poliklinika va shifoxonada DJT vazifalarini va harakat tartibotlarini aniqlash, fizik muolaja usullarini mustaqil bajarish, fizioterapevtik muolajalarga retseptlarni aniq va to‘g‘ri yozish, fizik apparatlarni muolajalarga tayyorlash, birlamchi tibbiy yordam ko‘rsatish malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Fanning o‘quv rejadagi boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi.
Dasturni amalga oshirish o‘quv rejasida rejalashtirilgan odam anatomiyasi, normal va patologik fiziologiya, biologiya, biofizika, umumiy gigiena, jismoniy tarbiya fanlarini bilishi, ichki kasaliklar propedevtikasi, pediatriya, fakultet terapiyasi va xirurgiyasi, akusher(doya)-ginekologiya, travmatologiya fanlardan yetarli bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishlik talab etiladi.
Sog‘liqni saqlash tizimidagi o‘rni.
Sog‘liqni saqlash tizimidagi muassasalarida reabilitatsiya bo‘limlari, fizioterapiya bo‘limlarni bo‘lishi va ularda olib boriladigan fizioterapiya va davolovchi jismoniy tarbiya usullari odam organizmida sog‘lomlashtirishda, chiniqtirishda kasallikni davolash vaqtini qisqartirishda va asoratlarni oldini olishda qo‘llanilishi dolzarb masala xisoblanadi. Chunki yuqoridagi uslublarni qo‘llanishi asosiy terapiyani ta'sirini kuchayishiga va dori moddalardan kuzatiladigan asoratlarni oldini olishiga imkoniyat beradi. Sport tibbiyoti bo‘limlarida sportchilarni salomatligini saklashda va mustaxkamlashda axamiyati yuqori.
Fanni o‘qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar
Talabalarning fanini o‘zlashtirishlari uchun o‘qitishning ilg‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi informatsion-pedagogik texnologiyalarni tatbiq qilish muhim axamiyatga egadir. Fanni o‘zlashtirishda darslik, o‘quv va uslubiy qo‘llanmalar, ma'ruza matnlari, tarqatma materiallar, kompyuter dasturlari, elektron materiallar, amaliy darslarda mos ravishdagi ilg‘or pedagogik texnologiyalar qo‘llaniladi.
Asosiy qism
Shifokor nazoratni asosiy vazifalari. Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchi aholining har xil toifalarini tibbiy tekshiruvi. Sog‘lom turmush tarzini shakllantirishda jismoniy tarbiya va sportning ahamiyati.
Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ulanuvchilarda o‘tkaziladigan tibbiy ko‘rik turlari bilan tanishtirish. Tibbiy guruhlar haqida tushuncha berish. Sport va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanuvchilarning anamnezini yig‘ish xususiyatlari. Shifokor nazorati kartasi bilan tanishtirish va rasmiylashtirishni o‘rgatish.
Jismoniy rivojlanish. Jismoniy rivojlanganlikni antropometriya va somatoskopiya ma'lumotlariga asoslanib aniqlash va baholash usullari. Tana tuzilishi tiplari. Sport turiga saralash.
Jismoniy rivojlanganlikning antropometrik ko‘rsatkichlarini olish: spirometriya, dinamometriya, tana uzunligi va vaznini, ko‘krak qafasining aylanasini o‘lchash. Somatoskopiya ko‘rsatkichlarini olish : umurtqa pog‘anasi, qadi-qomat, ko‘krak qafasi, oyoq, tovon shakllari. Kaliperometriya : tana vaznining tarkibiy qismini aniqlash (suyak, mushak va yog‘). Jismoniy rivojlanganlikning baholash usullari, ya'ni standartlar, korrelyasiya va indekslar haqida tushuncha berish. Antropometrik ko‘rsatkichlarini indekslar usuli yordamida Ketle, Pine, farqlash, hayotiy, Erisman va boshkalar, qo‘l va bel mushaklari indekslarini aniqlash. Olingan natijalarga asoslangan holda jismoniy rivojlanishni aniqlash.
Shifokor nazoratida qo‘llniladigan funksoinal sinamalar. Yurak-qon tomir tizimini funksional sinamalari.
Muntazam shug‘ullanish natijasida organizmda kuzatiladigan funksional va morfologik o‘zgarishlar. Yurak-qon tomir tizimini funksional holatini baholashda qo‘llaniladigan sinamalar (Letunov va Martine sinamalarining o‘tkazilish tartibi). Sinamasini o‘tkazish va olingan natijalar asosida yurak-qon tomir tizimini funksional holatini baholash, javob reaksiya tiplarini aniqlash.
Nafas va vegetativ nerv tizimlarni
funksional sinamalari
Nafas tizimini funksional holatini baholashda qo‘llaniladigan Shtange, Gench, Serkin va Rozental sinamalarining o‘tkazilish tartibi va olingan natijalarni baholash. Vegetativ nerv tizimini funksional holatini baholashda qo‘llaniladigan ortostatik va klinoortostatik sinamalarining o‘tkazilish tartibi va olingan natijalarni baholash. Talabalar bilan Shtange, Genche va Serkin sinamalarini o‘tkazish va olingan natijalarni baholash.
Tashqi nafas olishning funksional holatini aniqlash
Tashqi nafas olishning ochiq va yopiq usullari haqida tushuncha. Tekshiriluvchidan olingan spirogramma yordamida nafasning minutlik hajmini, nafas olish sonini, nafasning o‘rtacha chuqurligini, o‘pkaning tiriklik sig‘imini, o‘pkaning maksimal ventilyasiyasini, maksimal nafas olganda nafaslar soni va chuqurligini, rezerv nafasni, kislorod hajmini aniqlash. Sportchilarda va jismoniy tarbiya bilan shug‘unlanganlardan olingan spirogrammalarni baholash.
Jismoniy ish bajarish qobiliyatini aniqlash usullari.
Organizmning ish bajarish qobiliyati va tiklanish jarayonlari haqida tushuncha. Garvard step- testining o‘tkazilish tartibi, olingan natijalar asosida Garvard step-testi indeksini aniqlash, olingan indeks orqali organizmning tiklanish jarayonlarini baholash. Sportchilarda va jismoniy tarbiya bilan shug‘unlanganlar bilan Garvard step-testini o‘tkazish va olingan natijalarni baholash.
PWC-170 submaksimal testi haqida tushuncha, o‘tkazilish tartibi, olingan natijalar asosida organizmning ish bajarish qobiliyatini baholash. Kislorodning maksimal iste'mol qilinishini aniqlovchi bevosita va bilvosita usullari haqida tushuncha. Sportchilarda jismoniy tarbiya bilan shug‘unlanganlar bilan PWC-170 submaksimal testini veloergometrda bajarish va olingan natijalarni baholash.
Shifokor- pedagogik nazorati. Jismoniy yuklamalar ta'sirida shug‘ullanuvchi organizmida bo‘ladigan o‘zgarishlar. Sport bilan shug‘ullanuvchilarda ko‘p uchraydigan patologik xolatlar. Sport jaroxati profilaktikasi.
Shifokor-pedagogik nazoratining vazifalari, nazorat usullari, ya'ni o‘tkazilayotgan mashg‘ulot zichligi (xronometraj), fiziologik egri chizig‘i va holsizlanish darajalarini aniqlash bilan tanishtirish. Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida shifokor-pedagogik nazoratining usullarini qo‘llash va olingan natijalarini baholash.
Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishga ko‘rsatma
va qarshi ko‘rsatmalar. Vrach-jismoniy tarbiya dispanseri.
Vrach nazorati kartasini rasmiylashtirish va himoya qilish
Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishga ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar haqida tushuncha berish. Tibbiy guruxlar va ularga saralash prinsiplari. Vrach-jismoniy tarbiya dispanseri turlari, tuzilishi, faoliyati. Talabalar tomonidan shifokor nazorati kartasini rasmiylashtirish va uni himoya qilish. Kartani topshirish.
Davolovchi jismoniy tarbiyaning umumiy asoslari –
vositalari, shakllari. Harakat tartibotlari
Davolovchi jismoniy tarbiya, davolash usullari va jismoniy mashqlarning asosiy ta'sir qilish mexanizmlari haqida tushuncha berish. Davolovchi jismoniy tarbiyaning vositalari, ularning turlari va qo‘llanilish maqsadlari. Shakllari, ularning guruhlari, turlari va qo‘llanilish maqsadlari. Bemorlarga davolash jismoniy tarbiya tavsiya etilganda qo‘llaniladigan harakat tartibotlari, ularning vazifalari haqida tushuncha berish
Davolovchi jismoniy tarbiyaning umumiy asoslari
DJT vositalari va shakllari. Harakat tartibotlari. DJT muolajasini belgilash prinsiplari. DJT bo‘yicha hujjatlarni rasmiylashtirish. Bemorlarni davolashda qo‘llaniladigan DJT usullarining samaradorligini aniqlash. Massaj turlari haqida tushuncha berish. Shifobaxsh massajda qo‘llaniladigan asosiy usullari, ta'sir mexanizmlariga tushuncha. Shifobaxsh massajni talabalarda ko‘rsatish.
Yurak qon-tomir tizimini kasalliklarida DJTni qo‘llash
MO‘I, GK, YUIK, NSD kasalliklarida DJTning davolash usullarini tanlash va asoslash, vosita shakl va xarakat tartibotlarini to‘g‘ri tanlash va qo‘llash, davolash samaradorligini aniqlash kriteriylari.
Nafas tizimi kasaliklarida DJTni qo‘llash
Zotiljam, plevrit, surunkali bronxit, o‘pka emfizemasi, bronxial astma, bronxoektatik kasalliklarida DJTni qo‘llash maqsadi va vazifalari, xususiyati, davolash usullarini tanlash va asoslash, davolash gimnastika kompleksini tuzish va samaradorligini aniqlash. Mustaqil bemor qabul qilish.
Ovqat-hazm qilish va harakat-tayanch tizimlari va modda almashinuvi kasalliklarida DJTni qo‘llash.
Oshqozon-ichak yarasi, gastrit, kolit, enterit, enterokolit, splanxnoptoz, gepatit, xoletsistit, artrit, poliartrit, artroz, qandli diabet, semirish, podagra kasalliklarida DJTni qo‘llash maqsadi va vazifalari, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar. DJTning davolash usullarini tanlash va asoslash, davolash gimnastika komplesini tuzish. hujjatlarni to‘ldirish, poliklinikada bemor qabul qilish.
Jarrohlik kasalliklarda va travmatologiya-ortopediyada
DJTni qo‘llash
Tomir kasalliklari, ko‘krak qafasi va qorin bo‘shlig‘ida o‘tkaziladigan operatsiyadan oldingi va keyingi davrlari, qo‘l-oyoq suyaklari va umurtqa pog‘anasi sinishlarining immobilizatsiya va undan keyingi davrlari, yassi tovon, osteoxondroz, skolioz, kifoz, lordoz kasalliklarida DJTni qo‘llash maqsadi va vazifalari, ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar. DJTning davolash usullarini tanlash va asoslash, davolash gimnastika komplesini tuzish. Hujjatlarni to‘ldirish, poliklinikada bemor qabul qilish.
Akusherlikda va ginekologik kasalliklarida va
pediatriyada DJTni qo‘llash
Homiladorlikda, tug‘ish va tug‘ishdan keyingi davrlarda jismoniy mashqlarni qo‘llash. Ginekologik kasalliklarda (yallig‘lanish, ptoz va anomaliya) va operatsiyalarda DJTni qo‘llash xususiyatlari. Davolash gimnastika kompleksini tuzish. Mashg‘ulotlar samaradorligini aniqlash. Ayollar maslahatlarida bemorlarni qabul qilish.
Pediatriyadagi DJTning o‘ziga xos xususiyatlari. Bolalarni chiniqti-rishda davolash gimnastikasi usullarini qo‘llash. Ko‘rsatma va qarshi ko‘rsatmalar.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/tercumeyi-hal-sexsi-melumatlar.html
|
TƏRCÜmeyi-hal şəxsi məlumatlar
|
Şəxsi məlumatlar Uzman Dr. Əlövsət Mahmudov PhD
Adı : ƏLÖVSƏT
Soyadı : MAHMUDOV
Doğulduğu yer və tarix : Azərbaycan 03.12.1983
Vətəndaşlığı : Azərbaycanlı
Telefonu : +994 50 3229916
Elektron poçt : [email protected]
Təhsili
2006-2012. Ankara Universiteti Stomatologiya
Fakültəsi, Ağız ve Üz - Çənə Cərrahiyyəsi
2000–2005 Azərbaycan Tibb Universiteti Stomatologiya Fakültəsi
1990–2000 Azərbaycan, Bakı 219 sayılı məktəb
Xarici Dil: Rus, İngilis, Türk
Elmi maraq sahələri: Dissertasiyanın adı Retensiya olunmuş aşağı ağıl dişlərinin cərrahi yolla çəkilməsindən sonra əmələ geleən parastezinin müalicəsində Aşağı Enerji Lazeri ilə B vitaminin kompleksinin (B1 və B6) təsirinin klinik olaraq qarşılaştırılması.
Elmi nəşrlər 1. Oqtay Seyidbəyov, Süleyman Xalil, M. Emrah Emral, M. Okan Akçam, Əlövsət Mahmudov, Ümit K. AKAL. Həddi-bolluğu vaxtında skelet sinif III malokluzyonun ortognatik Cərrahiyyəsi və Ototranspantasyonu ilə Müalicəsi: faktın təqdim edilməsi: Ankara Universiteti Stomatoloji Fakültəsinin jurnalı 2011-ci il
Elmi yığıncaqlarda keçirilən təqdimatlar 1. Akal Ü.K. Şahin S., Mahmudov A., Altuğ Ataç A.T. Bizim dodaq-damaq yırtığı olan xəstələrə primer geliyorinoplasti yanaşmalarımız. Türk Oral və Maksillofasiyel Cərrahiyyəsi Cəmiyyəti, 14 Beynəlxalq Elmi Konqresi, 31 may – 4 iyun 2007-ci il, Antalya, Türkiyə (Afişa bildirişi)
2. Akal Ü.K., Şahin S., Mahmudov A., Altuğ Ataç A.T., Şaquli maksiler artıqları ilə səciyyələndirilən skelet sinfi II deformitilerde simultane lefort ı və bilateral sagittal split ramus osteotomisi metodu ilə cərrahi müalicəsi. Fakt haqda məlumat. Türk Oral və Maksillofasiyal Cərrahiyyəsi Cəmiyyəti. 14 Beynəlxalq Elmi Konqresi, 31 may – 4 iyun 2007-ci il, Antalya, Türkiyə (Afişa bildirişi)
3. Akal Ü.K. Şahin S., Mahmudov A. Nazoalveoler tərtibatı tətbiq edilməyən bilateral dodaq-damaq yırtığı olan xəstələrə vomer kənarlaşdırması ilə primer geliyorinoplasti: İki fakt haqda məlumat. Türk Oral və Maksillofasiyal Cərrahiyyəsi Cəmiyyəti. 14 Beynəlxalq Elmi Konqresi, 31 may – 4 iyun 2007-ci il, Antalya, Türkiyə (Afişa bildirişi)
4. Akal Aktaş Ü.K., Şahin S, Altuğ Ataç A.T., Mahmudov A., Koçer A. Dodaq-damaq yırtığı olan xəstələrə klinik yanaşmamız. Türk Oral və Maksillofasiyel Cərrahiyyəsi Cəmiyyəti, 16 Beynəlxalq Elmi Konqresi, 3-8 noyabr 2009-cu il, Neşehir Türkiyə (Şifahi təqdimat)
5. Akal Aktaş Ü.K., Şahin S., Mahmudov A. Bizim simultane bimaksiller osteotomilerde klinik tədbirlərimiz. Türk Oral və Maksllofasiyal Cərrahiyyəsi Cəmiyyəti. 16-cı Beynəlxalq Elmi Konqresi, 3-8 noyabr 2009-cu il Nevşehir, Türkiyə (Şifahi Təqdimat).
Elmi fəaliyyət AÇBİD 2-ci Beynəlxalq Konqresi 16-20 may 2008-ci il tarixində, Antalya-Türkiyə Türk Oral və Maksillofasiyal Cərrahiyyə Cəmiyyəti 15-ci Beynəlxalq Konqresi 29 oktyabr – 2 noyabr 2008-ci il, Antalya – Türkiyə
Türk Oral və Maksillofasiyal Cərrahiyyə Cəmiyyəti, 16-cı Beynəlxalq Konqresi, 3-8 noyabr 2009-cu il, Nevşehir – Türkiyə
Rotasiyalar Ankara Universiteti Tibb Fakültəsi, Anesteziologiya və Reanimasiya Şöbəsi 05/05/2008-ci il tarixindən 05/08/2008-ci il tarixinədək
Ankara Universiteti Tibb Fakültəsi, Qulaq, Burun, Boğaz Şöbəsi 16/03/2009-cu il tarixindən 16/06/2009-cu il tarixinədək
Ankara Universiteti Tibb Fakültəsi, Ümumi Cərrahiyyə Şöbəsi 12/04/2010-12/10/2010-ci il tarixinədək
|
http://azkurs.org/centr-cifrovoj-stomatologii-i-implantologii-mandarin-dogovor-p.html
|
Центр Цифровой Стоматологии и Имплантологии «Мандарин» договор публичной оферты на покупку подарочного сертификата
|
ООО «Надежда»
Центр Цифровой Стоматологии и Имплантологии «Мандарин»
ДОГОВОР ПУБЛИЧНОЙ ОФЕРТЫ
НА ПОКУПКУ ПОДАРОЧНОГО СЕРТИФИКАТА
1. ОБЩИЕ ПОЛОЖЕНИЯ
1.1. Настоящий документ (далее – Оферта) представляет собой официальное предложение Общества с ограниченной ответственностью «Надежда», в лице Директора Иванцовой Натальи Владимировны, действующего на основании Устава, именуемого в дальнейшем «Продавец», с одной стороны, в отношении физического или юридического лица, именуемого в дальнейшем «Покупатель», с другой стороны (по отдельности называемые «Сторона», а вместе «Стороны»), имеющего намерение заключить с Продавцом договор купли-продажи Подарочного Сертификата (далее «Договор») на условиях настоящей Оферты.
1.2. В соответствии с пунктом 2 статьи 437 Гражданского Кодекса Российской Федерации (ГК РФ) в случае принятия изложенных ниже условий и оплаты Подарочного Сертификата физическое или юридическое лицо, производящее акцепт этой Оферты, становится Покупателем (в соответствии с пунктом 3 статьи 438 ГК РФ акцепт Оферты равносилен заключению Договора на условиях, изложенных в Оферте).
1.3. В связи с вышеизложенным, изучите текст настоящей публичной Оферты и, если Вы не согласны с каким-либо ее пунктом, Продавец предлагает Вам отказаться от акцепта настоящей Оферты и заключения Договора.
2. ПРЕДМЕТ ОФЕРТЫ
2.1. Предметом настоящей публичной Оферты является предложение Покупателю приобрести Подарочный Сертификат в соответствии с условиями настоящей Оферты и текущим прейскурантом (в дальнейшем «Прейскурант») Продавца.
2.2. Настоящая публичная Оферта и Прейскурант являются официальными документами, находятся в прямом доступе посетителей Центра Цифровой Стоматологии и Имплантологии «Мандарин» по адресу: г. Владимир, ул. Чайковского, д. 21 и публикуются на сайте stomatologiya-mandarin.ru.
2.3. Продавец имеет право в любой момент изменять Прейскурант и условия настоящей публичной Оферты в одностороннем порядке без предварительного согласования с Покупателем, обеспечивая при этом публикацию измененных условий на сайте stomatologiya-mandarin.ru, не менее чем за один календарный день до их ввода в действие.
3. ОПИСАНИЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ
3.1. В соответствии с предметом настоящей публичной Оферты Продавец продает Покупателю Подарочный Сертификат, который может быть использован для обмена на товары или услуги Продавца на номинальную сумму Подарочного Сертификата.
4. ПОЛОЖЕНИЕ ОБ ОБРАЩЕНИ ПОДАРОЧНОГО СЕРТИФИКАТА
4.1. Подарочный Сертификат - это связка уникальный номер, номинальная стоимость, ФИО Держателя, зарегистрированная в журнале учета подарочных сертификатов Продавца.
4.2. Подарочный Сертификат может быть использован только для обмена на услуги Продавца, представленные в Прейскуранте.
4.3. Подарочный Сертификат действителен в течение 3 месяцев с момента его приобретения.
4.4. Подарочный Сертификат считается недействительным после истечения срока его действия.
4.5. Подарочный Сертификат является многоразовым и может быть использован для обмена на услуги Продавца неограниченное количество раз, пока с него не будет списана вся сумма.
4.6. Подарочный Сертификат является именным. Продавец имеет право попросить Держателя предъявить паспорт или любой другой документ, удостоверяющий личность Держателя Подарочного Сертификата.
4.7. Держатель Подарочного Сертификата предъявляет его Продавцу в момент, когда он хочет получить услугу в Центре Цифровой Стоматологии и Имплантологии «Мандарин», то есть обменять сертификат на какую-либо определенную услугу (услуги) Продавца.
4.8. Подарочный Сертификат может быть предъявлен совершеннолетним дееспособным лицом или несовершеннолетним лицом совместно с одним из родителей (законных представителей).
4.9. В случае если стоимость выбранной услуги (услуг) меньше номинальной стоимости Подарочного Сертификата, разница стоимости фиксируется в Подарочном Сертификате в качестве новой номинальной стоимости.
4.10. В случае если стоимость выбранной услуги (услуг) больше номинальной стоимости Подарочного Сертификата, Держатель доплачивает разницу, при этом допускается суммирование нескольких Подарочных Сертификатов.
4.11. На услугу (услуги), приобретаемые с использованием Подарочного Сертификата, распространяются скидки и акции, анонсируемые на сайте stomatologiya-mandarin.ru.
4.12. Подарочный Сертификат не является основанием для предоставления специальных условий приобретения товаров и услуг (дополнительные скидки).
4.13. Продажная стоимость Подарочного сертификата равняется его номинальной стоимости.
5. ВОЗВРАТ/ОБМЕН ПОДАРОЧНОГО СЕРТИФИКАТА
5.1. Подарочный Сертификат может быть возвращен Покупателем Продавцу только в течение 30 (тридцати) календарных дней с даты покупки. Возврат денежных средств осуществляется только на основании письменного заявления Покупателя путем безналичного перевода денежных средств на расчетный счет Покупателя, указанный в заявлении. Продавец оставляет за собой право удержать до 20% от стоимости Подарочного сертификата в качестве компенсации понесенных им расходов.
5.2. Подарочный Сертификат не подлежит возврату и обмену на денежные средства Держателем Подарочного Сертификата. Денежные средства Держателю Подарочного Сертификата, если он не является Покупателем, не возвращаются.
5.3. Подарочный Сертификат не может быть использован для получения наличных денежных средств из кассы Продавца.
6. УСЛОВИЯ И ПОРЯДОК ОПЛАТЫ ПОДАРОЧНОГО СЕРТИФИКАТА
6.1. Покупатель, намеренный приобрести Подарочный Сертификат, считается заключившим с Продавцом Договор и полностью и безоговорочно принявшим все условия данной оферты после осуществления платежа на расчетный счет или в кассу Продавца.
6.2. Акцептованная Покупателем публичная Оферта далее именуется Договором.
6.3. Продавец не проверяет предоставляемую Покупателем информацию при покупке Подарочного сертификата и не несет ответственности перед любыми третьими лицами за точность и достоверность такой информации, не расценивает предоставляемую Покупателем информацию в качестве персональных данных, подлежащих специальной защите согласно Федеральному закону от 27 июля 2006 г. № 152-ФЗ «О персональных данных». При этом Покупатель согласен на обработку и передачу любым третьим лицам регистрационных данных в случае, если это необходимо для предоставления Покупателю Подарочного Сертификата, а также для информирования его (по желанию) о товарах и услугах, предоставляемых Продавцом.
7. ПРАВА И ОБЯЗАННОСТИ ДЕРЖАТЕЛЯ
7.1. Держатель Подарочного Сертификата вправе передать свои права по настоящему Договору любому дееспособному физическому лицу путём вручения ему Подарочного Сертификата после сообщения Продавцу об изменении регистрационных данных Держателя Подарочного Сертификата. Лицо, которому вручен Подарочный Сертификат, приобретает статус Держателя со всеми правами и обязанностями, вытекающими из Договора.
7.2. Держатель Подарочного Сертификата, передавая его, обязан ознакомить нового Держателя с условиями Договора, в том числе сообщить место всеобщего ознакомления с текстом Договора на сайте stomatologiya-mandarin.ru.
7.3. Держатель Подарочного Сертификата имеет право частичного использования его номинальной стоимости, то есть может приобрести услуги Продавца в пределах номинальной стоимости Подарочного Сертификата не в один день, а в течение всего срока действия Подарочного Сертификата. После каждой покупки номинальная стоимость Подарочного сертификата будет дисконтироваться (уменьшаться) на сумму приобретенных товаров или услуг.
8. ПРОЧИЕ УСЛОВИЯ
8.1. За неисполнение или ненадлежащее исполнение своих обязательств по настоящей Оферте Стороны несут ответственность, предусмотренную действующим законодательством Российской Федерации и условиями настоящей Оферты.
8.2. Отказ от некачественных услуг, оказанных с использованием Подарочного Сертификата, осуществляется в общем порядке, предусмотренном действующим законодательством и договором, регламентирующим приобретение этих услуг.
8.3. Продавец ни при каких обстоятельствах не несет ответственности перед Покупателем или Держателем за косвенные убытки. Понятие «косвенные убытки» включает, но не ограничивается: потерю дохода, прибыли, ожидаемой экономии, деловой активности. Совокупная ответственность Продавца по данной Оферте ограничивается возмещением Покупателю прямого доказанного ущерба в размере, не превышающем суммы, фактически уплаченной Покупателю за Подарочный Сертификат.
8.4. Стороны освобождаются от ответственности за частичное или полное неисполнение обстоятельств по Договору, если таковое явилось следствием действия обстоятельств непреодолимой силы, возникших после заключения Договора. Под обстоятельствами непреодолимой силы понимаются чрезвычайные обстоятельства, находящиеся вне контроля сторон, которые сторона, подвергшаяся их воздействию, не могла не предвидеть, ни предотвратить разумными мерами. Таковыми признаются пожар, наводнение, землетрясение, ураган, эпидемия, забастовка, военные действия, запретительные акты государственных органов, технические помехи при осуществлении связи в сети интернет и другие подобные обстоятельства. Сторона, ссылающаяся на такие обстоятельства, обязана в семидневный срок со дня их наступления в письменной форме уведомить другую Сторону об этом, а также представить доказательства в разумно короткий срок.
9. СРОК ДЕЙСТВИЯ ДОГОВОРА
9.1. Договор вступает в силу с момента, указанного в п. 6.1 настоящей Оферты, и действует в течение срока действия Подарочного Сертификата, указанного в п. 4.3 настоящей Оферты.
10. СПОРЫ СТОРОН
10.1. В случае возникновения разногласий или споров по вопросам, возникшим или связанным с настоящей Офертой, Стороны примут все меры к разрешению их путем переговоров в атмосфере содружества и взаимопонимания. В случае если соглашение не будет достигнуто, споры разрешаются в порядке, установленном действующим законодательством Российской Федерации.
11. РЕКВИЗИТЫ
Продавец:
ООО «Надежда» Центр Цифровой Стоматологии и Имплантологии «Мандарин»
Юридический адрес: 600015, г. Владимир, ул. Чайковского, д. 21
Почтовый адрес: 600015, г. Владимир, ул. Чайковского, д. 21, оф. 2
Тел.: (4922) 52-10-52, (4922) 38-11-99
ОГРН 1063327014035
ИНН/КПП 3327827348/332701001
р/с 40702810900260003691 в Филиале ВРУ ОАО «МИнБ» г. Владимир
к/с 30101810200000000716 БИК 041708716
Директор _________ Иванцова Н.В.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/cu-il-tarixinde-stomatologiya-ixtisas-uzre-kecirilmis-snaq-tes-v4.html
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
|
|
Cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
|
tarix | 25.11.2016 | ölçüsü | 22,28 Kb. | | #11 |
|
30.01.2014-cü il tarixində Stomatologiya ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanının nəticələri
İxtisas
|
Soyadı, Adı, Atasının Adı
|
Topladığı bal
|
Stomatologiya
|
Babayev Firuz Fərəc
|
96
|
Stomatologiya
|
İsayev Ramiz Əliheydər
|
95
|
Stomatologiya
|
İsmayıllı Tehran Səhrab
|
93
|
Stomatologiya
|
Sadıqov Ömər Həsən
|
92
|
Stomatologiya
|
Hacıyev Minhac Həmid
|
87
|
Stomatologiya
|
Bayramov Şahin Valeh
|
86
|
Stomatologiya
|
Cəfərova Səbinə Firdovsi
|
82
|
Stomatologiya
|
Həsənov Nazim Salman
|
75
|
Stomatologiya
|
Təhməzov Məhərrəm Seyfulla
|
75
|
Stomatologiya
|
Abbasov Ramiz Kazım
|
75
|
Stomatologiya
|
Əliyev Əli Zaur
|
75
|
Stomatologiya
|
Qənbərov Rza Hafiz
|
73
|
Stomatologiya
|
Cəfərov Ramin Rüstəm
|
71
|
Stomatologiya
|
Zöhrabova Sevil Vahid
|
71
|
Stomatologiya
|
Mahmudov İmran Abduləziz
|
70
|
Stomatologiya
|
Hüseynov Əli Firudin
|
66
|
Stomatologiya
|
Bayramov Elnur Bəhram
|
61
|
Stomatologiya
|
Məmmədov Əliheydər Nadir
|
57
|
Stomatologiya
|
Zeynalov Cavid İlham
|
55
|
Stomatologiya
|
Əhmədov Ramiz Pərviz
|
55
|
Stomatologiya
|
Vəzirova Lalə Vadim
|
50
|
Stomatologiya
|
Rüstəmov Vasif Yaqub
|
0
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/cu-il-tarixinde-kecirilmis-stomatologiya-ixtisas-uzre-snaq-tes.html
|
Cü il tarixində keçirilmiş Stomatologiya ixtisası üzrə sınaq test imtahanının nəticəsi
|
|
Cü il tarixində keçirilmiş Stomatologiya ixtisası üzrə sınaq test imtahanının nəticəsi
|
tarix | 25.11.2016 | ölçüsü | 13,19 Kb. | | #12 |
|
27.06.2013-cü il tarixində keçirilmiş Stomatologiya ixtisası üzrə sınaq test imtahanının nəticəsi
İxtisas
|
Soyadı, Adı, Atasının Adı
|
Topladığı bal
|
Stomatologiya
|
Məmmədov Xanoğlan Məhəmməd
|
99
|
Stomatologiya
|
Cəfərov Orxan Araz
|
95
|
Stomatologiya
|
Vəliyeva Gülnarə Kamil
|
94
|
Stomatologiya
|
Isayev Rəşad Yaşar
|
92
|
Stomatologiya
|
Yusifov Azər Hüseyn
|
90
|
Stomatologiya
|
Quliyeva Leyla Xıdır
|
87
|
Stomatologiya
|
Eyyubova Aynur Məmməd
|
86
|
Stomatologiya
|
Əliyeva Fərqanə Taleh
|
82
|
Stomatologiya
|
Axundov Mirzəmməd Teyyub
|
75
|
Stomatologiya
|
Əliyev Mehriban Rafiq
|
71
|
Stomatologiya
|
Seyfullayev Adil
|
66
|
Stomatologiya
|
Rzayev Mübariz
|
63
|
Stomatologiya
|
Namazov Namaz Məhəmməd
|
57
|
Stomatologiya
|
Seyfullayev Aqif Amanulla
|
50
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/anglo-chinese-school-international.html
|
Anglo-chinese School (international)
|
Anglo-chinese School (international)
Singapore for ASEAN or ASEAN for Singapore:
A look at the role of a small island state in a regional trade bloc.
By Joel Nathaniel John Godfrey
Candidate number: 3071 - 033
Abstract:
Since this essay will be studying the effects of a trading bloc on its members and vice-versa, this extended essay will be following the global interactions HL extension of Geography. More specifically this essay will concentrate on the trade (financial flows), international organizations and forums (political outcomes) and trading blocs (political outcomes) part of the syllabus.
For nearly as long as Singapore has been an independent state, Singapore has likewise been one of the first members of ASEAN. Yet ASEAN’s contributions to Singapore and Singapore’s contributions to ASEAN are not well known.
This essay is based upon two hypotheses, both of which require studying Singapore’s contribution within ASEAN and ASEAN’s contributions to Singapore’s progress and then evaluating which contribution is greater. The first hypothesis states that Singapore gains most from having free trade within ASEAN. This was done by comparing trends between trade with ASEAN and Singapore and trade with Singapore and the rest of the world, before and after the creation of AFTA. This hypothesis seemed to be correct. It was clear to see during times where the world economy was doing well, AFTA created an even more rapid rate of increase in exports from Singapore.
The second hypothesis states Singapore has contributed to political change in other ASEAN countries, but Singapore has not changed politically because of its membership in ASEAN. This was tested by researching ASEAN’s involvement in Singapore’s main political problems and Singapore’s involvement in political problems of other ASEAN nations. It was concluded that ASEAN has had no visible involvement in Singapore’s politics and Singapore has had both a positive and negative impute in solving political problems in ASEAN.
(271 words)
Contents:
-
Introduction…………………………………………………………………….. page 3
Background……………………………………………………………………….page 4
Aims………………………………………………………………………………page 6
Hypothesis………………………………………………………………………..page 7
-
Method of evaluation……………………………………………………………page 9
-
Presentation and analysis of Economic Data………………………………….page 13
-
Presentation and analysis of Political Literature and data…………………..page 25
-
Conclusion and Evaluation…………………………………………………….page 27
-
Biblography……………………………………………………………………..page 28
Introduction:
This extended essay aims to find out what impacts ASEAN membership has upon Singapore and what impacts Singapore’s ASEAN membership has on the rest of ASEAN.
This essay will only be looking at the political and economic impacts of ASEAN on Singapore and of Singapore on other ASEAN members, not the environmental or social-cultural impacts. The social-cultural impacts are being ignored because the profits and losses of social change are very difficult to measure and, furthermore, views and opinions on social change tend to contain a large degree of bias.
Also the most important parts of ASEAN have been AFTA (ASEAN free trade area), the Zone of Peace, Freedom and Neutrality (ZOPFAN) Declaration and the ASEAN summits where most of the issues discussed are not social-cultural issues.
Environmental impacts are being ignored in this essay, because any environmental effects of ASEAN should only be caused indirectly by the political or economic changes; therefore there is more room for error if an indirect impact of ASEAN is being looked at instead of a direct impact.
This essay will be studying trade (financial flows), international organizations and forums (political outcomes) and trading blocs (political outcomes). All of which are part of the IB geography syllabus.
Background:
ASEAN
The Association of Southeast Asian Nations or ASEAN consists of all of South East Asia excluding Timor-Leste and Papua New Guinea. ASEAN is an international organization which aims to accelerate the economic growth, social progress and cultural development in the region without interference in the internal affairs of one another.1
At the moment, this is done by:
-
Creating a free trade area (some of the newer member nations within ASEAN are still allowed to have tariffs within ASEAN for an extended time period) between ASEAN members, Australia and New Zealand (ASEAN-Australia-New Zealand Free Trade Area (AANZFTA)).2
-
Holding summits in which members of parliament of each nation meet together and discuss issues faced in the region.
-
Letting citizens of one member nation visit another without a visa.
-
The Zone of Peace, Freedom and Neutrality (ZOPFAN) Declaration.
-
Many other minor declarations.
Also one should be aware that there are plans to increase the powers of ASEAN and by 2015 ASEAN will become the ASEAN Community3; however this essay will not look too much into this future ASEAN Community. Firstly, it would be too theoretical and uncertain to predict its affects in the future. Secondly, and more importantly, the blueprint for the ASEAN community is too in-depth and broad this essay could not explain it in 4000 words.
Singapore:
Singapore is one of the world's most prosperous countries with strong international trading links (its port is one of the world’s busiest in terms of tonnage handled) and its per capita GDP (Gross Domestic Product) is equal/higher to that of the leading nations of Western Europe.4
In addition to this, there are certain things that make Singapore stand out from the rest of ASEAN:
Firstly, Singapore is the only nation in which the majority of residents are ethnically Chinese (74.1%5 to be exact). This is an important thing to note because in several places in South-East Asia Chinese residents have faced much discrimination and dislike – particularly in Malaysia and Indonesia.
Secondly, Singapore is a city state, therefore making it by far the smallest (712.4km2) and most densely populated of ASEAN nations (7,126 people per km2)6.
ASEAN Statistics:7
As stated previously the GDP per capita of Singapore is exceptionally high whether you use real GDP or GDP ppp (purchasing power parity). The only other nation within ASEAN that has a comparable GDP per capita is Brunei, but Brunei’s population is too small (small even in comparison to Singapore) to have a GDP comparable to the main powers within ASEAN like Indonesia, whereas Singapore's population and GDP per capita are high enough to have a GDP larger than the Philippines or Vietnam.
Aims:
-
To investigate what Singapore may have gained from being in ASEAN
-
How ASEAN may have benefited from Singapore’s membership
Map of ASEAN: 8
Hypothesis & justifications:
1) Singapore gains most from having free trade within ASEAN
Justification:
Singapore is renowned for being a centre of trade and has one of the highest balance of trade (% of GDP) in the world. Singapore is believed to be the busiest port in the world. This is mainly, because of Singapore’s trade friendly laws (negligible tariff rates, very little legalisation etc.), strategic location and high-tech shipping equipment. Consequently having free trade within South-East Asia will only increase trade in Singapore, leading to an increase of employment and flow of money. Whereas the rest of ASEAN may have big trading ports (with the exception of Myanmar, Cambodia and Laos), but none of them can be compared to Singapore’s trading industry. Also Singapore is far less protectionist than the rest of ASEAN (especially in comparison to Indonesia), therefore the other nations have far higher tariff rates (which can be used as a source of government income and deter foreign imports to their nation) than Singapore. Since they have higher tariff rates they will be asked to give up more.
Also unlike the rest of ASEAN, Singapore does not have a rural area nor many raw materials; therefore its primary sector is negligible. Without food and raw materials an economy simply cannot function; therefore Singapore cannot rely on its domestic market alone and needs to trade using products from other sectors of the economy (secondary goods, tertiary services and/or quaternary services), so they can buy goods from the primary sector. Whereas the rest of ASEAN have a large primary sector, therefore trade is not as necessary for them as it is for Singapore.
CEPT (Common Effective Preferential Tariff) planed tariff rates:9
2) Singapore has contributed to political change in other ASEAN countries, but Singapore has not changed politically because of its membership in ASEAN
Definition:
Before one looks at the justification of this hypothesis it is important to clarify what an improvement in politics is, as such a term can be seen as very subjective. Although to some extent the answer to this question is subjective, most people would agree that there are better ways of running a country than others. For instance it is generally agreed that a democracy is better than a dictatorship, mainly because dictators have a tendency to become complacent or corrupt, and the citizens of the country have less freedom than they would probably have within a democracy.
If a nation increases its ownership of land or raw materials, this can also be considered a political improvement, since the nation’s government is directly responsible for that land.
Keeping a nation peaceful and safe can also be seen as an improvement politically, as the government once again is directly responsible for the nation’s security.
Justification:
The rest of ASEAN generally have more territorial disputes than Singapore. For example disputes over the Spratly islands, Karang Unarang, Prachinburi area etc. That being said, Singapore has had serious disputes with Malaysia over deliveries of fresh water to Singapore, Singapore's extensive land reclamation works, bridge construction, and maritime boundaries in the Johor and Singapore Straits.10 Singapore also has faced issues with the threat of terrorism and has had a problem with piracy along the Malacca Strait, which also affects Indonesia and Malaysia to. These problems are not as significant as most of the other ASEAN nation’s political problems.
The Treaty of Amity and Cooperation in Southeast Asia has a policy of non-interference in the internal affairs of one another11, therefore ASEAN should not have a great effect on any of the ASEAN nations’ democracy. Despite this, ASEAN has commented on Myanmar’s political situation (which is a military junta attempting to become a democracy) mainly due to attention from the mass media.
Method of Evaluation:
The AFTA (ASEAN Free Trade Area) was established on 28 January 199212 in which no ASEAN nation was allowed to impose a tariff greater than 20% between another ASEAN nation and by the year 2008 the tariffs between two ASEAN nations must be below 5% (with the exception of new members like Cambodia and Myanmar).
To find out who benefits from AFTA, the contrast between imports and exports (better known as the balance of trade) after the creation of AFTA (1992) needs to be studied. If the value of exports is greater than imports then the nations should gain from increase in trade, as more money is coming into the economy than going out. In fact, people’s standard of living should increase, whereas if the value of imports is greater than exports then the nation would make a loss from increasing trade as money is being leaked out of the economy, and therefore either people's real wages will decrease or people will lose their jobs - either way the standard of living goes down.
Needless to say, there are other factors that could affect the balance of trade between two nations apart from changes in tariff rates, one being a general increase/decrease of import or exports:
Assuming Citrus Paribas, the only things that will affect the change in exports to the rest of ASEAN from Singapore is the change in Singapore’s total exports to the world and the change in tariff rates caused by AFTA. Since this essay is looking at the effects of AFTA on trade, it is necessary to integrate the change of Singapore’s total world exports to the change in exports to the rest of ASEAN. According to conditional probability (form of mathematics) the effects of the tariff will be seen by the difference in percentage change of exports from Singapore to ASEAN over time and percentage change of exports from Singapore to the world over time, multiplied by the value of the original export to ASEAN, Visa-versa for imports. The reason for this is that if there was no AFTA or other outward factors, percentage change of the world trade with Singapore should be equal to percentage change of ASEAN trade with Singapore.
To illustrate this process; in 1999 recorded exports from Singapore to ASEAN were valued at $S49,484 million. Whereas exports to the world were valued at $S194,290 million. The next year exports to ASEAN were valued at $S64,386 million and exports to the world were valued at $S237,826 million.
If E is the increase of export from Singapore to ASEAN due to AFTA;
E = (∆% of exports to ASEAN - ∆% of exports to the world) x original value of export to ASEAN
E = ( x $S49,484,000,000
= (30.11% - 22.41%) x $S49,484,000,000
= $S3,814,000,000
All the values of percentage change of exports to ASEAN v exports to world after 1992 (creation of AFTA) will be added up to find the effect of AFTA. The same will be done for imports.
In reality Citrus Paribas would not apply, so other trade agreements of Singapore that could affect the world trade with Singapore will be investigated. Other causes of changes to ASEAN trade with Singapore and changes to Singapore’s trade outside of ASEAN will have to be ignored.
To find facts and statistics on trade between nations it is best to use official Singapore statistics, both of which are seen as reliable and credited sources.
Effects on Politics
To evaluate how Singapore’s ASEAN membership affects Singapore’s politics, we will look for any evidence of ASEAN taking any form of action to help Singapore in any of its major publicized politic issues. These would include:
- Helping Singapore by increasing its freedom of speech
- Help in the land and water disputes with Malaysia (in which Singapore threatened to use force)
- Finalize maritime boundaries in the Johor and Singapore Straits
- Support Singapore in continuing its land reclamation plans (which Indonesia and Malaysia have tried to stop)
It would be redundant to investigate any contributions ASEAN has made to decreasing terrorism or piracy within the region, because this would probably benefit other countries within ASEAN equally as much as it does Singapore. ASEAN’s attempts to contain the spread of communism will also not be evaluated, for the same reason.
To evaluate how Singapore being a member of ASEAN improves politics in other nations of ASEAN, this essay will look at any attempts ASEAN has made to help in the main disputes that other ASEAN members have. This would include:
- Brunei’s claim to Limbang corridor
- Cambodia and Thailand disputed sections of boundary and the ownership of the ruins of Preah Vihear temple
- Cambodia and Vietnams dispute over off-shore islands
- Delimiting Indonesia’s and Timor-Leste’s land (which was once part of Indonesia)
- Indonesia’s conflict with Timor-Leste
- Laos’ journey to democracy
- Myanmar’s move to democracy
- Delimiting the Vietnam-China boarder boundaries
- The Spratly Islands claims13.
If ASEAN did have any involvement in these issues we will next look at specifically Singapore’s stance.
Many of these issues are disputes of ownership between ASEAN nations that could have or have led to conflicts; therefore we are not specifically evaluating ASEAN’s ability to decide who gets what (either way an ASEAN nation benefits from ownership), but its ability to stop conflicts with in the region.
The ASEAN website is the best source for researching ASEAN involvement (if any) on these issues, as ASEAN is a fairly reliable and credited source, although there are still other sources that can be used.
Presentation and analysis of Economic Data:
List of Free trade agreements Singapore has made after AFTA14:
Singapore-NZ (2001)
Japan-Singapore(2002)
Singapore – Australia (2003)
Singapore – EFTA (2003)
Singapore – US (2004)
Singapore – Jordan (2004)
Korea – Singapore (2006)
Singapore – India (2007)
Singapore – Panama (2007)
GCC (Gulf Cooperation Council) – Singapore (2008)
Singapore – Peru (2009)
Singapore – China (2009)
Tables of trade in Singapore15:
In these trade statistics, Imports are valued at CIF (Cost Insurance and Freight), that is, the value of goods at the frontier of the exporting country plus the cost of insurance and freight and any other charges when sold for export to Singapore. In short the money that is taken from the Singapore economy.
Exports are valued at FOB (Free On Board), that is, the value of goods to the purchaser abroad up to the point where the goods are deposited on board the outgoing vessel, aircraft or vehicle. In short the money that is put into Singapore’s economy.
As expected trade with Singapore and the rest of ASEAN had a very similar gradient to Trade between Singapore and the rest of the world:
From the last table we can see that the estimated increase of exports from Singapore to ASEAN due to AFTA (calculated by the process shown on pages 10-11) is $S22,610,000,000. Whereas the value for imports from ASEAN due to AFTA is estimated at $S5,670,000,000. If this process is correct, then my hypothesis is proven correct as Singapore seems to have increase its trade balance because of AFTA, although this process can only give an estimate of the effects of AFTA.
To evaluate the effects of AFTA even further, we can also look at the changes within trade in a graph to see any trends:
US – Singapore FTA
EFTA – Singapore FTA FftaFFTAFTAAFTFTAFTAFTA
Exports to Cambodia, Vietnam and Laos are recognised as ASEAN
AFTA is signed
Judging by this information, before the Signing of AFTA the difference between percentage increase and decrease of exports to ASEAN was fairly similar to exports to the world. After the creation of AFTA, for two years there was a significant increase in exports to ASEAN which grew a lot faster in percentage than exports to the rest of the world. Also when the rate at which exports to the world decreased, the rate at which Singapore exports to ASEAN decreased was even more rapid - so much so that the percentage change of ASEAN exports against world exports can become minus. This pattern repeats itself two times again. Imports to Singapore don’t seem to follow a pattern as clearly as the Export graph:
The most likely reason for AFTA having had this effect, is when AFTA was created it not only helped make Singapore’s exports cheaper and more appealing to consumers in other ASEAN nations but, it also made all of the other ASEAN nation’s exports cheaper and more appealing to each other. Singapore’s exports are mainly machinery and equipment (including electronics and telecommunications), pharmaceuticals and other chemicals plus refined petroleum products4. With the exception of pharmaceuticals, these are all high order goods and therefore not necessities. Whereas what most of the other ASEAN nations trade in are low-order goods; therefore when a country in ASEAN’s economy is booming and trade is high, demand is high for both high–order and low–order goods, but when the economy is at a bust, consumers will buy more low-order goods regardless of the price of high-order goods. In Singapore’s case demand for its exports in ASEAN decrease more than it would for its other trade partners of Singapore like Europe or US who are more likely to buy high-order goods even within an economic bust.
Since Singapore’s tariff rate was already near to zero before the creation of AFTA, therefore judging by the graph there is not a clear difference to how the ASEAN imports v world imports line moves before and after the creation of AFTA.
Presentation and analysis of Political Literature and data:
ASEAN’s political impacts on Singapore:
There has been no evidence of ASEAN acting or commenting on Singapore’s freedom of speech (because of the non-interference policy), the land and water disputes between Singapore and Malaysia, Singapore’s reclamation plans, therefore it seems that ASEAN has no direct political benefits to Singapore. One might point out that Singapore and Malaysia belonging to the ZOPFAN Declaration may have been a reason why they did not get into a serious conflict, but Singapore and Malaysia are also part of the FPDA which in its self should be able to stop conflict.
ASEAN and Singapore’s impacts on the rest of ASEAN’s political issues:
ASEAN has also shown no evidence of getting involved in many other ASEAN nations’ political issues, namely Brunei’s claim on Limbang corridor, Cambodia and Vietnam’s dispute over off-shore islands, Laos’ journey to democracy and delimiting the Vietnam-China border boundaries.
However, there is evidence of ASEAN getting involved in Cambodia and Thailand’s territorial conflicts, as ASEAN released this statement: “Dr. Surin Pitsuwan also called both (countries) to allow ASEAN to help them bring some form of a temporary truce and cool down the emotions and temper so that a higher interest of both peoples and that of ASEAN can be protected and enhanced….. Surin's wishes would be materialized soon as Indonesia, the current Chair of ASEAN, steps up its diplomatic efforts to help the two sides arrive at a temporary solution so as to allow bilateral mechanisms between them to accomplish their objectives of border demarcation and general peace in the areas.”16 Despite ASEAN’s help, it was specifically Indonesia who tried to get involved in the situation - not Singapore.
ASEAN has also encouraged Myanmar’s path to democracy; “We underlined the need for the involvement of all strata of Myanmar society in the on-going National Convention. We encouraged all concerned parties in Myanmar to continue their efforts to effect a smooth transition to democracy.”17 Singapore has shown involvement in helping improve Myanmar’s economy18, but has not shown much evidence in helping politically, therefore suggesting that Singapore sees ASEAN as a means to boost economic activity not political reform.
ASEAN has likewise made attempts to improve relations between Indonesia and Timor-Leste (also known as East Timor) as is shown in many ASEAN statements: “The Foreign Ministers commended Indonesia for all its efforts in resolving the East Timor issue, and noted the key role of the United Nations Transitional Administration in East Timor (UNTAET) in ensuring the territory’s smooth transition to fall independence. They reaffirmed ASEAN’s support for and encouraged the international community to remain engaged in, the process of reconciliation, rehabilitation and reconstruction that is essential for a peaceful and stable East Timor.”19 Despite this effort to increase sustainability between Indonesia and Timor Leste, there is evidence that Singapore has worsened the problems, because Singapore rejected East Timor's candidature (to join ASEAN) but Mr Ramos-Horta (president of East- Timor) believes other member countries of ASEAN did not agree with Singapore's decision20. By doing this Singapore has opened up the possibility of Indonesia and East Timor having a conflict. Since Timor Leste’s membership was probably rejected because of Timor Leste’s poor economy, this backs up the theory that Singapore sees ASEAN sole as an organization made for economic purposes not political.
Perhaps the only positive action Singapore has made in improving politics within ASEAN is regarding the claims on the South-China Sea. In a statement, Singapore's foreign ministry said: "We... think it is in China's own interests to clarify its claims in the SCS (South China Sea) with more precision, as the current ambiguity as to their extent has caused serious concerns in the international maritime community.”21 Although this may not seem very important, Singapore is a big trade partner with China and Hong Kong, and due to its large Chinese population are recognised as a friend of China, therefore they have and may be able to continue to help arbitrate the South China Sea dispute in a peaceful manner. Also Singapore has experience as a mediator with the China-Taiwan relationship; hence it may play an even more important role in the South China Sea conflict.
Conclusion and Evaluation of Essay:
Hypothesis 1: Singapore gains most from having free trade within South-East Asia
From both looking at the table and the graph, it is quite apparent that Singapore gains a higher trade balance from the creation of AFTA, therefore my hypothesis is shown to be correct. There is also evidence to indicate that the percentage change of Singapore’s total exports to the world and the creation of AFTA are two major factors that have caused a change in Singapore’s exports to the rest of ASEAN (therefore suggesting that the process used to measure the increase of exports to ASEAN due to AFTA to be correct): On the graph of Singapore exports, exports to ASEAN and the world follow a very similar pattern apart from the world line being steeper. Regarding the percentage change of the exports from Singapore graph, the percentage change of ASEAN exports v world exports clearly became more exaggerated after the creation of AFTA. On the other hand the percentage change of imports from ASEAN were fairly proportional to the percentage change of imports from the world, but was not clearly affected by AFTA.
Despite the evidence to suggest the above research process worked, it is certain there are many other factors that affect the change of exports and imports between Singapore and ASEAN. These were not taken into consideration; therefore this conclusion could be incorrect.
Hypothesis 2: Singapore has contributed to political change in other ASEAN countries, but Singapore has not changed politically because of its membership in ASEAN.
ASEAN has shown no evidence of working on improving Singapore politically, probably because of the non-interference policy and perhaps Singapore does not want ASEAN to get involved in its politics. Whereas Singapore has made some negative contributions to ASEAN’s politics and some positive ones. These sources have also given the impression that Singapore sees ASEAN as a tool to improve the economy not politics.
The method used to test this hypothesis worked well, although there is a possibility the sources sited were incorrect or that there was research that was missed out.
Bibliography:
The official website of ASEAN
last accessed 12 July 2012
CIA world factbook
< https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook> last accessed 12 July 2012
Department of Statistics Singapore
last accessed 12 July 2012
ASEAN reader volume I
< http://www.aseansec.org/9103.htm> last accessed 12 July 2012
Asia’s free trade Agreements- How is business responding? Edited by Masahiro Kawai and Ganeshan Wignaraja © Asian Development Bank and Asian Development Bank Institute 2011, Edward Elgar Publishing Limited
Download
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/rules-of-origin-for-the-cept-scheme-for-afta.html
|
Rules of origin for the cept scheme for afta
|
RULES OF ORIGIN FOR THE CEPT SCHEME FOR AFTA
In determining the origin of products eligible for the CEPT Scheme under the Agreement on the CEPT, the following Rules shall be applied:
RULE 1 Originating Products
Products under the CEPT imported into the territory of a Member State from another Member State which are consigned directly within the meaning of Rules 5 hereof, shall be eligible for preferential concessions if they conform to the origin requirements under any one of the following conditions :
(a) Products wholly produced or obtained in the exporting Member State as defined in Rule 2; or
(b) Products not wholly produced or obtained in the exporting Member State, provided that the said products are eligible under Rule 3 or Rule 4.
RULE 2 Wholly Produced or Obtained
Within the meaning of Rule 1 (a), the following shall be considered as wholly produced or obtained in the exporting Member State:
(a) Mineral products extracted from its soil, its water or its seabed;
(b) Agricultural products harvested there;
(c) Animals born and raised there;
(d) Products obtained from animals referred to in paragraph (c) above;
(e) Products obtained by hunting or fishing conducted there;
(f) Products of sea fishing and other marine products taken from the sea by its vessels;
(g) Products processed and/or made on board its factory ships exclusively from products referred to in paragraph (f) above;
(h) Used articles collected here, fit only for the recovery of raw materials;
(i) Waste and scrap resulting from manufacturing operations conducted there; and
(j) Goods produced there exclusively from the products referred to in paragraph (a) to (i) above.
RULE 3 Not Wholly Produced or Obtained
(a) (i) A product shall be deemed to be originating from ASEAN Member States, if at least 40% of its content originates from any Member States.
(ii) Locally-procured materials produced by established licensed manufacturers, in compliance with domestic regulations, will be deemed to have fulfilled the CEPT origin requirement; locally-procured materials from other sources will be subjected to the CEPT origin test for the purpose of origin determination.
(iii) Subject to sub-paragraph (i) above, for the purpose of implementing the provisions of Rule 1 (b), products worked on and processed as a result of which the total value of the materials, parts or produce originating from non-ASEAN countries or of undetermined origin used does not exceed 60% of the FOB value of the product produced or obtained and the final process of the manufacture is performed within the territory of the exporting Member State.
(b) The value of the non-originating materials, parts or produce shall be:
(i) The CIF value at the time of importation of the products or importation can be proven; or
(ii) The earliest ascertained price paid for the products of undetermined origin in the territory of the Member State where the working or processing takes place.
The formula for 40% ASEAN Content is as follows:
-
Value of Imported
Non-ASEAN Materials,
Parts or Produce
|
+
|
Value of
Undetermined Origin
Materials, Parts or
Produce
|
|
|
X 100% 60%
|
FOB Price
|
|
(c) The method of calculating local/ASEAN content is as set out in Annex A of this Rules. The principles to determine cost for ASEAN origin and the guidelines for costing methodologies in Annex B shall also be closely adhered to. RULE 4 Cumulative Rule of Origin (a) Products which comply with origin requirements provided for in Rule 1 and which are used in a Member State as inputs for a finished product eligible for preferential treatment in another Member States shall be considered as products originating in the Member State where working or processing of the finished product has taken place provided that the aggregate ASEAN content of the final product is not less than 40%.
(b) If the material has less than 40 percent ASEAN content, the qualifying ASEAN national content shall be in direct proportion to the actual domestic content provided that it is equal to or more than the agreed threshold of 20%.1
RULE 5 Direct Consignment
The following shall be considered as consigned directly from the exporting Member State to the importing Member State:
(a) If the products are transported passing through the territory of any other ASEAN country;
(b) If the products are transported without passing through the territory of any other non-ASEAN country;
(c) The products whose transport involves transit through one or more intermediate non-ASEAN countries with or without transshipment or temporary storage in such countries, provided that:
(i) The transit entry is justified for geographical reason or by consideration related exclusively to transport requirements;
(ii) The, products have not entered into trade or consumption there; and
(iii) The products have not undergone any operation there other than unloading and reloading or any operation required to keep them in good condition.
RULE 6 Treatment of Packing
(a) Where for purposes of assessing customs duties a Member State treats products separately from their packing, it may also, in respect of its imports consigned from another Member State, determine separately the origin of such packing.
(b) Where paragraph (a) above is not applied, packing shall be considered as forming a whole with the products and no part of any packing required for their transport or storage shall be considered as having been imported from outside the ASEAN region when determining the origin of the products as a whole.
RULE 7 Certificate of Origin
A claim that products shall be accepted as eligible for preferential concession shall be supported by a Certificate of Origin issued by a government authority designated by the exporting Member State and notified to the other Member States in accordance with the Certification Procedures to be developed and approved by the Senior Economic Officials Meeting (SEOM).
RULE 8 Review
These rules may be reviewed as and when necessary upon request of a Member State and may be open to such modifications as may be agreed upon by the Council of Ministers.
ANNEX A
METHOD OF CALCULATION OF LOCAL/ASEAN CONTENT
1. Member Countries shall adhere to only one method of calculating local/ASEAN content, i.e. whether it is the direct or indirect method, although Member Countries shall not be prevented from changing their method, if deemed necessary. Any change in the calculation method shall be notified to the AFTA Council Meeting.
2. FOB price shall be calculated as follows:
-
FOB Price = Ex-Factory Price + Other Costs
-
Other Costs in the calculation of the FOB price shall refer to the costs incurred in placing the goods in the ship for export, including but not limited to, domestic transport costs, storage and warehousing, port handling, brokerage fees, service charges, etc.
3. Formula for ex-factory price:
-
Ex-Factory Price = Production Cost + Profit
-
Formula for production cost,
-
Production Cost = Cost of Raw Materials + Labour Cost + Overhead Cost
-
Raw Materials shall consist of:
-
Cost of raw materials
-
Freight and insurance
-
Labour Cost shall include:
-
Wages
-
Remuneration
-
Other employee benefits associated with the manufacturing process
-
Overhead Costs, (non-exhaustive list) shall include, but not limited to:
-
real property items associated with the production process (insurance, factory rent and leasing, depreciation on buildings, repair and maintenance, taxes, interests on mortgage)
-
leasing of and interest payments for plant and equipment
-
factory security
-
insurance (plant, equipment and materials used in the manufacture of the goods)
-
utilities (energy, electricity, water and other utilities directly attributable to the production of the good)
-
research, development, design and engineering
-
dies, moulds, tooling and the depreciation, maintenance and repair of plant and equipment
-
royalties or licenses (in connection with patented machines or processes used in the manufacture of the good or the right to manufacture the good)
-
inspection and testing of materials and the goods
-
storage and handling in the factory
-
disposal of recyclable wastes
-
cost elements in computing the value of raw materials, i.e. port and clearance charges and import duties paid for dutiable component
ANNEX B
PRINCIPLES AND GUIDELINES ON THE CEPT-AFTA RULES OF ORIGIN
A. Principles to Determine Cost for ASEAN Origin
-
Materiality – all cost material to the evaluation, assessment and determination of origin;
-
Consistency – costing allocation method should be consistent unless justified by commercial reality;
-
Reliability – costing information must be reliability and supported by appropriate information;
-
Relevance – costs must be allocated based on objective and quantifiable data;
-
Accuracy – costing methodology should provide an accurate representation of the cost element in question;
-
Application of GAAP of the exporting country – costing information must be prepared based in accordance with the general accepted accounting principles and this includes the avoidance of double-counting of cost items;
-
Currency – updated costing information from existing accounting and costing records of companies should be used to calculate origin.
B. Guidelines for Costing Methodologies
-
Actual Costs – basis for actual costs should be defined by the company. Actual costs should include all direct and indirect costs incurred in producing the product.
-
Projected and Budgeted Costs – projected costs may be used if it is justified. Companies should provide variance analysis and proof during the period origin is claimed to indicate accuracy of projections.
-
Standards Costs – the basis for standards costs should be indicated. Companies should provide evidence that the costs are used for accounting purposes.
-
Average/Moving Average Costs – average costs may be used if justified; the basis for calculating average costs, including time period, etc. should be highlighted. Companies should provide variance analysis and proof during the period origin is claimed to indicate accuracy of average costs.
v. Fixed Costs – fixed costs should be apportioned according to sound cost accounting principles. They should be a representative reflection of unit costs for the company in the particular period in question. The method for apportionment should be indicated.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/ulirang-guro.html
|
Ulirang guro
|
To accomplish great things, we must not only dream but also act,
Not only plan but also believe! (Anatole France)
Teachers make dreams come true because they believe they can make a difference. They help plant the seed, nurture it with love and make it grow into reality. 2014 will mark the fourth time AFTA, the Association of Fil-Am Teachers of America is conducting the search for “ULIRANG GURO” (Outstanding Filipino Teachers). It aims to recognize Filipino teachers in America who are doing exemplary work in helping American children realize their dreams of becoming great someday. It aspires to give special recognition to these teachers who left their homes in the Philippines in pursuit of greater challenges of working in a different environment. The result of their dedication in work has equipped numerous children with the necessary knowledge and expertise in the levels of elementary, secondary, business and higher education.
The Association of Fil-Am Teachers of America wishes to bestow honor to the teaching profession by honoring the Filipino teachers working in America who in one way or another have been praised and loved by their administrators or their peers in their line of teaching.
QUALIFICATIONS
A bachelor’s degree in Education with a Masters degree / Doctorate degree
Good moral character
Teachers of the elementary, secondary, business schools and higher education, either in public or private sectors
who are still active in the classroom
Membership in an existing organization such as AFTA chapters or any organization not in conflict with AFTA’s
|
http://azkurs.org/soalan-kawasan-perdagangan-bebas-asean-afta-yang-dipersetujui.html
|
Soalan: Kawasan Perdagangan Bebas asean (afta) yang dipersetujui oleh pertubuhan asean menjanjikan pelbagai kebaikan untuk kawasan asean. Namun, pelaksanaan perjanjian ekonomi juga mendatangkan pelbagai implikasi. Bincangan
|
1
|
Pengenalan
|
|
|
Isi-isi:
Kebaikan:
|
|
2
|
Peningkatan pelaburan intra-ASEAN
| -
pelaburan intra-ASEAN akan bertambah dengan dasar pintu terbuka
-
negara yang lebih besar dan kaya akan membantu meningkatkan taraf hidup di negara miskin
-
meningkatkan pertumbuhan dan perkembangan dalam sektor ekonomi
-
menjadi pemangkin kepada pembangunan sektor lain
|
3
|
Pertambahan jenis barangan dan peningkatan mutu
| -
Perdagangan antara negara-negara dalam AFTA dijangka akan bertambah
-
barangan dipasarkan bertambah
-
rakyat dalam AFTA berpeluang membuat pilihan yang lebih baik
-
kualiti produk juga akan beransur baik kerana terdapat persaingan antara anggota untuk mendapat pasaran yang lebih besar
|
4
|
Peluasan pasaran
| -
kawasan seluas 4.46 juta kilometer persegi
-
sejumlah 600 juta penduduk
-
KDNK sejumlah RM5.6 trilion
-
ekonomi yang kesembilan terbesar di dunia
-
anggota akan menikmati peluasan pasaran ini
|
|
Implikasi :
|
|
5
|
Syarikat yang kecil sukar untuk bersaing
| -
Syarikat yang lebih kuat akan bertahan tetapi syarikat yang kecil sukar untuk bersaing
-
Persaingan menjadi budaya yang sihat sekiranya pesaing mempunyai kekuatan yang agak sama
-
bagaimana syarikat yang kecil dapat bertanding dengan syarikat gergasi
-
syarikat tempatan dalam negara tersebut akan menghadapi masalah bersaing dan akhir sekali akan gulung tikar
|
6
|
Ketidakseimbangan perdagangan antara negara
| -
kemungkinan berlaku lebihan perdagangan kepada sesebuah negara
-
hal ini membolehkan negara tersebut mengeluarkan produk secara besar-besaran dengan kos yang rendah
-
negara pengeksport ini menikmati perdagangan yang lebih kerana kos produk yang rendah
-
Negara pengimport akan menghadapi keadaan import melebihi eksport
|
7
|
kesimpulan
| |
|
http://azkurs.org/african-theatre-association-afta-bursary-application-form.html
|
African Theatre Association (AfTA) Bursary Application Form
|
Bursary Application Form If you wish to attend the conference in Los Angeles, California USA and have difficulty raising all the full amount required, AfTA may be able to support you through its bursary fund. Please note that funds are extremely limited and financial support will only be given in the following categories up to a maximum of £350: conference registration, accommodation and travel.
Bursary applicants must have had their conference abstract accepted already. The AfTA executive sub-committee on bursary reserves the right to determine the final amount of support awarded. AfTA reserves the right to withdraw the bursaries at its own discretion.
Once fully complete, the bursary application should be sent to:
Please tick to indicate which of the following strands your project is most closely related. See FAH Knowledge Exchange Award Guidance for full details.
Are you currently in full-time employment?
YES / NO
Have you paid your AfTA membership fee for 2015
YES / NO
Did you submit an abstract for the 2015 conference?
YES / NO
Has your paper been accepted for presentation at the 2015 conference?
YES / NO
Please give title of your paper
Statement of need(max. 250 words)
Please provide a brief statement in support of your application for AfTA conference bursary. Note that this is a competitive process and funding decision will be based on individual needs using this case for support.
List other funding sources available to you at work or elsewhere. Have you applied to these and what is the outcome of your application? Also indicate the level of personal financial contribution you are able to make to enable you attend the conference.
Budget
Please provide a breakdown of funding requested. Note AfTA is only able to support with conference registration, accommodation and travel costs. Use GBP equivalents only.
|
http://azkurs.org/agnela-da-cruz-henriques-de-barros-wilper-statement-afta-2016.html
|
Agnela da Cruz Henriques de Barros Wilper Statement (afta 2016)
|
I’m very surprised with my nomination for the post of AFTA Member Executive Board. However, I accept this nomination because I believe that I should be elected to this post for the following reasons:
I became a AFTA member in 2011, hoping to learn a lot from AFTA knowledge and experience to transmit them to Lusophone Africa. Angola is considered the most westernized African country in which about 60% is expressed only in Portuguese, so rather ignorant about African culture. Portugal, which dominates culturally Angola till now, is behind the other European countries, in performing arts. Thus, it seems to me important to learn more from the African researchers.
In Angola I has been working and collaborating with several universities, cultural associations, and radio and television programs. I am also the manager of the National Theater and a cultural magazine. I am interested in drama, contemporary dance and movies.
I would like to create AFTA local centers in Portuguese-speaking countries (universities), namely Angola, Portugal (Lisbon and Coimbra); Brazil (Rio de Janeiro, Brasilia, Sao Paulo and Salvador da Bahia); Cabo Verde (Mindelo); St. Tomé; Guinea-Bissau and perhaps Mozambique. The goal would be to make known AFTA activities, mobilize for annual conference and distribute (sell) AFTA magazine. I would like also to create one bilingual Blog for supporting AFTA local centers.
Last, I have been the president of the Alliance Française, in Luanda, and I believe this could facilitate my contact with some French-speaking countries through the Francophonie International Institute.
C.V.
Agnela da Cruz Henriques de Barros Wilper
Nationality: Angolana. Academic Formation: Graduation in Modern Languages and Literatures; MA in Theatre Studies; PHD Candidate in Anthropology.
Spoken Languages: Portuguese and French. Others: English (level 5). Knowledge of Spanish, Italian, Galician, Catalan and Romanian. Studies of Latin and Greek
Occupation: Teacher at Agostinho Neto University. Director of the National Theatre. President of the "Alliance Française" Association. AUSTRAL magazine manager. Former Director of the Artistic Training National Institute of. Former President of the Angolan Theatre Association. Member of various associations. Jury member of several competitions. Researcher, Lecturer and cultural journalist.
|
http://azkurs.org/thermally-induced-wavefront-error-of-the-afta-telescope-v-1-in.html
|
Thermally-Induced Wavefront Error of the afta telescope (V. 1) Introduction
|
6 September 2013
W. Traub
Thermally-Induced Wavefront Error of the AFTA Telescope (v.1) Introduction
This memo estimates the raw contrast of the AFTA telescope caused by thermally-driven deformations of the optics. The resulting raw contrast values can be reduced by wavefront sensing and control methods, addressed elsewhere.
Thermally-driven deformations
The thermally-driven deformations of the AFTA primary and secondary mirrors (PM, SM) were calculated for 6 cases by Chang and Kuan (2013), who tabulated the resulting wavefront error (WFE) of each mirror, as a function of time, throughout a 24-hour orbit. For use in the current memo, these authors provided point-by-point mirror surface maps for their Case 5, a typical example. The locations of the points where the surface deformation was calculated are shown in Fig. 1 for the PM and SM. The PM points are uniformly distributed across the surface, except for the areas around the three main support points, where the density of points is much greater. The distribution of points across the SM is uniform. In both cases, the boundary of the illuminated annulus (owing to baffling) is indicated by red circles. Points outside this annulus are excluded from the calculation in this memo.
Fig. 1. (left) Plan view of the AFTA PM, showing points (x,y) where the thermally-driven surface deformation (z) is calculated. The heavily-sampled support points are apparent. Red circles indicate inner and outer boundaries of the illuminated annulus. (right) Same, for the SM.
Speckles from deformations
Diffracted light from a warped mirror generates speckles in the focal plane. The intensity of each speckle is directly related to the amplitude of a sinusoidal component of the warped surface. The ratio of the intensity of a speckle to the intensity of a star in the center of the focal plane is called the contrast. If a sinusoidal component of the surface deformation across a mirror has an amplitude h0 (nm), then that ripple will generate two speckles, one each on opposite sides of the star image. The contrast of each speckle is
C = I(speckle)/I(star)
= (2h0/λ)2
where λ is the wavelength of light, and both h0 and λ are in the same units, e.g., nm. The factor of 2 converts mirror amplitude to reflected wavefront amplitude. If the sinusoidal ripple has M waves per mirror diameter, then the angular location of each speckle, with respect to the star image, is
= Mλ/D (radians).
(See Traub and Oppenheimer (2010), sec. 4.7, for more background.)
We can estimate the amplitude of the ripples that make up the overall surface deformation of a mirror by projecting the surface deformation onto sinusoids. Moving step by step, we solve the least-squares equation of this projection, for a surface ripple that is a function of x only, finding
h0(sine,M) = Σ zi*sin(2Mxi/D) / Σ sin2(2Mxi/D)
and
h0(cosine,M) = Σ zi*cos(2Mxi/D) / Σ cos2(2Mxi/D)
where the sums are over the xi component of the (xi, yi) coordinates of the tabulated points on the mirror. The net amplitude of this ripple is
h0(M) = [h02(sine,M) + h02(cosine,M) ]1/2
The ripples in other directions are found by rotating the mirror by a few degrees, reapplying this equation, and repeating, until a full 180 degree rotation has been achieved. Then the RMS amplitude is calculated over all speckles having a given value of M. This RMS value is plugged into the equation for contrast, giving C(M), the contrast as a function of the number of ripples of deformation across the diameter of the mirror.
Numerical Example
The resulting contrast C(M) is shown in Fig. 2, for the PM and SM separately, and for two times of day, in the current example (“Case 5”). We see that the contrast is relatively high for the curve labeled “PM, noon”, which occurs for about 6 hours per day. The green curve just below it shows the improved contrast that is expected if the spherical aberration is removed, for example by an adjustment of the focus of the PM. For the other 18 hours, the typical situation is the contrast labeled “PM, typical”, a much lower level of thermal deformation, giving a lower (and better) raw contrast. The SM curves (dashed) for these times both are well below the PM curves (solid), so the deformation of the SM is negligible compared to that of the PM; the reason for this lower deformation is likely that the SM is shielded from direct view of space, whereas the PM sees that view directly, and can therefore be heated or cooled to a greater degree.
Fig. 2. The contrast in the focal plane, caused by thermal deformation of the PM and SM, is shown. The abscissa is angular distance from the star image, in units of λ/D, where D is the clear aperture, and the effect of the central obscuration is ignored for the purpose of this memo. The curve “PM, noon” is the worst case during the 24-hr orbit. The curve “w/o SA” shows the contrast after spherical aberration is removed, for example by changing the telescope focus. The curve labeled “PM, typical” shows that during most of the day (18 out of 24 hours), even including the SA term, as here, that the thermally-driven deformations are negligible, compared to the 10-10 level.
Summary
These curves are good news, because they show that for about 18 hours per day the thermal deformation from impinging Earth radiation is quite small, and essentially negligible, certainly well below the 10-10 level, in the angular range between a typical IWA of 3λ/D and OWA of 22λ/D. During the 6-hour or so “noon” period, the worst-cast deformation generates a contrast above the 10-10 level in the range 3-10 λ/D, but this contrast can be reduced by a WFSC unit, as described in a separate memo.
In summary, the thermal deformation of the AFTA telescope mirrors is expected to be negligible (well below 10-10) during most of each day. During the short “noon” period each day, the contrast can be sensed and controlled (down to about 10-10) as discussed in a separate memo (Traub, 2013).
References
Zensheu Chang and Gary Kuan, “WFIRST 2.4 Telescope Forward Optics Assembly Transient Thermal Elastic Analysis with WFI Optical Performance Analysis”, 30 May 2013.
W. Traub and B. Oppenheimer, “Direct Imaging”, in Exoplanets, Sara Seager, editor, 2010.
W. Traub, “Low-Order Wavefront Sensing for AFTA”, 6 Sept. 2013.
The technical data in this document are controlled under U.S. Export Regulations; release to foreign persons may require an export authorization.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/asia-pacific-ict-experts-will-present-how-ict-can-play-a-strat.html
|
Asia Pacific ict experts Will Present How ict can Play a Strategic Role in The afta era Monday 1 March 2003, Jakarta
|
Monday 1 March 2003, Jakarta AFTA (ASEAN Free Trade Area) agreement is an effort by the 10 ASEAN member countries to facilitate the free flow of goods within the ASEAN region by reducing tariffs on intra-ASEAN trade to 0 – 5%, with the main objective of increasing the ASEAN countries’ competitiveness.
The role of ICT is in deed important in supporting the objective set by AFTA. ICT has influenced the entire spectrum of economic and social life. In order to derive optimum benefits it is therefore necessary to identify the strategic role of ICT in the AFTA era.
The seminar will invite Asia Pacific Experts on ICT to cover 4 interesting ICT topics and will discuss how each of the topics can play a strategic role in the AFTA era:
E-commerce: ICT has revolutionized all facets of business activities. Companies must move rapidly to incorporate relevant ICT aspects into its activities in order to avoid being marginalized by competitors in the market place.
E-Learning: ICT has introduced new ways of learning that were not possible in the past. Educational institutions have pivotal role to play in increasing the output of high quality graduates required by the industry in order to stay competitive.
E-governance: ICT has made it possible for the policy-makers to deliver more effective and efficient services to the public in a more transparent way. Through the use of ICT, the policy-makers are expected to rapidly introduce policy and regulatory framework that is conducive to the business sectors which in turn will promote the region’s competitiveness.
Connectivity: The implementation of ICT will not be possible without an appropriate connectivity. Good quality communication services at affordable costs must be available to support ICT activities. For remote areas, wireless connectivity could be the answer. To encourage connectivity, governments must eventually open its telecommunication sectors and allow free competition.
|
http://azkurs.org/review-of-card-payments-regulation-and-its-impact-on-the-austr.html
|
Review of card payments regulation and its impact on the Australian Travel sector
|
Submission to the Reserve Bank of Australia.
The review of card payments regulation and its impact on the Australian Travel sector.
April 2015
AFTA submission to the RBA Issue Paper; Review of Card Payments Regulation.
April 2015
Table of contents
Table of contents 4
Executive Summary 5
About Australian travel agents and AFTA 6
Overview of the Australian Travel Sector 6
About AFTA 6
Consumer payment preference when using Australian travel agents 7
Graphic 1 – 2014 Australian consumer payment methods to travel agents 7
Source: AFTA, 2015 7
Graphic 2 - Example of typical pricing information as part of invoice provided to Australian consumers by Australian Travel Agents 7
Source: AFTA, 2015 8
Response to specific issues raised by the RBA 9
Issue 1: Publishing thresholds for which payment system providers will be subject to interchange or related regulation, possibly based on transaction values and/or market share. 9
Issue 3: Making changes to the interchange benchmark system to reduce the upward ‘drift’ in average interchange rates inherent in the current three-year reset cycle. 9
Issue 4: Lowering interchange caps 9
Issue 5: Replacing weighted-average interchange caps with hard caps. 9
Issue 6: Applying caps as the lesser of a fixed amount and a fixed percentage of transaction values 9
Issue 8: Allowing for ‘buying groups’ for smaller merchants to group together (subject to any competition law restrictions) to negotiate to receive the lower interchange rates that are accessible to larger merchants. 10
Issue 9: A tiered surcharging system, perhaps along the lines of the FSI recommendations. 10
Issue 12: Strengthened transparency over the cost of payments to merchants and cardholders 10
Issue 13: Further easing of ‘honour-all-cards’ rules to allow merchants to decline to accept cards with high interchange fees. 10
Issue 14: Facilitation of differential surcharging by merchants 10
Issue 11: Any other changes to enforcement procedures and disclosure practices 12
Issue 15: Ensuring that merchants have the ability to choose to route their transactions via lower-cost networks or processors 13
Supplementary issue for discussion. 14
The issue of chargeback, because of end supplier insolvency in a travel agency business model. 14
Reference List: 17
For further information please contact:
Dean Long; AFTA National Manager – Strategy and Policy
Phone: 02 9287 9900
Email: [email protected]
Executive Summary
This submission is made by the Australian Federation of Travel Agents (AFTA) as representative for the Australian travel industry in respect of the RBA's issue paper on the "Review of Card Payments Regulation". It details support for most of the proposed changes the RBA has put forward within this issue paper.
However, there are a number of areas of major concern affecting the Australian travel industry, including differential surcharging based on the level of the card and the proposed further regulation of a business’s ability to recover the true cost of electronic transaction through surcharging.
AFTA submits that the impact and cost of actual implementation of these changes by Australian travel agents will be high. AFTA also submits that, while the focus of the RBA is rightly on closed loop domestic transactions, Australian travel agents also have significant exposure to international markets, which should be taken into account. Therefore, it is important that any regulation of card payments takes into account trade exposed industries such as travel agencies.
In reviewing the issue paper and preparing this submission, a supplementary issue for discussion has also been identified which is of high importance to Australian travel agents and relates to the inequitable transfer of prepayment/chargeback risk from end suppliers to the travel agents who facilitate customers' travel bookings with those end suppliers. This risk arises when a travel agent accepts payment by credit card for services to be supplied by an end supplier (e.g. airline/hotel), in most cases at a date much earlier than the date on which the end supplier is due to perform the booked service, and means that the travel agent is liable for the customer chargeback when the end supplier does not perform in accordance with the booking (e.g. in the case of end supplier insolvency). This represents a significant risk to Australian travel agents (currently estimated to exceed $5.4 billion (AFTA, 2015)) and AFTA believes it should be confirmed as "reasonable cost of acceptance" of a credit card which can be appropriately included in a credit card surcharge fee.
The above mentioned prepayment/chargeback risk is also having a major impact on small businesses who are being priced out of the market for the provision of merchant facilities. AFTA believes that this is a significant issue which must be addressed in the review of card payment systems. If the issue of prepayment/chargeback risk is not appropriately addressed, the ability of travel agents to maintain electronic payment methods could be put at risk as many travel agencies are being requested to provide a cash bond to merchant acquirers. This would have an impact on the level of competition currently occurring in the Australian market in regards to the purchase of travel products including airfares, accommodation and ground transport.
In summary; AFTA has provided comment on 12 issues raised by the RBA and provided one supplementary issue for consideration. Of the 12 issues, AFTA has provided in-principle support to 7 issues and does not support 5 of the issues.
About Australian travel agents and AFTA Overview of the Australian Travel Sector
Australian travel agencies currently employ over 35,000 Australians throughout the nation and contributes over $30 billion annually to the economy across nearly 4000 locations in Australia. Over the past five years the industry has seen significant change but has continued to grow at a rate between 3% - 6% annually.
The Australian travel sector contains businesses both large and small, ranging from ASX listed companies, including Flight Centre Travel Group Limited (FLT), Corporate Travel Management (CTD) and helloworld (HLO); to sole operators in small regional towns. Travel agencies are a major employer within the community in which they operate providing sought after professional advice to Australians travelling domestically and overseas both in the leisure and corporate travel space. Importantly for this submission; Australian travel agents conduct 89% of all transactions through electronic means. 40% of these total transactions are conducted using debit / eftpos; 49% are conducted using a credit card; the remainder is conducted with cash (including payments by direct deposit and BPay).
About AFTA
The Australian Federation of Travel Agents Ltd (AFTA) was founded in 1957 to:
-
establish professional standards for travel agents;
-
stimulate, encourage and promote travel;
-
bring together those acting as intermediaries in the distribution of travel-related services;
-
build strong working relationships with suppliers and consumers of travel-related services.
As the peak industry body in Australia, AFTA represents the majority of retail travel agents including all of the major travel agency groups. AFTA’s membership accounts for approximately 80 percent of Australia’s travel intermediaries that control more than 96 percent of travel intermediary turnover. It also has a substantial base of associate members, representing non-intermediary sectors of the travel-related services industry. Members are bound by AFTA’s Code of Ethics and are accredited under the national industry scheme known as the AFTA Travel Accreditation Scheme (ATAS).
AFTA represents the interests of its members on many local and international associations and boards, including peak bodies of other national associations. AFTA also contributes significantly to the Australian domestic tourism industry by taking leadership on many challenges and engaging with like-minded industry representative bodies.
AFTA administers Australia’s only accreditation scheme for travel agents known as ATAS. ATAS has been endorsed by all state and territory jurisdictions consumer affairs and fair trading departments, following the deregulation of the eight separate legislative regimes governing travel agents from state and territory jurisdiction.
ATAS accredited travel agents are committed to maintaining Australia’s world class travel industry. In particular, ATAS accredited travel agents strongly believe in a thriving Australian tourism domestic industry, in which more and more Australians enjoy holidaying at home.
Consumer payment preference when using Australian travel agents
Travel agents in Australia transact over $27 billion in Total Turnover Value (TTV) via electronic payments per-annum, which is nearly 89% of the TTV for the entire industry. Electronic payment through use of a payment card (broadly comprising eftpos, debit and credit cards) is the most common payment method used by consumers to purchase travel through a travel agent. Importantly, travel purchased through a travel agent is done so on average between 70 and 100 days before the product is consumed, representing a far greater prepayment period than traditional retail. This has resulted in an inequitable risk for the travel agent merchant, as at any given time 20% of the industry's TTV is subject to chargeback risk, primarily on account of end supplier insolvency throughout this period.
This risk is unique to the travel industry because even though, in almost all cases, the travel agent will have fulfilled their obligations to the customer by booking and paying for the product, the travel agent will remain exposed to the risk of being required to repay to the customer (via the chargeback system) monies on-paid to an end supplier who is not able to perform their obligations. This has meant that the ability of travel agents to surcharge is critically important and any changes to regulation in this area must still allow for flexibility for business to cover the risk of end supplier failure through competitive surcharging.
Australian travel agents have low competitive surcharge rates; approximately 2% for Visa and MasterCard and 3% for Amex and Diners (AFTA, 2015). Since the introduction and growth of options in electronic transaction payment methods, the Australian travel sector has seen significant growth in the volume of bookings paid by electronic payment methods by consumers. Additionally, in the last three years, we have seen an increase in the use of platinum or premium cards driven by the auxiliary products offered by card issuers such as free travel insurance and increased award points per dollar.
Graphic 1 – 2014 Australian consumer payment methods to travel agents
Source: AFTA, 2015
Even with the increased cost to merchants through the use of premium cards, competition for services between Australian travel agencies has resulted in consumers having clear choices and low fee payment options for the travel product they have purchased. According to Tourism Research Australia, the Australian travel and tourism sector contributes close to $101 billion to the Australian economy, of which nearly 30% is transacted using a travel agent. The remainder is purchased directly with the supplier or through an international aggregator, many of which have higher surcharge rates than Australian travel agents.
Graphic 1 details the current market payment preferences and demonstrates that the majority of Australians do so without a fee (by paying with cash or a debit card) and that, of the 48% that choose to pay using a credit card, 80% do so on average with a surcharge rate of less than 2% (AFTA, 2015).
Graphic 2 - Example of typical pricing information as part of invoice provided to Australian consumers by Australian Travel Agents
Great Holidays: Invoice for holiday at Hotel and Resort
|
Payment Type
|
Surcharge
|
Price
|
Cash price (including BPay, direct deposit)
|
0%
|
$7,000
|
|
Credit card – MasterCard
|
2%
|
$7,140
|
Credit card – Visa
|
2%
|
$7,140
|
Credit card – Amex
|
3%
|
$7,210
|
Credit card – Diner
|
3%
|
$7,210
| Source: AFTA, 2015
Some Australian travel agents have used surcharging as an effective risk management strategy to cover the risk of chargeback caused by end supplier failure. As noted earlier, the rate of surcharge by travel agents is still competitive and low when compared to other merchants / sectors within the Australian economy. The approach taken by these travel agents ensures Australian consumers have multiple payment options including at least one surcharge free option (such as for payments by cash or debit card). Graphic 2 shows how a consumer can make an informed decision on the relative cost of each payment option. By differentiating surcharge amounts based on different scheme fees, the process followed by the majority of the travel sector limits the level of cross subsidisation between different card issuers.
Response to specific issues raised by the RBA
Australian travel agents operate in a highly competitive market and as a result offer competitive electronic payment methods for Australian consumers. The travel sector is supportive of a number of proposals put forward, however the need to ensure that these do not increase the business costs and/or levels of risk (including prepayment/chargeback risk) for Australian travel agents is paramount. Traditional Australian travel agents are in direct competition for business with international operations and therefore any additional regulation or changes to the current system that the RBA recommends must be viewed from a global perspective, not just a domestic one.
Issue 1: Publishing thresholds for which payment system providers will be subject to interchange or related regulation, possibly based on transaction values and/or market share.
AFTA comment:
AFTA in principle supports the publication of the thresholds that system providers would be able to impose on merchants. AFTA also believes that it would encourage the entrance of competitive system providers to the Australian market and importantly would provide greater flexibility for smaller travel agents. Consequentially the varying size and international nature of the businesses in the Australian travel industry would benefit from the standardisation of regulation on the use of non ADI accounts and stored value accounts would be beneficial.
A major issue for travel agencies occurs when the consumer purchases a travel package using an international credit card which falls outside of the interchange fee regulation. AFTA submits that stronger regulation is needed to ensure Australian businesses are not overcharged by international issuers. If stronger regulation is established, businesses will be able to identify and ensure the application of an accurate fee to be applied to the purchase to avoid cross subsidisation by Australian consumers.
In regards to the regulation of surcharging through the use of thresholds; Recommendation 16 of the FSI indicates different thresholds based on transaction values or payee groups. While these represent the total values transacted, it does not take into account a sector's or business' exposure to prepayment/chargeback risk and therefore the true costs of providing these payment options. AFTA believes that any expansion of regulation should only occur where there is an identified monopoly or duopoly in the market.
Issue 3: Making changes to the interchange benchmark system to reduce the upward ‘drift’ in average interchange rates inherent in the current three-year reset cycle. Issue 4: Lowering interchange caps Issue 5: Replacing weighted-average interchange caps with hard caps. Issue 6: Applying caps as the lesser of a fixed amount and a fixed percentage of transaction values
AFTA Comment:
AFTA strongly supports changes that decrease the costs of compliance and costs associated with the provision of electronic merchant facilities. Therefore, AFTA in principle supports Issues 3 to 6.
AFTA is supportive of the removal of the floating three year average and supports no less than quarterly reviews of the interchange rates. AFTA members have advised that removing the three year floating average would put downward pressure on the interchange rates with little or no impact on the costs for business.
AFTA is also supportive of the lowering of the interchange caps. However the issues paper does not provide sufficient detail on how the RBA will address the limitations of the EU legislation. As noted in the RBA Issues paper and FSI, AFTA understands that the EU proposed changes will only cover consumer cards and that corporate cards will be exempt from the hard cap of 30 basis points for all interchange fees on all card transactions.
It is therefore critical that any changes that occur in Australia must do so across all card types. Most Australian travel agencies have a mixture of corporate and leisure travel bookings and if the regulation is not developed with significant consultation any proposed savings and simplification may not be realised. AFTA believes that these savings will not be realised because businesses will still need to develop multifaceted electronic payment transaction pricing systems rather than using an averaging model.
It is not industry practice to charge a surcharge for the use of debit cards by Australian consumers. Therefore the need for an introduction of a fixed cap for the use of debit cards is not considered necessary by AFTA.
Issue 8: Allowing for ‘buying groups’ for smaller merchants to group together (subject to any competition law restrictions) to negotiate to receive the lower interchange rates that are accessible to larger merchants.
AFTA comment:
AFTA supports in principle, the introduction of group buying for merchant rates and facilities (Issue 8). However, additional information is required from the RBA on who would be responsible for the prepayment/chargeback risk (i.e the buying group or the individual members of the buying group).
Independent Australian travel agents primarily purchase air tickets through group buying businesses called consolidators. Therefore, group buying would create a new avenue to lower business overheads. For these businesses, the ability to purchase group rates would create cost savings for businesses which could then be passed through to consumers.
Issue 9: A tiered surcharging system, perhaps along the lines of the FSI recommendations. Issue 12: Strengthened transparency over the cost of payments to merchants and cardholders Issue 13: Further easing of ‘honour-all-cards’ rules to allow merchants to decline to accept cards with high interchange fees. Issue 14: Facilitation of differential surcharging by merchants
AFTA comment:
AFTA is not supportive of the changes proposed in issues 9, 12, 13 and 14 as AFTA believes assessed cost for compliance is too high.
As these issues are based on Recommendation 17 of the FSI, AFTA has reviewed the FSI and found significant issues with the real world application of the recommendation. As detailed in Section 1 of this submission, consumers using Australian travel agents already have very low rates of surcharge for credit cards and therefore AFTA does not believe further enforcement or disclosure is required. Travel agents already comply with Australian Competition Law (ACL) by ensuring that all advertisements include sufficient detail regarding product inclusions/exclusions and booking terms so that they are not false and misleading; provide a true representation of the product / experience and show prices that are clearly stated and all inclusive (ACL, Schedule 2, Competition and Consumer Act 2010 (Cth)). AFTA does not believe that increasing the complexity of accepting credit cards through the easing of the honour all cards rule (and allowing differential surcharging for different card levels) would result in any productivity or real savings for businesses. Graphic 3 shows that differentiating credit card surcharges by card level overly complicates the advertisement terms.
Graphic 3 – A hypothetical advertisement to comply with the proposed new regulation as detailed in the RBA issues paper.
Restrictions and conditions apply. Please ask us for further details or visit our website at www.greatholiday.com *Travel restrictions and conditions apply. Prices and taxes are correct as at 14 Apr15 and are subject to change without notice. Visit our website to see updates and corrections to advertised product at w www.greatholiday.com. Prices quoted are on sale until 15 May 15 unless sold out prior. Prices are based on per person, twin share, and subject to availability. Offers are not combinable, unless otherwise stated. Payments made by credit card may incur a surcharge based on the type of card. Greatholiday only accepts, MasterCard fun bank basic (1%), Visa travel express platinum (3%), Visa Bank doorbell (2%), Amex frame (2.85%) and Diners dinner (4%). Other cards maybe accepted and rates will vary. Full payment due within 7 days of booking.. AIRFARE NOT INCLUDED. ATAS Accreditation No. A1000GREATHOLIDAY
EXPERIENCE YOUR DREAM HOLIDAY
AT THE HOTEL AND RESORT
7 NIGHTS
ONLY $7,000
Payments made by credit card may incur a surcharge based on the type of card. Great Holiday only accepts, MasterCard fun bank basic (1%), Visa travel express platinum (3%), Visa Bank doorbell (2%), Amex frame (2.85%) and Diners dinner (4%). Other cards may be accepted and rates will vary.
Allowing merchants to charge different surcharge rates based on the level of the card would add significant administrative costs to business. This is because the terminals are unable to confirm the level of the card at the point of sale or enquiry. If this was to be introduced, the open system architecture of the interchange system would need to be upgraded to allow the merchant to automatically and instantly recognise the cost of the card and adjust the surcharge within company policy. This would require consistency across all service providers to ensure the consumer is notified of the charging rate.
The fundamental reason for not supporting the recommendations put forward in the FSI, is because the FSI did not take into account the pre-payment risk profile of Australian travel agents. While further analysis of this issue is detailed in Section 4 of this submission, Australian travel agents have developed competitive options to allow for the use of a credit card regardless of the level (low cost, premium and platinum).
AFTA members have also advised that this recommendation would cause further confusion for the consumer (most of whom do not realise that different card levels mean different interchange fees for merchants) and in effect decrease the productivity of front line selling staff. As noted in the RBA issues paper, consumers already have a number of different level cards especially as a result of the increase in the availability of companion card schemes. AFTA believes due to MasterCard and Visa having 42 different interchange rates, it would create an unmanageable administrative situation for travel agents and increase the confusion for consumers (RBA, 2015).
In the current environment the varying level of interchange rates for differing levels of cards means surcharging is set on the average, not on the level of the card. If surcharges are to be set and enforced, clear advice from the acquirer and issuer institutions is required to ensure travel agents can comply with the regulations. Standards will also be required for automatic electronic referencing which will need to be rolled out over a period of time to allow any system upgrades to occur.
Section 4 of this submission details modelling conducted by AFTA to illustrate the significant pre-payment risk due to end supplier insolvency and request that the RBA includes such risk management strategies in the RBA guidance note. Such strategies are critical for a sector which does not control the ultimate provision of the good/service to the consumer by the end supplier, but simply facilitates the sale.
Issue 11: Any other changes to enforcement procedures and disclosure practices
AFTA comment:
It is standard practice for Australian travel agents to provide a number of different payment options to Australian consumers. Therefore, AFTA does not believe there is a need for enforcement or disclosure procedures. Typically, Australians who purchase travel through a travel agent have at least two fee free payment options (generally cash and eftpos/debit card) and these transactions account for 51% of the industry’s TTV.
AFTA has not been advised of consumer requests for greater disclosure of the breakdown of fees by travel agents. AFTA believes this is because of the low surcharging rates and fee free options the industry allows for. The RBA should not apply a single approach across all industries because certain industries and businesses do not have the competition levels to drive lower payment options for consumers. Therefore, a possible approach could be to enforce enhanced disclosure practices where there is a monopoly or duopoly in the market by identified the ACCC. This would allow the RBA to focus regulatory attention where the possibility for excessive surcharging is likely to occur.
Issue 15: Ensuring that merchants have the ability to choose to route their transactions via lower-cost networks or processors
AFTA Comment:
AFTA supports this process as it will allow increased competition between providers and is likely to lower costs that are passed on to consumers. However, AFTA believes if there is to be a separation of card issuers and card payment infrastructure, significant lead time would be required to ensure individual businesses can adjust their own transaction and accounting processes.
Supplementary issue for discussion. The issue of chargeback, because of end supplier insolvency in a travel agency business model.
Travel agents are uniquely positioned in that their exposure to insolvency chargeback is greater than other sectors that sell a product or service directly to the consumer and/or take payment at the same time the relevant good or service is provided. AFTA’s research indicates that the average period of prepayment for a travel booking is between 70 - 100 days before travel commences, with industry exposure to chargeback risk in excess of $5.4 billion, primarily because of end supplier insolvency (Graphic 4). This has created a significant issue for travel agents with respect to attaining and maintaining merchant facilities because of requests by merchant acquirers for significant bonds to cover this risk (AFTA, 2015). The reason for this is that the prepayment risk for the travel agent is substantially greater than other members of the travel and tourism industry including hotels, airlines and other retailers who control the purchase and ultimate provision of the product.
Travel agents are in an inequitable and untenable situation whereby they can fulfil their obligation to the consumer and still face a chargeback due to end supplier insolvency. More specifically, an agent can arrange a booking and facilitate payment for a consumer, however if the end supplier which has taken payment becomes insolvent before the product is to be used the chargeback liability which can be initiated by the consumer is held against the travel agent (Graphics 4 & 5). As the travel agent carries the risk of chargeback (not the supplier, e.g. airline or hotel) for an average of between 70 to 100 days, the Australian travel agent sector has at any given time a minimum of $5.4 billion of chargeback risk on its balance sheet. Graphics 4 & 5 demonstrate the major differences facing Australian travel agents to other merchants operating domestic retail operations such as, a café or department store. AFTA believes that the use of chargeback for this purpose falls outside of the governing principles of merchant error, services not provided and fraud.
Chargeback risk to Australian travel agents; 70 – 100 days and a minimum of $5.4 billion AUD
Graphic 4 – Travel agent risk of chargeback explained
Australian consumer purchases travel using a credit card
Travel agent fulfils obligations and pays suppliers (within an average of 14 days) eg: airline, sightseeing tour and resort. The travel agent, not the supplier, is at risk of a chargeback if the supplier goes insolvent or otherwise fails to perform.
General chargeback risk to Australian retailers; max 30 days
Graphic 5 – typical retail experience and chargeback risk to merchants
Australian consumer receives and consumes goods. Primary risk to merchant is fraudulent cards
Australian consumer purchases consumer goods using a credit card
Such high risk exposure means that merchant acquirers are requiring large lump sum bonds from Australian travel agents to act as guarantee against this risk. These bonds cannot be provided without significantly impacting the viability of the business due to the small margins in a high turnover industry. A person choosing to purchase their travel package through a travel agent is also more likely to use a high value card so as to activate other auxiliary benefits including free travel insurance and accumulate frequent flyer points.
Graphic 6 – Travel agent prepayment risk and becoming a creditor
Agent becomes a creditor to the insolvent sightseeing tour, even though they have fulfilled their service to the customer.
Australian consumer invokes a chargeback because the sightseeing tour did not deliver on the contracted service due to insolvency
Consumer pays using a credit card and the travel agent completes four different transactions to suppliers
Some Australian travel agents have sought to minimise their exposure to this chargeback risk through pricing this risk into their credit card surcharge rate as a "reasonable cost of acceptance" of a credit card (RBA Guidance Note entitled "Interpretation of the Surcharging Standards", 2012). This is not currently included within the RBA surcharging Guidance Note as a cost that can be appropriately included as a "reasonable cost of acceptance", even though the industry has requested this from the RBA (RBA, 2012).
These surcharge fees are only payable on transactions using credit cards; meaning 51% of consumers who do not use a credit card are not cross-subsidising those that do. AFTA notes, that while not formally included in the RBA issue paper (RBA, 2015), such pricing strategies are aligned to the principles of the issue paper, and the RBA issue paper therefore should formally consider this matter as part of the RBA's overarching review of card payments regulation. Furthermore, AFTA requests that the RBA confirm that the list of "reasonable costs of acceptance" that may be included in a credit card surcharge fee (as provided in the Guidance Note) are not exhaustive. Alternatively, AFTA requests that the list be updated to specifically include, in the category of the "Merchants' own costs related to card acceptance":
If the merchant is not the ultimate service provider (for example, a travel agent), the merchant's actual or potential costs or expenses associated with any chargeback that may arise due to the failure of a third party to supply goods or services paid for in advance by use of the card, including as a result of insolvency of that third party.
AFTA also requests that the RBA consider reviewing the ability for consumers to request a chargeback against an agent (where the booking, payment and confirmation services required of a travel agent have been fulfilled) because of end supplier failure. This would ensure that the risk is placed against the end supplier of the service of product (the principal on whose behalf the travel agent makes the travel booking) and not the agent.
Reference List:
ACCC, 2011. Competition and regulating monopolies: some perspectives from the ACCC https://www.accc.gov.au/speech/competition-and-regulating-monopolies-some-perspectives-from-the-accc. Accessed: 15 April 2015
ACL, 2011. Australian Consumer Law. The Australian consumer Law. http://www.consumerlaw.gov.au/content/Content.aspx?doc=the_acl.htm. Accessed: 15 April 2015.
AFTA, 2015. Australian Federation of Travel Agents Member Survey.
FSI, 2015. The Financial System Inquiry Final Report. http://fsi.gov.au/publications/final-report/. Accessed: 15 May 2015
Kollmorgen, A, 2014. Airline surcharging continues despite reforms. https://www.choice.com.au/travel/on-holidays/airlines/articles/surcharging. Accessed: 5 April 2015
RBA, 2012. Guidance Note entitled "Interpretation of the Surcharging Standards". RBA, Sydney.
RBA, 2015. Review of Card Payment Regulation Issues paper. RBA, Sydney.
The Australian Federation of Travel Agents | Submission to the RBA on card payment regulation | Page of
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/wfirst-afta-i-picture--proekti-i-plani-nasa-po-sozdaniyu-vneat.html
|
Wfirst-afta и picture – проекты и планы наса по созданию внеатмосферного телескопа с коронографом для исследования экзопланет
|
WFIRST-AFTA и PICTURE – проекты и планы НАСА по созданию внеатмосферного телескопа с коронографом для исследования экзопланет.
Тавров А. В.
В сообщении будут представлены современные усилия зарубежных коллег по созданию внеатмосферного телескопа метрового класса для наблюдения экзопланет посредством звездного коронографа. Первый запуск коронографа в 2011 г. на ракете по баллистической траектории в проекте PICTURE [1] 36.225 UG с телескопом диаметром 50 см. закончился неудачей передающей системы управления. Повторный запуск PICTURE 36.293 UG в ноябре 2015 г. не принес каких-либо научных результатов из-за проблемами с телескопом [2], но были получены интерференционные полосы. В этих двух проектах был выбран интерференционный коронограф с соответствующей системой наведения. Продолжение PICTURE-С запланировано на стратосферных баллонах в 2016 и в 2018 гг. [3]
В планах – возможное творческое сотрудничество с группой PICTURE в рамках проекта «Планетный мониторинг».
В обзоре также проект астрофизического телескопа WFIRST-AFTA [4] с диаметром 2,4 м зеркала (запасное зеркало HST) с коронографом и адаптивной оптикой с планируемым запуском в 2020 г.
1. Christopher B. Mendillo ; Brian A. Hicks ; Timothy A. Cook ; Thomas G. Bifano ; David A. Content, et al. " PICTURE: a sounding rocket experiment for direct imaging of an extrasolar planetary environment ", Proc. SPIE 8442, Space Telescopes and Instrumentation 2012: Optical, Infrared, and Millimeter Wave, 84420E (August 22, 2012); doi:10.1117/12.926408; http://dx.doi.org/10.1117/12.926408.
3 Timothy Cook ; Kerri Cahoy ; Supriya Chakrabarti ; Ewan Douglas ; Susanna C. Finn ; Marc Kuchner , et al. "Planetary Imaging Concept Testbed Using a Recoverable Experiment–Coronagraph (PICTURE C)",
|
http://azkurs.org/from-executive-director-trade-compliance-and-facilitation.html
|
From: Executive Director, Trade Compliance and Facilitation
|
December 30, 2004
MEMORANDUM FOR: DIRECTORS, FIELD OPERATIONS
FROM: Executive Director, Trade Compliance and Facilitation
Office of Field Operations
SUBJECT: U.S.-Australia Free Trade Agreement Implementation
Information (TC# TCF 05-0529)
Background
The U.S.-Australia Free Trade Agreement Implementation Act (“the Act”; Public Law 108-206; 118 Stat. 919; 19 U.S.C. 3805 note) was signed on August 3, 2004. The Act allowed for the Agreement to take effect on or after January 1, 2005, with the actual implementation date to be determined by the President. Sections 201 and 203 of the Act authorize the President to proclaim the tariff modifications and provide the rules of origin for preferential tariff treatment with respect to goods of Australia provided for under the Agreement. The final text of the Agreement can be found on-line at the U.S. Trade Representative (USTR) website at:
http://www.ustr.gov
Presidential Proclamation 7857, dated December 20, 2004 and published in the Federal Register on December 23, 2004, implements the U.S.-Australia Free Trade Agreement (US-AFTA) for goods entered or withdrawn from warehouse for consumption on or after January 1, 2005. The Proclamation incorporated, by reference, Publication 3722 of the United States International Trade Commission (USITC). Annex I of Publication 3722 of the USITC, modifies the Harmonized Tariff Schedule (HTS) by adding a new General Note 28 containing specific information regarding the US-AFTA and a new Subchapter XIII to Chapter 99 to provide for temporary tariff rate quotas (TRQs) implemented by the US-AFTA.
Annex II of Publication 3722 modifies the HTS to provide for immediate and staged tariff reductions. Publication 3722 has been posted to the USITC’s website at:
http://usitc.gov
The Agreement provides for the immediate or staged elimination of duties and barriers to bilateral trade in goods and services originating in the United States and/or Australia.
This memorandum provides instruction on the filing and acceptance of claims for preferential treatment of goods made under the US-AFTA.
- 2 -
Title 19, Code of Federal Regulations (CFR) is being amended to implement the Agreement and the Act. Accordingly, these instructions are subject to change once the regulations are issued.
US-AFTA General Rules of Origin
Section 203 of the US-AFTA Implementation Act specifies the general rules of origin to be used in determining if a good qualifies for preferential tariff treatment under the Agreement. The HTS has been amended to include General Note 28, which contains Rules of Origin, definitions and other provisions to determine whether a good originates under the US-AFTA.
The methodology to determine whether a good qualifies for preferential tariff treatment is similar but not identical to that found in the US-Chile and US-Singapore Free Trade Agreements. An additional similarity is that the US-AFTA is an importer focused agreement where the responsibility is on the importer, rather than the exporter, to demonstrate that a good qualifies for preferential tariff treatment.
Generally, under the US-AFTA, a good is originating where:
-
The good is wholly obtained or produced entirely in the territory of one or both of the Parties (Australia, the U.S. or both);
-
The good is produced entirely in the territory of one or both of the Parties and
-
Each of the non-originating materials used in the production of the good undergoes an applicable change in tariff classification specified in General Note 28(n); or
-
The good otherwise satisfies any applicable regional value content; or
-
The good meets any other requirements specified in General Note 28(n), and all other applicable requirements are met; or
-
The good is produced entirely in the territory of one or both of the Parties exclusively from originating materials; or
-
The good otherwise qualifies as an originating good pursuant to the Agreement.
The US-AFTA contains a de minimis provision of 10%, which applies to most goods, except those specifically enumerated in General Note 28. This provision is inapplicable to textile articles, which have their own de minimis rule provided for in General Note 28(d)(i). Under the de minimis rule provided for in General Note 28(e)(i), a non-textile good that contains materials that do not undergo a required change in tariff classification (tariff shift) specified in the rules of origin, may receive preferential tariff
- 3 -
treatment if the value of all non-originating materials that do not undergo the required change in classification used to produce the good does not exceed 10% of the adjusted value of the good. This provision applies, provided that the value of such non-originating materials shall be included in the total value of non-originating materials for any applicable regional value content requirement.
A list of exceptions to the de minimis rule of origin may be found General Note 28(e)(ii).
Regional Value Content (RVC) Calculation Methods
For most goods, the Agreement provides for two methods for calculating regional value content: (1) the build-up method, based on the value of originating materials; and (2) the build-down method, based on the value of non-originating materials. However, the regional value content for certain automotive goods must be calculated using the net cost method. The following automotive goods are affected:
HTS General Description
8407.20 Diesel Engines for Vehicles
8407.31 through 8407.34 Engines
8409 Parts of Engines
8701 through 8708 Motor Vehicles, Chassis, Bodies and Parts
US-AFTA Qualifying for Textiles and Apparel
Textiles and apparel products may qualify as originating under US-AFTA if they meet the requirements as specified in the Agreement. The duty rate for these goods will be identified in the “special” column. Although there are differences, these requirements are similar to the NAFTA.
Below is a summary of the type of processes required for some of the more basic products in order for them to be considered eligible for US-AFTA. There are exceptions even to these requirements, depending on the specific type of product. For more specific information refer to General Note 28(n).
-
Yarn – generally, fiber must originate in Australia or U.S. in order to qualify for preferential tariff treatment.
-
Fabric – generally, yarn must originate in Australia or U.S. to qualify for preferential tariff treatment. Cotton and man-made knit fabric are under fiber forward rules.
-
Apparel – generally, yarn must originate in Australia or U.S. in order to qualify for preferential tariff treatment.
- 4 -
US-AFTA Qualifying Based on a Tariff Preference Level (TPL)
There have been no TPLs established for Australia. All claims for preferential treatment will have to meet the tariff shift rules as descried in the Annexes above.
De Minimis (Textiles and Apparel Articles)
A textile or wearing apparel good that is not an originating good because certain fibers or yarns used in the production of the component of the good that determines the tariff classification of the good do not undergo an applicable change in tariff classification set out in General Note 28(n), shall be considered to be an originating good if the total weight of all such fibers or yarns in that component is not more than seven percent of the total weight of that component.
Notwithstanding the preceding paragraph regarding de minimis, a good containing elastomeric yarns in the component of the good that determines the tariff classification of the good shall be considered to be an originating good only if such yarns are wholly formed in the territory Australia or of the United States.
Treatment of Sets
Notwithstanding the specific rules of origin set out in General Note 28(n), textile or apparel goods classified under General Rule of Interpretation 3 of the HTS as goods put up in sets for retail sale shall not be regarded as originating goods unless each of the goods in the set is an originating good or the total value of the non-originating goods in the set does not exceed ten percent of the value of the set determined for purposes of assessing customs duties.
Agricultural Tariff Rate Quotas (TRQ)
The US-AFTA provides 17 quantitative restraints associated with a reduced duty rate for agricultural products such as beef, cheese, dairy products, avocados, peanuts, cotton, and tobacco. The quotas are provided for in Chapter 99, Subchapter XIII, Notes 3 through 20. The HTS numbers are 9913.02.05 through 9913.52.40.
Quota
For agricultural products subject to a tariff-rate quota, the Special Program Indicator (SPI) “AU” must be placed in front of the Heading 9913 HTS number when the entry is filed. In addition to the 9913 number, the appropriate Chapter 1-97 HTS number must be identified on the CBP form 7501. An export certificate is required to claim the in-quota rate for cheese and dairy products. An export certificate is required to claim both the in-quota and over-quota for beef. The export certificate number will be transmitted in the certificate field.
- 5 -
The application of tariff rate quotas for the U.S.-AFTA will be addressed in separate instructions issued in the form of QBTs by the Headquarters Quota Branch. These instructions are available to CBP field officers as well as the importing community and include the quota period, procedures for quota openings, restraint limits, applicable HTS numbers, and any special processing instructions. These messages are available on the CBP Internet site, www.cbp.gov, under the TEXTILES AND QUOTA section of the IMPORT page. In addition to QBTs, there is also a link to the Commodity Status Report. This weekly report lists the fill rates for the tariff rate quotas. The past four reports are maintained on the site.
Eligible Articles (Non-Textile and Textile) / Immediate and Staged Reductions
The list of HTS item numbers that are eligible for immediate duty free treatment can be found in Annex II of Publication 3722. Annex II of Publication 3722 has been posted to the USITC website.
Information Necessary to Make a Claim
A claim for preferential tariff treatment may be filed at the time of entry summary by placing the symbol “AU” as a prefix to the HTS subheading for each good or line item for which treatment is being claimed.
The importer may make a claim for preferential tariff treatment based on the importer’s knowledge or information in the importer’s possession that the good qualifies as an originating good according to the rules of origin. The importer must be prepared to submit upon CBP’s request a statement setting forth the reasons that the good qualifies as originating. The statement need not be in a prescribed format, may be submitted electronically and may cover a single shipment or multiple shipments of identical goods not to exceed the time period of 12 months. The statement must not only include the reason the good qualifies as originating, but the importer must also be prepared to submit specific information or data elements pertaining to the importation of the good, which is outlined in Attachment A.
Importers are required to maintain for five years after the date of importation, all records relating to the importation of the good. In addition an importer may be required to submit upon CBP’s request records which are necessary to demonstrate that the good qualifies as originating. These include, but are not limited to, records concerning the purchase of, cost of, value of and payment for the good, the purchase of, cost of, value of and payment for all materials used in the production of the good and the production of the good in its exported form.
Verification by Customs and Border Protection
The US-AFTA places the burden of substantiating the validity of the claim for preferential tariff treatment on the importer. An importer may make a claim based on
- 6 -
knowledge or information in his/her possession that the good qualifies as an originating good. CBP may verify the validity of the claim and will direct inquiries for verification via a CBP Form 28, Request for Information, to the importer.
The importer will substantiate a claim by submitting a statement or supporting documentation containing the required data elements of Attachment A specifying how the good qualifies as an originating good and shall include additional requested documentation above and beyond the statement. Such information may include information concerning the relevant shift in tariff classification or may include information concerning the RVC calculation used in the claim for preference such as the build up, build down or net cost methods outlined in General Note 28(g).
In addition, the importer shall provide relevant information from the exporter or producer of the good. In many instances, the exporter may be unwilling to provide cost and/or sourcing information to the importer. CBP will still work through the importer. The importer is expected to arrange for their foreign supplier to provide information directly to CBP.
The US-AFTA provides flexibility by not mandating the statement to be in a prescribed format, however, it must contain the data elements and certification as outlined in Attachment A. Upon CBP’s issuance of the CBP Form 28 the importer shall provide the statement and any requested documentation to CBP no later than 30 days from the date of the request. The statement can be submitted to CBP electronically.
Examples of actions that CBP may take when verifying a claim:
-
Since the US-AFTA is an “importer-focused” agreement, a CBP Form 28 should be issued to the importer. If the requested information is not in the importer’s possession, the importer may have the exporter or producer provide it directly to CBP. CBP, at its discretion, may issue a CBP Form 28 to the exporter/producer.
-
If the importer is unsuccessful either in obtaining the documentation from the exporter or producer or in arranging for the exporter/producer to provide CBP with the documentation, CBP will issue a negative determination to the importer.
-
Conduct a joint visit (CBP and Australia Customs together), if consent is given, to the exporter or producer’s premises after both parties adopt procedures for such a visit.
Determination of a Claim
If the importer forwards a statement and any records and information necessary to demonstrate that the goods imported qualify for preferential tariff treatment, CBP will notify the importer of a positive determination via a CBP Form 29, Notice of Action, stating that the goods qualify as originating. The CBP Form 29 will include the HTS
- 7 -
number, description of the good and the relevant rule of origin applied to the good.
If the importer fails to submit a statement or any relevant information, CBP will issue a negative determination via a proposed CBP Form 29, Notice of Action. The notice shall specify why the goods do not qualify for preferential tariff treatment and notify the importer that they have a minimum of 20 days from the date of the notice to provide the statement and/or any related documentation to CBP. The proposed CBP Form 29 will cite the appropriate statutes and/or regulations and detail the rate and/or value advance where appropriate. If the importer fails to comply with the proposed CBP Form 29 within 20 days of the date of the notice, a negative determination will be sent to the importer in the form of a CBP Form 29, Notice of Action Taken.
If the importer provides a statement and/or supporting documentation, and CBP determines, based on the information submitted, that the goods do not qualify for preferential tariff treatment, a negative determination will be sent to the importer in the form of a CBP Form 29, Notice of Action Taken. The notice will specify why the goods do not originate pursuant to the US-AFTA rules of origin, cite the appropriate statutes and/or regulations and detail the rate and/or value advance where appropriate.
In most cases, CBP will issue a copy of the CBP Form 29, Notice of Action only to the importer. In those cases, where there has been correspondence between CBP and the exporter or producer, a copy of the CBP Form 29 will be issued to the exporter/producer as well as the importer.
Claims for preferential tariff treatment may be based on a statement that pertains to a single shipment or a blanket statement covering shipments of identical goods for a period of up to 12 months. Where a negative determination is made with respect to a blanket statement, CBP shall deny preferential tariff treatment to all importations of identical merchandise covered by that blanket statement for all entries that have not reached final liquidation.
Corrected US-AFTA Claims
An importer is required to promptly make a corrected declaration if the importer is aware that the claim is not valid. Penalties will not be assessed if the importer voluntarily declares that imported goods were not originating according to the rules of origin, corrects the claim and pays any duty and MPF owed. Pursuant to Article 5.13.4(b) of the Agreement, the importer will not be subject to any penalty if the claim is promptly corrected and any duty and MPF owed is paid at least one year from submission of the invalid claim.
Petition and Protest Rights
Importers or other interested parties may avail themselves of post entry administrative and judicial procedures, such as 19 USC 1514 or the use of Supplemental Information Letters/Post Entry Adjustments to receive a refund of duties and/or merchandise
- 8 -
processing fees for eligible goods entered, or withdrawn from warehouse, for consumption, on or after the effective date of the US-AFTA.
The Miscellaneous Trade and Technical Corrections Act of 2004, enacted on December 3, 2004 repealed 19 USC 1520(c) which provides for the reliquidation of an entry or reconciliation on the basis of a clerical error, mistake of fact or other inadvertence. Post entry petitions that would have been submitted under this provision requesting refunds on originating goods entered, or withdrawn from warehouse, for consumption on or after January 1, 2005 can be filed under 19 U.S.C. 1514 within 180 days after liquidation.
Importers or other interested parties may file a protest to contest a negative origin determination pursuant to 19 U.S.C. 1514 within 180 days of the date of liquidation or denial. The protest may enable the importer to receive a refund of duties and/or merchandise processing fees for eligible goods entered, or withdrawn from warehouse for consumption.
Merchandise Processing Fees and Harbor Maintenance Fee
In addition to the reduced and free rates of duty afforded by the US-AFTA, goods that qualify for preferential tariff treatment are not subject to merchandise processing fees.
In addition, merchandise is not exempt from the harbor maintenance fee.
Country of Origin Marking Rules
The US-AFTA does not have a specific provision or special rules governing country of origin marking for originating goods. The general marking regulations as set forth in 19 CFR 134 apply for originating goods under the US-AFTA.
Termination of the Agreement
There is no set expiration date for the US-AFTA. However, the provisions of and amendments made by the Act will cease to be effective upon the termination of the Agreement by written notification from either the U.S. or Australia. The US-AFTA will expire six months after the date of the notification.
Action
Effective January 1, 2005, importers and brokers may file claims for preferential tariff treatment on qualifying goods that originate in Australia. These claims shall be made at the time the entry summary is filed by placing on the CBP Form 7501 the Special Program Indicator (SPI) “AU” as a prefix to the HTS item number for each line on which preferential tariff treatment is claimed.
Currently, the program updates to the Automated Commercial System (ACS) which allow for automated processing have not been completed. Therefore, until further
- 9 -
notice from this office, importers claiming preference under the US-AFTA must file their entries manually. Importers will have the option to file ABI entries at release and follow through with manual entry summaries. This option is allowed only for Australia claims and will terminate once ACS programming to allow electronic filing is complete.
Copies of this memorandum should be made available to Port Directors, Assistant Port Directors, Import and Entry Specialists, Inspectors, Brokers, Importers and other interested parties.
Questions regarding the non-textile provisions of the U.S.-Australia Free Trade Agreement should be directed to Lori Whitehurst, Trade Agreements Branch at (202) 344-2722.
For further Information regarding textile and wearing apparel policy under the US-AFTA, please contact Jackeline Martel at (202) 344-2277 or Robert Abels at (202) 344-1959 of the Textile Operations Branch.
Questions regarding quota requirements of the US-AFTA can be directed to Christine DeRiso of the Quota Branch at (202) 344-2319.
(Keith Fleming Signed For)
Elizabeth G. Durant
Attachment
ATTACHMENT A data Elements for the STATEMENT MADE UNDER THE US-AUSTRALIA Free trade agreement
List of data elements for the importer/exporter/producer statement and certification:
1. Name and address of the importer:
The legal name, address, telephone and e-mail of the importer of record of the good.
2. Name and address of the exporter:
The legal name, address, telephone and e-mail of the exporter of the good.
(If different from the producer.)
3. Name and address of the producer:
The legal name, address, telephone and e-mail of the producer of the good.
(If known.)
4. Description of good:
The description of a good shall be sufficiently detailed to relate it to the invoice and the Harmonized System (HS) nomenclature.
5. HS tariff classification number:
The HS tariff classification, to six or more digits, as specified for each good in the Rules of Origin.
6. Preference criterion:
The preference criterion applicable to each good as specified in the Rules of Origin.
7. Single shipment:
Provide the commercial invoice number.
8. Multiple shipments of identical goods:
Provide the blanket period in “mm/dd/yyyy to mm/dd/yyyy” format. (12-month maximum.)
9. Authorized signature, company, title, telephone, fax, e-mail and statement date:
The signee must have access to the underlying records and the legal authority to bind the company. The signature may be in an electronic format. This field shall include signature, company, title, telephone, fax and e-mail.
10. Certification:
I certify that:
The information on this document is true and accurate and I assume the responsibility for proving such representations. I understand that I am liable for any false statements or material omissions made on or in connection with this document;
I agree to maintain, and present upon request, documentation necessary to support this certificate, and to inform, in writing, all persons to whom the certificate was given of any changes that could affect the accuracy or validity of this certificate;
The goods originated in the territory of one or more of the parties, and comply with the origin requirements specified for those goods in the United States-Australia Free Trade Agreement, there has been no further production or any other operation outside the territories of the parties, other than unloading, reloading, or any other operation necessary to preserve it in good condition or to transport the good to the United States; and
This certification consists of _______ pages, including all attachments.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/review-of-card-payments-regulation-consultation-paper-december.html
|
Review of card payments regulation Consultation Paper December 2015
|
Submission to the Reserve Bank of Australia.
AFTA’s response to the Review of card payments regulation Consultation Paper December 2015.
February 2016
Table of contents 3
Executive Summary 4
About Australian travel agents and AFTA 6
Overview of the Australian Travel Sector 6
About AFTA 6
Response to specific issues raised by the RBA 8
Comment 1: Proposed changes to surcharging arrangements - Reform Option G. 8
Comment 2: Other Reform Options. 10
Reform option A - Companion cards 10
Reform option B – Interchange fees (corporate cards) 10
Reform option C – International cards 10
Reform option D – Prepaid cards 11
Conclusion and next steps 12
Attachment 1- Framework to assess Forward Delivery Risk 13
For further information please contact:
Mr Dean Long
National Manager – Strategy and Policy
Phone: 02 9287 9900
Email: [email protected]
Executive Summary
The Australian Federation of Travel Agents (AFTA) provided initial feedback to the Reserve Bank of Australia (RBA) in April 2015 and this Submission should be read in conjunction with that Submission.
AFTA has welcomed the RBA’s and Commonwealth Government’s commitment to the continuation of surcharging however is concerned that the narrowing of the cost of acceptance will increase the costs for merchants such as travel agents. AFTA notes that the December 2015 Discussion Paper details the intention to remove blended surcharging. This approach will have a significant detrimental effect for intermediaries such as travel agents and AFTA has recommended a possible addition (Attachment 1) to the proposed draft standard.
Of the eight Reform Options AFTA is providing comment on five:
-
Reform option A – Companion cards, (Note)
-
Reform option B – Interchange fees, (in-principle support)
-
Reform option C – International cards, (Supportive)
-
Reform option D – Prepaid cards, (Supportive)
-
Reform Option G – Surcharging, (Not supportive)
Of the five comments, AFTA has noted one, supportive of two, in-principle support of one and not supportive of one Reform Option. AFTA currently does not support the implementation of Reform Option G as it does not allow intermediaries the opportunity to mitigate risks which are solely associated with a consumer choice to use a credit card. In Comment 1, AFTA details that the changes to the surcharging arrangements currently suggested in option 3, of Reform Option G, does not provide the scope for merchants to include Forward Delivery Risk (FDR) and subsequent no fault third party chargeback as a cost of acceptance.
The RBA notes that, intermediaries are the only industry segment that has the exposure to 3rd party no fault charge back risk which only occurs where an agent purchases the product or service on behalf of a consumer. Positively the RBA have sought possible solutions to solve this issue. In response AFTA has developed a Framework to be inserted into the final regulation (Attachment 1). The Framework provides variables for consideration by the RBA and would allow merchants to use a variety of techniques to mitigate a merchants FDR. These techniques would be evaluated by the RBA and enforceable by the Australian Competition and Consumer Commission (ACCC) and provides consumers accurate price signals of their payment choice.
As detailed in AFTA’s April 2015 submission global competition for travel services has resulted in margins significantly smaller than those in other parts of the economy such as retail and other services. It is therefore critical that Reform Option G is altered to include the AFTA suggested Framework.
In comment 2 AFTA addresses issues which are of secondary nature yet still impacting on Australian travel agents. AFTA’s assessment of these reform options is primarily concerned with lowering the costs to merchants and therefore consumers.
AFTA is supportive of the changes to limit the variations of interchange fees and including Prepaid and international credit cards within the proposed regulation. These changes will reduce ambiguity to business and therefore consumers. AFTA has noted and would welcome additional consultation on companion card changes and potential changes to corporate cards. AFTA requests additional consultation on these issues specifically in regards to implementation of greater transparency measures to allow merchants to identify the different card types.
About Australian travel agents and AFTA Overview of the Australian Travel Sector
Australian travel agencies currently employ over 35,000 Australians throughout the nation and contributes over $30 billion annually to the economy across nearly 4000 locations in Australia. Over the past five years the industry has seen significant change but has continued to grow at a rate between 3% - 6% annually. In the 2014/2015 financial year, 83% of all air tickets and 87% of cruise packages were purchased by Australians through either a traditional or online travel agency (IATA, 2015 and CLIA, 2015).
The Australian travel sector contains businesses both large and small, ranging from ASX listed companies, including Flight Centre Travel Group Limited (FLT), Corporate Travel Management (CTD) and helloworld (HLO); to sole operators in small regional towns. Travel agencies are a major employer within the community in which they operate providing sought after professional advice to Australians travelling domestically and overseas both in the leisure and corporate travel space. Importantly for this submission; Australian travel agents conduct 89% of all transactions through electronic means. 40% of these total transactions are conducted using debit / eftpos; 49% are conducted using a credit card; the remainder is conducted with cash (including payments by direct deposit and BPay).
About AFTA
The Australian Federation of Travel Agents Ltd (AFTA) was founded in 1957 to:
-
establish professional standards for travel agents;
-
stimulate, encourage and promote travel;
-
bring together those acting as intermediaries in the distribution of travel-related services;
-
build strong working relationships with suppliers and consumers of travel-related services.
As the peak industry body in Australia, AFTA represents the majority of retail travel agents including all of the major travel agency groups. AFTA’s membership accounts for approximately 80 percent of Australia’s travel intermediaries that control more than 96 percent of travel intermediary turnover. It also has a substantial base of associate members, representing non-intermediary sectors of the travel-related services industry. Members are bound by AFTA’s Code of Ethics and are accredited under the national industry scheme known as the AFTA Travel Accreditation Scheme (ATAS).
AFTA represents the interests of its members on many local and international associations and boards, including peak bodies of other national associations. AFTA also contributes significantly to the Australian domestic tourism industry by taking leadership on many challenges and engaging with like-minded industry representative bodies.
AFTA administers Australia’s only accreditation scheme for travel agents known as ATAS. ATAS has been endorsed by all state and territory jurisdictions consumer affairs and fair trading departments, following the deregulation of the eight separate legislative regimes governing travel agents from state and territory jurisdiction.
ATAS accredited travel agents are committed to maintaining Australia’s world class travel industry. In particular, ATAS accredited travel agents strongly believe in a thriving Australian tourism domestic industry, in which more and more Australians enjoy holidaying at home.
Response to specific issues raised by the RBA
Australian travel agents operate in a highly competitive global market and as such offer competitive electronic payment options for Australian consumers. The recent increase in competition from international domiciled businesses has seen a marked reduction in a travel agent’s ability to cover additional costs as a result of domestic regulation. Any additional regulation or changes to the current payment system that the RBA recommends must be viewed from a global perspective, not just a domestic one, ensuring Australian businesses are not disadvantaged. The travel sector is supportive of a number of proposals put forward in the December 2015 Discussion paper with some caveats.
AFTA’s primary concern is to ensure that the changes do not increase the business costs specifically, the management FDR and no fault third party chargeback risk. AFTA has sought to address the RBA request for a new approach in reform option G and developed a framework to establish the cost of acceptance in business with FDR and no fault third party chargeback risk. AFTA has also noted that the Draft Standard 3 is noted as the RBA preferred option, AFTA comments have been developed as if this Standard is to be adopted.
Comment 1: Proposed changes to surcharging arrangements - Reform Option G.
The RBA identified that the proposed changes to the surcharging arrangements currently suggested in option 3, does not provide the scope for merchants to include FDR as a cost of acceptance. The RBA noted in the December 2015 Discussion Paper that FDR and subsequent no fault third party charge back is a significant risk for all participants in the payment system and has sought possible solutions to this issue. This issue is only apparent in payments made by credit card and therefore AFTA firmly advocates for its inclusion as cost of acceptance in the final Standard.
For example, consultations have pointed to issues in industries where the ‘merchant’ is not the ultimate supplier, and the good or service is purchased significantly in advance. Notably, this is the case for travel agents… Given that the cost of chargebacks (or insuring for chargebacks) falls on the merchant, it is not included in the cost of payment services provided by the acquirer.
The cost of chargebacks in this case would not be considered a cost of acceptance under Option 3 and therefore would not be included in the permissible surcharge. The Bank is interested in views on possible alternative approaches – ones that would not excessively complicate the ‘cost of acceptance’ measure – in cases similar to this (Review of card Payment Regulation Consultation Paper, December 2015, page 32).
As the above extract from the RBA’s December 2015 Discussion Paper details, the RBA noted travel agents as an industry segment affected by this issue. Since this issue has been identified by the RBA, ticket providers have also been identified as an affected industry. The common link between travel agents and ticket providers is that they are intermediary between the supplier and consumer. Intermediaries such as travel agents, travel wholesalers and ticketing providers have fostered competition by decreasing the barriers for consumers to find the product or service they desire.
AFTA’s 2015 industry survey found that the FDR and therefore subsequent no fault third party chargeback exposure for the Australian travel agent sector is $5.4 billion for a period of 70-120 days. This is substantially more than ‘direct sale’ companies, including retail and supermarkets where the FDR would be at a maximum of 30 days. This risk is carried on merchant’s books and acquirers view this risk as an unsecured debt which must be mitigated. The management of this risk is a challenge faced by both large and small merchants. This is due to the size of the travel industries FDR. Acquirers regularly review and request bonding arrangements to reduce the impact of no fault third party chargeback on the banks acquiring business.
An intermediary’s costs of acceptance are higher than other industries, because FDR is viewed as an unsecured debt by potential acquirers. The cost associated for FDR and no fault third party supplier failure varies dependant on a merchant’s transaction value, industry systems and macro-economic events. While rigorous due diligence is conducted by merchants to establish and maintain the credentials of a supplier, intermediaries do not have oversight of all aspects of a supplier’s business or economic events. This is one of the principle reasons why acquirers are unable to price this as a cost of payment services. It has therefore been the responsibility of the merchants to implement risk management strategies to mitigate this risk at the request of the acquirer. While techniques have varied, larger merchants can demonstrate mitigation strategies using their balance sheet, but smaller merchants are extremely vulnerable to excessive bonds charged by the acquirers. In AFTA’s April 2015 Submission it was noted that some travel agents have had requests for bonds of greater than $1 million to maintain a merchant terminal over the past five years. If a bond is unable to be paid the merchant terminal has been removed limiting the businesses opportunity for growth.
The framework which is detailed in Attachment 1, should be included in the regulation to clearly measure the FDR and no fault third party chargeback risk. The Framework provides a definition of an intermediary and allows the RBA to assess the overall risks, based on agreed variables with specific weightings attached. The framework addresses the variables resulting from a merchant’s high level of exposure to FDR and no fault third party chargeback allowing a percentage figure for the applicant to apply to their surcharge by direction of the RBA. To ensure small businesses are not adversely affected by these changes, AFTA submits that group applications for merchants operating below an agreed turnover should be permitted. This will further simplify the surcharge regulations and will also assist in decreasing the compliance costs for small business.
The policy outcomes of this framework will ensure merchants have sufficient liquidity to cover the FDR and continue providing multiple payment options for consumers. For consumers they will now have a comprehensive understanding of the costs associated with their payment choice while maintaining their right to request a chargeback for supplier failure. Importantly the RBA would assess the application and approve an additional element of the surcharge rate. This additional rate could then be applied by the merchant on top of the merchant price on all credit card transactions. The RBA would then forward the approved rates to the ACCC as the enforcement authority allowing the ACCC to conduct compliance reviews. This framework would therefore enforceable by the ACCC as proposed in option 3. AFTA understands the RBA concerns with adding unnecessary complexity to the surcharging arrangements. Nevertheless, the size and nature of this issue for intermediaries requires a solution and AFTA framework seeks to address the RBA’s request for a possible transparent solution. AFTA stands ready to discuss this further with all participants in the payment system to evolve the proposed framework in Attachment 1.
Lastly AFTA is concerned that with the removal of the blended surcharge rate, merchants such as travel agents are not able to use blended rates to cover the cost of accepting different ‘value’ credit cards. AFTA strongly disagrees with the RBA’s statement defining a narrow cost of acceptance will better approximate the incremental cost for many merchants. While there are costs of acceptance for all payment methods, a consumers’ choice to pay using a high cost credit card should not be allocated to the merchant to fund. If the attempt by the RBA is to accurately price signal the cost of acceptance, this statement appears to not be aligned policy objectives of this review. This is further discussed in Comment 2.
Surcharging for intermediaries is a fundamental aspect of a travel agent business model and one that consumers accept. This is because of the omni-channel approach that consumers use, overall margins in the sector are significantly lower than those in ‘direct sales’ such as retail. In narrowing the cost of acceptance to limit excessive surcharging intermediaries such as travel agents are being asked to cover costs associated with a consumers’ choice to use a credit card. AFTA does not believe that Reform Option G, Option 3 adequately addresses the complexities of an intermediaries FDR. Therefore, further adjustments are needed as suggested in Attachment 1 to ensure FDR is recognised.
Comment 2: Other Reform Options.
As stated in AFTA’s April 2015 submission, AFTA believes that there is a need to renew and simplify the current electronic payment system. The simplification of interchange will have downward pressure on costs particularly for small businesses. The ability for merchants to be able to identify the ‘type and value of a card’ in a card and card-less environment is of critical importance. This is because interchange variances can no longer be mitigated through a blended surcharge rate. This is further explored below within each of the relevant RBA’s reform options.
AFTA is also concerned that without adequate industry education many of these reform options will not be successful. This is especially the case for small businesses where it would be appropriate for the RBA to partner with National Associations such as AFTA, to deliver education programs nationally. Education programs run through national associations will ensure sector specific customisation of content and ensure merchants are informed about the changes.
The RBA noted that their preferred choice is option 3. AFTA’s members have reported that there has not been a marked increase in usage of American Express Cards. While the change would have limited impact on payment preferences for consumers, the RBA would be creating a two tiered regulatory environment.
This will create greater opportunity for confusion for travel agents on when to apply the relevant surcharge. This change should only be implemented once merchants have the ability to identify which cards will be designated and which are not.
Reform option B – Interchange fees (corporate cards)
As noted in the RBA Discussion Paper, the travel sector does have a higher than average corporate card use. AFTA in-principal supports the inclusion of corporate credits however notes the business model that supports corporate cards is markedly different to non-corporate cards.
AFTA is therefore not opposed to the de-coupling of corporate cards from the interchange as long as merchants are able to surcharge at a higher rate than that of non-corporate cards. Ensuring that businesses have access to corporate cards must not be restricted, nor reduce competition under any proposed reform. AFTA requests the RBA to further consult on this issue.
Reform option C – International cards
AFTA members have reported an increase in usage of international cards specifically within certain travel agent customer segments. There has been an increased volume of air tickets and accommodation bookings within Australia using international cards for use by visiting friends and relatives. This has resulted in increased costs for agencies specialising in this market segment who are typically small businesses.
AFTA supports the RBA’s preliminary assessment to support option 2, that international cards should be treated similarly to domestic cards. While this should place downward pressure on the costs for acquirers, AFTA submits monitoring by the RBA is required to ensure these lower costs are provided to the merchant.
Reform option D – Prepaid cards
AFTA supports the RBA’s assessment that option 3 include Pre Paid cards within the proposed regulation. This option will remove any ambiguity for prepaid cards for merchants and consumers by including this card type in the new regulation.
As noted in Reform Option A, it is critical that merchants are able to identify the type of card they are accepting.
Conclusion and next steps
Overall AFTA notes the substantial progress made by the RBA in the December 2015 Discussion Paper. However, of particular concern for AFTA is that the RBA and Government, while appreciating the size of FDR and no fault third party chargeback risk faced by travel agents, does not appear to have a possible solution from the regulators. This highlights the current RBA and Government approach to implement a one size fits all approach is not congruent in a modern payment environment. It further emphasises the need for further consultation on surcharging by the RBA and Commonwealth Government with industry segments including intermediaries.
While AFTA appreciates that there has been substantial public concern about surcharging through the Financial System Inquiry, this appears to be directed towards two specific industries. There appears to be little material evidence to indicate that excessive surcharging was an economy wide issue. With this being the case the policy decision to remove blended surcharges appears to be a response to the issues of two industries. The outcome will damage the competiveness of many small businesses including travel agents who will no longer be able to manage their FDR.
AFTA has developed a possible solution for consultation in regards to management of FDR and no fault third party chargeback. However, it is apparent that the simplest model for managing this risk is through the blended surcharge, which consumers and business alike understand. AFTA again appreciates the RBA facilitating consultation on the possible reform options. AFTA looks forward to further consultation to ensure Australian travel agents are not at a disadvantage as result of any proposed changes.
Attachment 1- Framework to assess Forward Delivery Risk
Objective of the Framework:
To provide the RBA the settings on which to determine the cost to the merchant of the FDR and potential subsequent no fault third party charge back. This will then be used to establish the percentage fee a consumer should pay if they choose to pay via credit card.
This framework will only apply to transactions that are completed using a credit card as defined in the Standard 3, Section 2.3. (if adopted)
Definition of eligible intermediaries:
An intermediary is defined as the following;
A company with an Australian Business Number who arranges, take payment for a good or service and the subsequent good or service is delivered or provided by an external supplier.
OR
Travel agents that are members of AFTA and have been assessed to have met standards of AFTA’s Travel Accreditation Scheme (ATAS).
Variables for consideration by the regulator:
-
The average period the merchant carries the FDR.
-
Total current financial exposure and forecasted exposure classified FDR.
-
Risk assessment of suppliers and or industry historic trends to establish the possibility of no fault third party charge back.
-
Period of time the consumer has the right to lodge a chargeback request.
AFTA proposes that a weighting be given to each of these factors. The weighting of each variable would be established within the regulation to ensure transparency for merchants and consumers.
Provision of FDR acceptance:
In the application the applicant would need to nominate their preferred mitigation strategy. These two options allow small and large business to ensure the most effective mitigation strategy is implemented.
-
FDR and no fault third party chargeback would be managed through the businesses balance sheet with the additional liquidity from a surcharge generated offsetting the FDR on the balance sheet.
OR
-
Merchants attain an insurance policy which would cover the FDR for their business. The premium would then be via a surcharge in each credit card payment.
Assessment of application:
To ensure the process is consistent and efficient the application should be completed with the instruction on the regulator to find fault with the application. The review and finalised decision must be completed within 90 days of lodgement. If no fault is found or the applicant has not been advised of the result, the applicant will consider the application to be approved. Once approved the applicant will proceed with the percentage figure detailed in the application.
Approval period:
On average the length of the FDR is 200 days for the identified merchants. However, contracts for the goods and services to be provided are negotiated on average one to two years prior. To ensure merchants have the stability to plan and ensure sound business decisions, AFTA proposes an approval period of not less than two years, preferably three.
Policy Regulator:
To ensure the ongoing stability of the electronic payment settings, this framework would form part of the Standard for surcharging which is governed by the Payments System Board. The Payment System Board has responsibility under the Reserve Bank Act 1959, to promote efficiency of the payment system while controlling the risk to ensure the stability of the financial system. The RBA is therefore uniquely positioned to have the means to adequately assess the primary and secondary risks within the intermediaries’ business models in regards to their FDR.
The Australian Federation of Travel Agents | 2016 Submission to the RBA on card payment regulation | Page of
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/the-asean-free-trade-area-afta-has-now-been-virtually-establis.html
|
The asean free Trade Area (afta) has now been virtually established
|
Overview: The ASEAN Free Trade Area (AFTA)
The ASEAN Free Trade Area (AFTA) has now been virtually established. ASEAN Member Countries have made significant progress in the lowering of intra-regional tariffs through the Common Effective Preferential Tariff (CEPT) Scheme for AFTA. More than 99 percent of the products in the CEPT Inclusion List (IL) of ASEAN-6, comprising Brunei Darussalam, Indonesia, Malaysia, the Philippines, Singapore and Thailand, have been brought down to the 0-5 percent tariff range.
ASEAN’s newer members, namely Cambodia, Laos, Myanmar and Viet Nam, are not far behind in the implementation of their CEPT commitments with almost 80 percent of their products having been moved into their respective CEPT ILS. Of these items, about 66 percent already have tariffs within the 0-5 percent tariff band. Viet Nam has until 2006 to bring down tariff of products in the Inclusion List to no more than 5 percent duties, Laos and Myanmar in 2008 and Cambodia in 2010.
Following the signing of the Protocol to Amend the CEPT-AFTA Agreement for the Elimination of Import Duties on 30 January 2003, ASEAN-6 has committed to eliminate tariffs on 60 percent of their products in the IL by the year 2003. As of this date, tariffs on 64.12 percent of the products in the IL of ASEAN-6 have been eliminated. The average tariff for ASEAN-6 under the CEPT Scheme is now down to 1.51 percent from 12.76 percent when the tariff cutting exercise started in 1993.
The implementation of the CEPT-AFTA Scheme was significantly boosted in January 2004 when Malaysia announced its tariff reduction for completely built up (CBUs) and completely knocked down (CKDs) automotive units to gradually meet its CEPT commitment one year earlier than schedule. Malaysia has previously been allowed to defer the transfer of 218 tariff lines of CBUs and CKDs until 1 January 2005.
Products that remain out of the CEPT-AFTA Scheme are those in the Highly Sensitive List (i.e. rice) and the General Exception List. The Coordinating Committee on the Implementation of the CEPT Scheme for AFTA (CCCA) is currently undertaking a review of all the General Exception Lists to ensure that only those consistent with Article 9 (b) 1 of the CEPT Agreement are included in the lists.
ASEAN Member Countries have also resolved to work on the elimination of non-tariff barriers. A work programme on the elimination of non-tariff barriers, which includes, among others, the process of verification and cross-notification; updating the working definition of Non-Tariff Measures (NTMs)/Non-Tariff Barriers (NTBs) in ASEAN; the setting-up of a database on all NTMs maintained by Member Countries; and the eventual elimination of unnecessary and unjustifiable non-tariff measures, is currently being finalized.
In an effort to improve and strengthen the rules governing the implementation of the CEPT Scheme, to make the Scheme more attractive to regional businessmen and prospective investors, the CEPT Rules of Origin and its Operational Certification Procedures have been revised and implemented since 1 January 2004. Among the features of the revised CEPT Rules of Origin and Operational Certification Procedures include: (a) a standardized method of calculating local/ASEAN content; (b) a set of principles for determining the cost of ASEAN origin and the guidelines for costing methodologies; (c) treatment of locally-procured materials; and (d) improved verification process, including on-site verification.
In order to promote greater utilization of the CEPTAFTA Scheme, substantial transformation has also been adopted as an alternative rule in determining origin for CEPT products. The Task Force on the CEPT Rules of Origin is currently working out substantial transformation rules for certain product sectors, including wheat flour, iron and steel and the 11 priority integration sectors covered under the Bali Concord II. Direction of Trade ASEAN’s exports had regained its upward trend in the two years following the financial crisis of 1997- 1998 reaching its peak in 2000 when total exports were valued at US$ 408 billion. After declining to US$ 366.8 billion in 2001, as a result of the economic slowdown in the United States and Europe and the recession in Japan, ASEAN exports recovered in 2002 when it was valued at US$ 380.2 billion. The upward trend for ASEAN-6 continued up to the first two quarters of 2003. Intra-ASEAN trade for the first two quarters of 2003 registered an increase of 4.2 and 1.6 percent for exports and imports respectively.
Direction of Trade
ASEAN's exports had regained its upward trend in the two years following the financial crisis of 1997-1998 reaching its peak in 2000 when total exports was valued US$ 408 billion. After declining to US$ 366.8 billion in 2001, as a result of the economic slowdown in the United States and Europe and the recession in Japan, ASEAN exports recovered in 2002 when it was valued at US$ 380.2 billion. The upward trend for ASEAN-6 continued up to first two quarters of 2003. Intra-ASEAN trade for the first two quarters of 2003 registered an increase of 4.2 and 1.6 percent for exports and imports respectively.
ASEAN Trade with Selected Trading Partners
The United States, the European Union and Japan continued to be ASEAN’s largest export markets. Japan, followed by the U.S. and EU, were the largest sources of ASEAN imports. During the first half of 2002-2003, ASEAN-6 trade with major markets as a whole increased by 11.71 percent for exports and 6.91 percent for imports. However, ASEAN exports to the U.S. and India and imports from Canada and India declined during the same period.
------------------------
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/laboratoaiya-isi-3-surtunme-emsalinin-teyini-isin-nezeri-hisse.html
|
Laboratoaiya işi №3 SÜRTÜNMƏ Əmsalinin təYİNİ İşin nəzəri hissəsi
|
Laboratoaiya işi №3
SÜRTÜNMƏ ƏMSALININ TƏYİNİ
İşin nəzəri hissəsi:Bir cisim digər cisim üzərində hərəkət edərkən ,yaxud sükunətdə olarkən onlar araasında
əmələ gələn qüvvə sürtünmə qüvvəsi adlanır.Bu cür qüvvənin 3 növü vardır :
1)sürüşmə sürtünməsi
2)sükunət sürtünməsi
3)diyirlənmə sürtünməsi
Bir cisim digər cisim üzərində sürüşərsə ,meydana çıxan belə sürtünmə sürüşmə sürtünməsi adlanır.Səth
üzərindəki cisim sükunətdə isə buna səbəb olan sürtünməyə sükunət sürtünməsi deyilir.Bir cisim digər cisim
üzərində sürüşməyərək diyirlənnnirsə , belə hərəkətdə meydana çıxan sürtünməyə diyirlənmə sürtünməsi
deyilir.Sürüşmə sürtünməsini şəkil:1-də göstərilən qurğunun köməyi ilə təyin etmək olar.
B . . C . . D
A şəkil:1
Stol üzərinə qoyulmuş B cismi hərəkət edərkən cisimlə müstəvinin toxunan səthi arasında sürtünmə qüvvəsi
əmələ gətirir.B cisminin C səthi üzərində bərabərsürətli hərəkətini təmin etmək üçün tərəzi gözünə (A) tədricən
çəki daşları qoymaq lazımdır.B cismiin bərabərsürətli hərəkəti alındıqda A tərəzisi və ona qoyulan çəki daşları-
nın çəkisi elə səthlər arasında meydana çıxan sürtünmə qüvvəsinə bərabər olar.Təcrübə göstərir ki,B cisminin
çəkisi böyük olduqda sürtünmə qüvvəsi də artır.Yəni, sürüşən cismin çəkisi və ya təzyiq qüvvəsi artdıqca
sürtünmə qüvvəsi də onunla mütənasib olaraq artır.Sürüşmə sürtünməsi həmçinin sürtünən cisimlərin
növündən və onların səthlərinin hamarlıq dərəcəsindən asılıdır.
Sürtünmə qüvvəsi sürtünmə əmsalı ilə xarakterizə olunur.Sürtünmə qüvvəsinn təzyiq qüvəsinə olan
nisbəti sürtünmə əmsalı adanır və “µ” ilə işarə olunur:
µ= (1)
Burada F-sürtünmə qüvvəsi (Yəni,tərəzi gözü və ona qoyulmuş çəki daşlarının birlikdə çəkisi deməkdir.P-isə
təzyiq qüvvəsi olub sürüşdürülən cismin çəkisinə bərabərdir.
Cihaz və ləvazimatlar: Tribometr,tərəzi gözü,çəki daşları və sürtünmə əmsalı təyin olunacaq düzbucaqlı
formasında müxtəlif cisimlər.
İşin ardıcıllığı:
1)Sürtünmə əmsalı təyin olunacaq cismin çəkisini təyin edib ,onu l müstəvi səthi üzərinə qoymalı .
2)Tərəzi gözünün yüksüz çəkisini təyin edib ,onu ip vasitəsilə B cisminə birləşdirməli.
3)Tərəzi gözünə çəki daşları qoyaraq B cisminin bərabərsürətli hərəkətinə nail olmaq.
4)Sürtünmə qüvvəsinin tapılması üçün tərəzi gözünə qoyulmuş çəkidaşlarının (f1) çəkisini tapmalı :F=f1+f2
5)Alınmış qiymətləri (1) ifadəsində yerinə yazaraq sürtünmə əmsalını hesablamalı.
6)B cismini dəyişərək müxtəlif cisimlər üçün sürtünmə əmsalınıın orta qiymətini ,nisbi və mütləq xətaları
Hesablamalı.
İstifadə olunmuş ədəbiyyat:
1)Əmiraslanov: “Fizikadan laboratoriya işləri”.
2)Nurullayev: “Fizikadan laboratoriya işlərinə rəhbərlik”.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/join-this-edmodo-code.html
|
Join this Edmodo Code!!!
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
Join this Edmodo Code!!!
“We’ll look AFTA you"
Vote 1 the A.F.T.A Party
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
8r6sdr
http://aftaparty.weebly.com
|
|
http://azkurs.org/laboratoriya-hesabat-v2.html
|
Laboratoriya hesabatı
|
Laboratoriya hesabatı
Məktəb:291
Tarix:24.04.2015 Əliyeva Sədaqət Zöhrabova İradə
Müəllimin adı:İbrahimova Təranə Cavadova Aygün
Sinif: 9
Məqsəd:
-
_Turşulugun təyin edilməsi__________________
Metodologiya:
_Turşulugu təyin etmək üçün fikirləşdiyim və müşahidə etdiyim mövzuya aydinliq gətirdim Tənəffüsdə uşaqlarin kolaya olan asililigini gördüm.Sinfə dəvət edib cihazin özəlliyini başa saldim.Uşaqlar sinfə təbii və cola gətirdilər.Labdiski işə saldilar.Turşulugu təyin edən aparati həm colaya həmdə təbii şirəyə salib qeydlər apardılar.Alinan qeydlər onlara həqiqətən colada turşulugun nə dərəcədə çox oldugunu əyani aydin oldu. _______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Alətlər və materiallar:
-
Labdisc
-
USB kommunikasiya kabeli
-
İşin gedişı:
-
_____________
-
Nəticələr
Qrafiklər/Cədvəllər:
Məlumatların təhlili:
-
______________
-
Yekun suallar
Q1:
-
___________
-
A1:Click here to enter text.
Q2:
-
____________
-
A2:Click here to enter text.
Q3:
-
____________
-
A3:Click here to enter text.
Q4:
-
___________
-
A4:Click here to enter text.
Q5:
-
____________
-
A5:Click here to enter text.
Q6:
-
______________
-
A6:Click here to enter text.
Laboratoriya hesabatı © Globisens Ltd.
Səhifə
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/cu-il-tarixinde-kecirilmis-laboratoriya-isi-ali-ixtisas-uzre-s.html
|
Cü il tarixində keçirilmiş Laboratoriya işi (ali) ixtisası üzrə sınaq test imtahanının nəticələri
|
|
Cü il tarixində keçirilmiş Laboratoriya işi (ali) ixtisası üzrə sınaq test imtahanının nəticələri
|
tarix | 02.12.2016 | ölçüsü | 27,27 Kb. | | #639 |
|
17. 09. 2013-cü il tarixində keçirilmiş Laboratoriya işi (ali) ixtisası üzrə sınaq test imtahanının nəticələri
İxtisas
|
Soyadı, Adı, Atasının Adı
|
Topladığı bal
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Şükürova Təranə Vaqif
|
98
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Allahverdiyeva Gülnarə Əjdər
|
96
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Abdullayeva İnarə Fariz
|
95
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Əliyeva Afət İltifat
|
95
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Əzməmmədova İnci Nadirşah
|
95
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Imaniyeva Şahsənəm Bağı
|
93
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Hacıyeva Samirə Rasim
|
92
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Ocaqova Təranə İsbəndiyar
|
84
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Kərimova Nazilə Tələt
|
81
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Şükurani Milada Qadir
|
80
|
Laboratoriya işi (ali)
|
İsmayılova Nailə Nizami
|
77
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Babayeva Fidan Yusif
|
77
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Həsənzadə Əfruz Abdulla
|
77
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Ağayeva Sevda Arif
|
76
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Əliquliyeva Təranə Əbdülrəhim
|
75
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Cəfərova Solmaz Ayvaz
|
74
|
Laboratoriya işi (ali)
|
İsgəndərova Ofelya Sailxan
|
73
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Bayramova Günay Sabir
|
72
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Manafova Yeganə Fətəli
|
71
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Qasımova Cəmilə Məbud
|
71
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Kazımova Vüsalə Rəşid
|
70
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Məhərrəmova Südabə Qəni
|
69
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Məhərrəmova Rəhimə Zahid
|
69
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Məmmədova Leyla Rahim
|
69
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Şahbazova Sevda Adil
|
68
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Babayeva Səyyarə Abbas
|
66
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Məşirova Sima Teyyub
|
65
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Səfiyeva Arzu Əsgər
|
57
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Əliyeva Kəmalə Adil
|
55
|
Laboratoriya işi (ali)
|
Qurbanova Nigar Aftandil
|
54
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/laboratoriya-isi7-yayl-reqqas-vasitesi-ile-statik-ve-diamik-us.html
|
Laboratoriya işi:№7 Yaylı rəqqas vasitəsi ilə statik və diamik üsulla sərtlik əmsalının təyini. İşin nəzəri hissəsi
|
Laboratoriya işi:№7
Yaylı rəqqas vasitəsi ilə statik və diamik üsulla sərtlik əmsalının təyini.
İşin nəzəri hissəsi.
Gərilmə deformasiyası zamanı yaranan elastiki qüvvə, deformasiya olunan cismin mütləq uzanmaası ilə mütəna-
sibdir.Cismin deformasiyası zamanı əmələ gələn və cismin hissəciklərinin yerdəyişməsinin əks istiqamətində yö-
nələn qüvvəyə elastiki qüvvə deyilir.Həmin qüvvə Huk qanununa görə aşağıdakı düsturla təyin olunur:
Fel=-kx.
Burada, k-elastiklik sabiti, yaxud yayın sərtliyi
x-cismin və ya yayın uzanmasıdır.
Sərtlik cismin hazırlandığı materialdan və cismin ölçülərindən asılıdır: k= BS-də vahidi -dir.Huk qanunu be-
lə ifadə olunur:Cismin deformasiyası zamanı meydana çıxmış elastiki qüvvə cismin və ya yayın uzanması ilə mütə-
nasib olub,istiqamətcə cismi təşkil edən hisəciklərin deformasiyasında yerdəyişmənin əksinə yönəlir.
Qrafikdən (şəkil:1) görünür ki,k sərtlik sabiti, α bucağının tangensini göstərir.
Yəni, k. Fel
Fel=-kx (1) A
P=kΔl (2)
Burada P-cismin çəkisidir.Sonuncu bərabərliyinin hər iki tərəfini Fel
S-sahəsinə bölək.Yəni, (3) və ya . α
=E E-Yunq moduludur.Onda (3)-ü aşağıdakı kimi yazmaq olar: 0 B x
σ . şəkil:1
σ-yayın sərtliyi adlanır.Buradan da çıxır ki, σ
= və ya =olur.Burada - nisbi uzanma adlanır.
Deməli, elastiklik çərivəsində nisbi uzanma () yayın gərginliyi (σ) ilə mütənasibdir.Əgər Δl=l0 olarsa onda 1= E olardı.Yəni, Yunq modulu gərginliyə bərabər olardı.
Bundan sonra yaydan asılmış yükün gərilməsini ölçərək sərtlik əmsalını tapmaq olar:
F=P=mg k (4)
Bu üsullar sərtlik əmsalının tapılması üçün statik üsullardır.
Sərtlik əmsalının tapılmasının dinamik üsulu aşağıdakı kimidir:
İşdə yayadan asılmış rəqqasın sönməyən məxsusi rəqslərinə baxılır.Havada
rəqslərin kiçik sayda, onları sönməyən qəbul etmək olar.Bu halda rəqslərin
tənliyi m və ya F=-kx olar.
k-yayın sərtlik əmsalıdır.
Rəqsi hərəkətdə təcilin ani qiyməti a=ω²x olduğunu nəzərə alsaq
ω²= olar.Buradan da k (5) alarıq. şəkil: 2
İşə aid olan ləvazimatlar:
Statik üsula aid olan ləvazimatlar:yaylar vəyüklər dəsti, ştativ,xətkeş;
Dinamik üsula aid olan ləvazimatlar:yaylar və yüklər dəsti, ştativ,saniyəölçən.
İşin ardıcıllığı:
Dinamik üsulla işin ardıcıllığı:
1) Verilmiş yayı ştativə bərkidin;
2) Yük dəstəyindən yük götürərək yaya bərkidib 10-15 rəqsə sərf olunan zamanı tapın;
3) Rəqs periodunu hesablayaraq, yayın sərtliyini (5) düsturu ilə tapın;
4) Təcrübəni 3-4 dəfə təkrar edib nisbi və mütləq xətaları hesablayın.
Statik üsulla işin ardıcıllığı:
1) Yayı ştativə bərkidib sərbəst halda l0 uzunluğunu təyin edin;
2) Yüklər dəstindən götürülmüş yükləri yaydan asaraq, hər dəfə yayın son uzunluğunu təyin edin;
3) Aparılan təcrübələrdə mütləq uzanmanı taparaq, sərtlik əmsalını (4) düsturu ilə təyin edin;
4) Təcrübəni 3-4 dəfə təkrar edib nisbi və mütləq xətaları hesablayın.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/umumi-kliniki-tedqiqatlar-1-keskin-bronxit-zaman-belgemde-ne-a.html
|
Ümumi kliniki tədqiqatlar 1 Kəskin bronxit zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
|
Laboratoriya işi ixtisası üzrə nümunəvi test suallarının toplusu
Ümumi kliniki tədqiqatlar
1) Kəskin bronxit zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
A) Hematoidin kristalları
B) Kurşman spiralları
C) Elastik liflər
D) Silindrik səyriyici epitel
E) Hər biri
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
2) Ağciyər absesi zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
A) Nekrotik toxuma hissəcikləri
B) Şarko-Leyden kristalları
C) Kirəcləşmiş elastik liflər
D) Hər biri
E) Silindrik epitel
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
3) Bronxopnevmoniyalar zamanı bəlğəmdə nə tapılır?
A) Heç biri düzgün deyil
B) Piy infiltrasiyası ilə alveolyar makrofaqlar
C) Eozinofillər
D) Mərcanabənzər elastik liflər
E) Kurşman spiralları
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
4) Bronxial astma zamanı bəlğəmdə nə tapılır?
A) Kurşman spiralları
B) Bronxların epiteli
C) Hər biri
D) Şarko-Leyden kristalları
E) Eozinofillər
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
5) Bəlğəmdə elastik liflər aşağıdaki xəstəliklərdən hansında aşkar olunmur?
A) Xərçəng
B) Vərəm
C) Bronxektatik xəstəliklər
D) Bronxial astma
E) Hər birində
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
6) Aktinomikoz zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
A) Aktinomisetlər yığın
B) Hər biri
C) Hematoidin kristalları
D) Kirəcləşmiş elastik liflər
E) Kazeoz nekroz ( detrit)
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
7) Krupoz pnevmoniya zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
A) Piy infiltrasiyası ilə alveolar makrofaqlar
B) Eritrositlər
C) Fibrin sapları
D) Hər biri
E) Leykositlər
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
8) Mərcanşəkilli elastik liflər nə zaman bəlğəmdə aşkar olunur?
A) Bronxial astma
B) Bronxopnevmoniya
C) Xərçəng
D) Aktinomikoz
E) Kavernoz vərəm
Ədəbiyyat: Клиническая лабораторная аналитика. (Под редакцией В.В.Меньшикова) М: Лабинформ-РАМЛД, 1999.
9) Kurşman spiralları və Şarko Leyden kristalları hansı xəstəlik zamanı bəlğəmdə aşkar edilir?
A) Hər birində
B) Xərçəng
C) Vərəm
D) Krupoz pnevmoniya
E) Bronxial astma
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
10) Bronxit zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
A) Sadalanan elementlər hamısı
B) Eozinofillər
C) Silindrik səyriyici epitel qrupları
D) Mərcanşəkilli elastik liflər
E) Kazeoz nekroz
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
11) Erlix tetradasına nə aiddir?
A) Bütün sadalanan elementlər
B) Kirəcləşmiş elastik liflər
C) Vərəm mikobakteriyaları
D) Kirəcləşmiş detrit
E) Xolesterin kristalları
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
12) Bəlğəmdə xolesterin kristalları nə vaxt aşkar edilir?
A) İlkin vərəm ocağının dağılması zamanı
B) Bronxitdə
C) Bronxial astmada
D) Hər birində
E) Krupoz pnevmoniyada
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
13) Bəlğəmdə hematoidin kristalları nə vaxt aşkar edilir?
A) Ağciyərin qanqrenasında
B) Krupoz pnevmoniyada
C) Bronxial astmada
D) Bronxopnevmoniyada
E) Bronxitdə
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
14) Ağciyər histoplazmozu zamanı bəlğəmdə nə aşkar olunur?
A) Enli
B) Mozaika şəklində yerləşən kiçik sporlar qrupu
C) Psevdomisel
D) Ətrafı rənglənməmiş hüceyrə daxilində yerləşən qram-müsbət oval və ya dairəvi hüceyrələr
E) İri sporlardan zəncirlər
Ədəbiyyat: Камышников В.С.Справочник по клинико-биохимической лабораторной ди-агностике, Минск, 2000
15) Pnevmomikozlara nə aiddir?
A) Rubromikoz
B) Epidermofitiya
C) Hər biri
D) Favus
E) Kandidomikoz
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
16) İlkin vərəm ocağının dağılması zamanı bəlğəmdə nə aşkar etmək olur?
A) Kirəcləşmiş detrit (kazeoz nekroz)
B) Hər biri
C) Vərəm mikobakteriyaları
D) Kirəcləşmiş elastik liflər
E) Xolesterin kristalları
Ədəbiyyat: Камышников В.С. Справочник по клинико-биохимической лабораторной диагностике, Минск, 2000
17) Ağciyərlərin hansı xəstəliyi zamanı bəlğəmdə elastik liflər aşkar olunmur?
A) Bronxit
B) Aktinomikoz
C) Bədxassəli yenitörəmələr
D) Absesləşmiş krupoz pnevmoniya
E) Bronxoektaktik xəstəlik
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
18) Mədə sekresiyasını nə ilə müayinə edirlər?
A) Zondsuz üsullarla
B) Tuqolukov üsulu ilə uropepsin təyini
C) Nazik zondla fraksiyalı zondlanma üsulu ilə
D) Bütün üsullarla
E) Mədədaxili pH-metriya
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
19) Mədənin ümumi turşuluğu nədən ibarətdir?
A) Sərbəst, birləşmiş xlorid turşuları və turşu qalığı
B) Sərbəst xlorid turşusu və turşu qalığı
C) Sərbəst və birləşmiş xlorid turşusu
D) Hər biri
E) Sərbəst xlorid turşusu
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
20) Mədənin turşu ifrazatı mədənin hansı şöbəsi ilə bağlıdır?
A) Mədənin dib şöbəsi ilə (fundal)
B) Mədənin pilorik şöbəsi
C) Düzgün cavab yoxdur
D) Mədənin kardial şöbəsi
E) Hər biri ilə
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
21) Mədənin ferment əmələ gətirmə funksiyasını hansı hüceyrələrlə təyin edilir?
A) Əsas hüceyrələrlə
B) Əlavə hüceyrələrlə
C) Döşənmə hüceyrələri ilə
D) Hər biri ilə
E) Səthi epitellə
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
22) Mədə şirəsində birləşmiş xlorid turşusunun artmasının səbəbi nədir?
A) Bütün bu amillər
B) Mədənin bədxassəli törəməsi
C) Mədə möhtəviyatı durğunluğı
D) Qastrit
E) Heç biri
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
23) Turşu qalığının artmasının səbəbi nə ilə bağlıdır?
A) Sarsinlərin fəaliyyəti nəticəsində alınan məhsullar
B) Bütün bu amillər
C) Süd-turşulu qıcqırması çöplərinin fəaliyyəti nəticəsində alınan məhsullar
D) Mədə möhtəviyatı durğunluğu
E) Bədxassəli törəmənin dağılması nəticəsində əmələ gələn məhsullar
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
24) «Axiliya» termini aşağıdakılardan hansının olmaması deməkdir?
A) Sərbəst xlorid turşusu
B) Sərbəst, birləşmiş xlorid turşusu və pepsin
C) Pepsin
D) Sərbəst və birləşmiş xlorid turşusu
E) Düzgün cavab yoxdur
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
25) Normada ağız suyu reaksiyası hansıdır?
A) pH 8,0–dan çox
B) pH 0,8 - 1,5
C) pH 5,5-7,4
D) pH 7,5-8,0
E) pH 1,6-5,4
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
26) Ağız suyu vəziləri nəyi ifraz edir?
A) Hər birini
B) Amilaza
C) Enterokinaza
D) Maltaza
E) Lipaza
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
27) Turşu produsentlərinə nə aiddir?
A) Mədənin selikli qişasının döşəyici hüceyrələri
B) Mədə qişasının örtük epiteli
C) Mədənin selikli qişasının əsas hüceyrələri
D) Mədənin selikli qişasının əlavə hüceyrələri
E) Hər biri
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторых исследований. Москва, «Медицина», 2002
28) Selik produsentləri hansıdır?
A) Heç biri
B) Qişanın argentofil hüceyrələri
C) Mədənin selikli qişasının əsas hüceyrələri
D) Mədənin selikli qişasının döşəyici hüceyrələri
E) Mədə qişasının örtük epiteli
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
29) Aşağıdakılardan hansına axiliya xasdır?
A) Mədənin bədxassəli yenitörəmələrinə
B) Hər biri
C) B12–fol defisit anemiyalara
D) Xroniki atrofik qastritlərə
E) Sadalananlardan heç birinə
Ədəbiyyat: Назаренко Г.И., Кишкун А.А. Kлиническая оценка результатов лабораторных исследований. Москва, «Медицина», 2002
30) Qastrinin əsas rolu nədədir?
A) Hər biri
B) Mədədə pepsinogenin pepsinə çevrilməsinə stimul verir
C) Mədəaltı vəzin sekresiyasın aktivləşdirir
D) Mədəaltı vəz fermentlərinin aktivləşməsinə stimul verir
E) Mədə şirəsi sekresiyasına stimul verir
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
31) Mədə şirəsində pepsinin artması nə zaman müşahidə olunur?
A) Mədə və 12-barmaq bağırsağın xora xəstəliyi
B) Hər biri düzgündür
C) Diabet
D) AKTH yeridilməsindən sonra
E) Hipertireoz
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
32) Mədənin pilorik sfinkteri nə zaman açılır?
A) Pilorik şöbədə və 12-barmaq bağırsaqda turş mühit
B) Düzgün cavab yoxdur
C) Pilorik şöbədə zəif turş, 12-barmaq bağırsaqda qələvi mühit olduqda
D) Bütün cavablar düzgündür
E) Pilorik şöbədə qələvi mühit, 12-barmaq bağırsaqda turş mühit olduqda
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
33) Həzm prosesi zamanı sekretin nəyin ifrazını stimullaşdırır?
A) Öd
B) Mədəaltı vəzin şirəsi
C) Hər biri
D) Bağırsaq şirəsi
E) Mədə şirəsi
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
34) Tripsinogen tripsinə nəyin təsiri ilə çevrilir?
A) 12-barmaq bağırsağın selikli qişası ilə kontakt zamanı
B) Öd turşularının təsiri altında
C) Mədə şirəsinin xlorid turşusunun təsiri altında
D) Heç biri
E) Hamısının təsiri ilə
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
35) Həll olmayan yağ turşuları mədə-bağırsaq sistemində nəyin təsirindən həll olanlara çevrilir?
A) Mədəaltı vəz şirəsinin lipazası
B) Hər biri
C) Düzgün cavab yoxdur
D) Öd turşuları
E) Mədə şirəsinin xlorid turşusu
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
36) Mədədə xlorid turşusunun funksiyası nədir?
A) Bakterisid təsir edir
B) Qida zülallarının şişməsi
C) Pepsinogenin pepsinə keçməsini aktivləşdirir
D) Hər biri
E) Bitgi mənşəli sellüloza hüceyrələrinin qişalarını maserasiya edir
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
37) Mədənin sekretor fəaliyyətinin artması hansılardan üçün xasdır?
A) Hər biri
B) Mədə xərçəngi (skirr)
C) Xora xəstəliyi
D) Mədə polipozu
E) Xroniki hipertrofik qastrit
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
38) Turşuluğun çox azalması aşağıdakılardan hansılar üçün xasdır?
A) Mədə çıxacağının xoralı-çapıqlı daralması
B) Xroniki atrofik qastrit
C) Hər biri
D) Xroniki səthi qastrit
E) Qıcıqlanmış mədə
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
39) Ödün qızılı-sarı və tünd – palıd rəngi nə ilə əlaqədardır?
A) Düzgün cavab yoxdur
B) Sərbəst bilirubin
C) Hər biri ilə
D) Xolesterin
E) Öd turşuları
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
40) Ödün açıq rəngi nə zaman müşahidə olunur?
A) İnfeksion hepatitdə
B) Hər birində
C) Duodenitdə
D) Hemolitik anemiya
E) Xolesistitdə
Ədəbiyyat: Хиггинс К. Расшифровка клинических лабораторных анализов. Москва, 2004
41) Nəcisi müayinə etməkdən qabaq xəstə nəyi qəbul etməməlidir?
A) İşlədici
B) Hec biri düzgün deyil
C) Vaqosimpatotrop preparatları
D) Hər biri düzgündür
E) Bismut preparatları
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
42) Nəcisin qündəlik miqdarı nə vaxt artır?
A) Zülallı qida
B) Yağlı qida
C) Qarışıq qida
D) Düzgün cavab yoxdur
E) Bitkili qida
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
43) Nəcisin rənginə nə təsir edir?
A) Hər biri
B) Sterkobilin
C) Qan qarışığı
D) Tərəvəzlərin yaşıl hissələri
E) Bilirubin
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
44) Nəcisin normal (palıd) rəngini nə təyin edir?
A) Koproporfirin
B) Sterkobilin
C) Karbohidratlı qida
D) Yağlar
E) Zülallı qida
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
45) Nəcisin qara rəngi nə ilə əlaqədardır?
A) Sterkobilin
B) Karbolen qəbulu
C) Düz bağırsaq qanaxması
D) Hər biri ilə
E) Bilirubin
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
46) Nəcisin normal reaksiyası hansıdır?
A) Düzgün cavab yoxdur
B) Sərt-qələvi
C) Neytral və ya zəif-qələvi
D) Turş
E) Qələvi
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
47) Nəcisin normal reaksiyası nə ilə əlaqədardır?
A) Karbohidratlar
B) Yoğun bağırsağın normal bakterial florasının fəaliyyəti
C) Yağlar
D) Zülallı qida
E) Hər biri
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
48) Nəcisin turş reaksiyası nə ilə əlaqədardır?
A) Yağların çox olması
B) Zülallı qidanın çox olması
C) Karbohidratların parçalanmasının pozulması
D) Qidanın bağırsaqla tez evakuasiyası
E) Kolit
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Koproqramma. Bakı, 2002
49) Nəcisdə sterkobilinə mənfi reaksiya nə vaxt olur?
A) Kəskin pankreatitdə
B) Fater məməciyinin xərçəngində
C) Qıcqırma kolitində
D) Duodenitdə
E) Bütün xəstəliklər zamanında
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s.
50) Sağlam insanın nəcisində zülal (Vişnyakov-Tribule müsbət reaksiyası) olurmu?
A) Olur
B) Bütün cavablar düzgündür
C) Olmur
D) Zəif müsbət reaksiyası
E) Sərt müsbət reaksiyası
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s.
51) Qıcqırma (fermentativ) koliti üçün nə xasdır?
A) Sıyığa bənzər stul
B) Duru, köpüklü stul
C) Formalaşmış stul
D) Məlhəmə bənzər stul
E) Düzgün cavab yoxdur
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s.
52) Spastik kolit üçün nə xasdır?
A) «Qoyun nəcisi»nin forması
B) Nəcisin qələmə bənzər forması
C) Nəcisin lentə bənzər forması
D) Hər biri
E) İri kütləli nəcis
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s.
53) Çürük kolit zamanı nə müşahidə olunur?
A) Sıyığa bənzər nəcis
B) Hər biri
C) Lentə bənzər formalı nəcis
D) «Qoyun nəcisi»
E) İri kütlələrlə olan nəcis
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s
54) Nəcisdə bilirubin nə vaxt aşkar olunur?
A) Xroniki enteritdə
B) Disbakteriozda
C) Qastrit zamanı
D) Duodenitdə
E) Pankreatitdə
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s.
55) Nəcisin üzərində selik, qan və irin nə zaman rast gəlir?
A) Hər birində
B) Heç birində
C) Babasil
D) Düz bağırsağın xərçəngində
E) Distal xoralı kolitdə
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Nəcisin kliniki müayinəsi. Bakı, 2001, 85 s.
56) Renal proteinuriyalar nə ilə əlaqədardır?
A) Sidik axarının iltihabı zamanı ekssudatın sidiyə düşməsi
B) Disproteinuriya
C) Böyrək daşları
D) Zülalların filtrasiya və reabsorbsiyasının pozulması
E) Bütün amillərlə
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
57) Postrenal proteinuriya nə ilə əlaqədardır?
A) Normal plazma zülalların zədələnmiş böyrək filtrindən keçməsi
B) Bütün amillərlə
C) Az molekulyar kütləli zülalların zədələnməmiş böyrək filtrindən keçməsi
D) Proksimal kanalcıqlarda zülalın reabsorbsiyasının pozulması
E) Sidik yollarının xəstəlikləri zamanı iltihab eksudatının sidiyə düşməsi
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
58) Hansı miqdarda zülalın sidiklə itməsi nefrotik sindromdan xəbər verir?
A) 0,5-1 q
B) 1-3 q
C) 3-3,5 q
D) 3,5 q–dan çox
E) Hər hansı miqdarda
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
59) Proteinuriyaya nə zaman rast gəlinir?
A) Xroniki piyelonefrit
B) Xroniki qlomerulonefrit
C) Kəskin piyelonefrit
D) Kəskin qlomerulonefrit
E) Hər biri
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
60) Proteinuriya nəyin zədələnməsini göstərir?
A) Sidik yollarının
B) Böyrək yumaqcıqlarının
C) Orqanizmin
D) Böyrək kanalcıqlarının
E) Hər birinin
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
61) Neçiporenko üsulu ilə sidiyin 1ml-də leykositlərin normal miqdarı hansıdır?
A) 2 min
B) 8 min
C) 1min
D) 4 min
E) 10 min
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
62) Sidik çöküntüsünün yalnız böyrək mənşəli elemenləri hansıdır?
A) Leykositlər
B) Eritrositlər
C) Yastı epitel
D) Hər biri
E) Silindrlər
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
63) Əsasən yumaqcıqların zədələnməsi ilə olan böyrək xəstəlikləri zamanı nə qeyd olunur?
A) Hər biri
B) Reabsorbsiyanın pozulması
C) Sekresiyanın pozulması
D) Filtrasiyanın azalması
E) Böyrəklərin konsentrasiya qabiliyyətinin pozulması
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
64) Obturasion sarılıq zamanı sidikdə urobilinogenin təyini nədən xəbər verir?
A) Öd kisəsinin zədələnməsindən
B) Sərbəst bilirubinin artmasından
C) Öd yollarının keçiriciliyinin bərpasından
D) Öd yollarının tıxanmasından
E) Qara ciyərin funksiyasının bərpasından
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
65) «Ət suyu» rəngində sidik nə zaman qeyd olunur?
A) Böyrəklərin amiloidozu
B) Şəkərli diabetdə
C) Piyelonefrit
D) Kəskin diffuz qlomerulonefrit zamanı
E) Hər birində
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
66) Sidiyin səhər porsiyasının nisbi sıxlığı normada neçədir?
A) 1,040
B) 1,010
C) 1,015
D) 1,000
E) 1,004
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
67) Sidiyin çəhrayı və qırmızı rəngi nəyin mövcudluğundan xəbər verir?
A) Eritrositlər
B) Hər birinin
C) Hemoqlobin
D) Mioqlobin
E) Uroporfirinlər
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
68) Çox miqdarda lipid olduqda sidiyin rəngi hansıdır?
A) Süd
B) Qırmızı
C) Tünd–qonur
D) Yaşıllı–sarı
E) Saman–sarı
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
69) Sidik çöküntüsündə uratlar nəyin iştiraki ilə həll olur?
A) Spirt əlavə etdikdə
B) Efir əlavə etdikdə
C) Turşu əlavə etdikdə
D) Lyuqol məhlulu ilə
E) İsidilmə və qələvi əlavə etməklə
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
70) Silindruriya (görmə sahəsində 3-5 dənə) nə vaxt müşahidə olunur?
A) Hepatit
B) Nefrit, nefroz
C) Uretrit
D) Heç biri
E) Şəkərli diabet
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
71) İzostenuriya nə deməkdir?
A) Gündəlik diurezın artması
B) Sidiyin osmotik qatılığı ilkin sidiyin (və ya qanın zülalsız plazmasının) qatılığına bərabərdir
C) Sidik ifrazının tam dayanması
D) Gec–gec sidik ifrazı
E) Sidiyin osmotik qatılığı ilkin sidiyin qatılığından azdır
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
72) Sistit üçün nə xasdır?
A) Heç biri
B) Ağrılı sidik ifrazı
C) Gündəlik diurezin artması
D) Gecə diurezinin artması
E) Tez-tez sidiyə getmə
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
73) Kəskin böyrək çatmamazlığı üçün nə xasdır?
A) Ağrılı sidik ifrazı
B) Tez-tez sidiyə getmə
C) Gecə diurezinin artması
D) Sidik ifrazının azalması və ya tam dayanması
E) Gündəlik diurezin artması
Ədəbiyyat: Cəlilova S.A. Sidiyin kliniki müayinəsi. Bakı, 1997
74) Cinsiyət orqanlarının çıxarıcı axacaqları nə ilə örtürülüb?
A) Düzgün cavab yoxdur
B) Keçid epiteli
C) Kubvari epitel
D) Prizmatik epitel
E) Silindrik epitel
Ədəbiyyat: Клиническая лабораторная аналитика. (Под редакцией В.В.Меньшикова) М: Лабинформ-РАМЛД, 1999.
75) Prostat sekretinin tərkibini nə təşkil edir?
A) Turş fosfataza
B) Limon turşusu
C) Hər biri
D) Spermin
E) Fibrinolizin
Ədəbiyyat: Клиническая лабораторная аналитика. (Под редакцией В.В.Меньшикова) М: Лабинформ-РАМЛД, 1999.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/laboratoriya-hesabat.html
|
Laboratoriya hesabatı
|
Laboratoriya hesabatı
Məktəb :+Xırdalan 3saylı məktəb..
Tarix:29.04.2015
Şagirdin adı: Cəfərova Şəhla
Müəllimin adı:Ibrahimova Təranə, Cavadova Aygün:
Məqsəd:
.1.Sinif otagının müxtəlif sahələrində işıgın təyini.
2. Temperaturların müqayisəsi.
Alətlər və materiallar:
-
Labdisc
-
İş vərəqi.
-
Qələm.
İşin gedişı:
-
Labdiski işlək vəziyyətə gətirdik.İşıgı təyin etmək üçün bizə xarici sensorun kabeli lazım olmadı.Günəş düyməsini basdıq və otagın müxtəlif yerlərində isıgı təyin etdik və aldıgımız rəqəmləri iş vərəqində qeyd etdik.Daha sonra məktəbin dəhlizində isıgı müəyyən etdik və bu nəticəni də iş vərəqinə qeyd etdik.
Nəticələr
Qrafiklər/Cədvəllər:
Məlumatların təhlili:
-
Gəldiyimiz nəticəyə görə otagın pəncərəsi qarşısında 463 . otagın mərkəzində 19. Dəhlizdə isə 84143 dərəcə işıq müəyyən etdik.______________
-
Deməli bitkimiz üçün ən münasib yer dəhliz oldu.
Yekun suallar
Q1:
-
Otagın müxtəlif yerlərində işıqlanma dərəcəsini təyin etməkdə məqsədiniz nədir?.
A1\
-
İşıqlanma dərəcəsinə əsasən bitkimiz üçün münasib yer seçmək.____________
:
Q2:
-
İşıqlanmanın bitkilər üçün nə kimi əhəmiyyəti var?____________
A 2 .Məhz işıq şüaları altında bitkilərdə fotosintez prosesi gedir.
Q3:
-
Təcrübənizdən hansı nəticəyə gəldiniz.?___________
A3:
Əldə etdiyimiz nəticəyə əsasən belə qənaətə gəldik ki. Bitkimizdə fotosintezin yaxşı getməsi üçün ən münasib yer dehlizdəki pəncərənin qarşısıdır.
____________
______________
Laboratoriya hesabatı © Globisens Ltd.
Səhifə
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/-ders-cedvelleri.html
|
• Dərs cədvəlləri
|
ADPU-nun Fizika fakültəsinin «Elektrik və Optika» kafedrası
tarixi, strukturu, əməkdaşlar, elmi fəaliyyət, tədris işi...
• Əlaqə
• Əməkdaşlar
• Tarix
• Stuktur
• Statistika
• Elmi fəaliyyət
• Tədris işi
• Xarici əlaqələr
• Dərs cədvəlləri
• Elmi məqalələr
Əlaqə
Ünvan:
Telefon:
Faks:
WEB:
Əməkdaşlar
|
|
|
|
|
Cahangir İslam oğlu Hüseynov
(kaf.m., dos., f.f.d)
|
Mirzəli İsmayıl oğlu Murğuzov
(prof., f.e.d.)
|
Vaqif İbad oğlu Nəsirov
(prof., f.e.d.)
|
İltifad Şabanəli oğlu Dadaşov
(dos., f.f.d.)
|
Rəna Feyzulla qızı Məmmədova
(dos., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Şərif Saleh oğlu İsmayılov
(dos., f.f.d.)
|
Əliqulu Nağı oğlu Quliyev
(dos., f.f.d.)
|
Aydın Səfərbəy oğlu Ələkbərov
(dos., f.f.d.)
|
Xatirə Ağakərim qızı Adıgözəlova
(dos., f.f.d.)
|
Cəlal Mirəli oğlu Səfərov
(b/m., f.f.d.)
|
|
|
|
|
|
Ağaxəlil Ələsgər oğlu Əliyev
(b/m., f.f.d.)
|
Oktay Mayıl oğlu Həsənov
(m., f.f.d.)
|
İsrail Musa oğlu Məmmədov
(m.)
|
Tapdıq Aslan oğlu Cəfərov
(m.)
|
Böyükxanım Həsən qızı Həsənova
(lab.m.)
|
|
|
|
|
|
Tura Mixayılovna Aydınova
(lab.m.)
|
Aybəniz Güloğlan qızı Rzayeva
|
Gözəl Ulduz qızı Hacıyeva
|
Nübar Bayram qızı Nadirova
|
Razim Baba oğlu Bayramov
|
|
|
|
|
|
Gülər Əlican qızı Qaraşova
(b/lab.)
|
Məlahət Əvəz qızı Abbasova
|
|
|
|
Tarixi
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universtetinin Elektrik və optika kafedrası 1976-cı ildən müstəqil fəaliyyət göstərir. Kafedraya 1982-ci ilə qədər dosent A.Məmmədov və professor K. Məmmədov, 1982-ci ildən 2012-ci il may ayına qədər professor Mirzəli Murquzov rəhbərlik etmişdir. Hal hazırda kafedra müdiri dos. Cahagir İslam oğlu Hüseynovdur.
Kafedranın inkişafında prof. K.Məmmədov, prof. Ə.Rüstəmov, prof.B.Quliyev, prof. Q.Səfərəliyev, prof. B.Haqverdiyev, prof. M.Əliyev, dos. M.Xəlilov, dos.X.Xəlilov, dos.V. Nağıyev, dos.V.Yusifov, Y.Yusifov və başqalarının səmərəli xidmətləri olmuşdur.
Strukturu
Kafedranın nəzdində aşağıdakı laboratoriyalar fəaliyyət göstərir:
-
Elektrik və maqnetizm;
-
Optika;
-
Атом və nüvə fizikası;
-
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika;
-
Radiofizika;
-
Rentgenquruluş təhlil;
-
Nadir torpaq metalları materialları fizikası.
Elektrik və maqnetizm laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Ampermetrin dərəcələnməsi
-
Voltmetrin dərəcələnməsi
-
Mənbəyin e.h.q.-si və daxili müqavimətinin məlum müqavimətə görə təyini
-
Xarici müqavimətdən asılı olaraq mənbəyin gücünün və f.i.ə.-nın təyini
-
Potensial düşküsünə görə müqavimətin təyini
-
Uitson körpüsü vasitəsilə müqavimətin təyini
-
Metalların müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Misin elektrokimyəvi ekvivalentinin və Faradey ədədinin təyini
-
Yarimkeçiricilərin müqavimətinin temperatur asılılığının təyini
-
Termoelektron emissiya qanunlarının yoxlanılması və elektronunn çıxış işinin təyini
-
Termocütün dərəcələnməsi və termo e.h.q.-nin təyini
-
Elektrik enerjisinin istilik ekvivalentinin təyini
-
Yerin maqnit sahəsinin üfüqi toplananının tangens qalvanometri vasitəsilə təyini
-
Solenoidin oxu boyunca maqnit sahəsi intensivliyinin təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində kondensatorun tutumunun təyini
-
Özü-özünə induksiya əmsalının təyini
-
Dəyişən cərəyan dövrəsi üçün Om qanununun yoxlanılması
-
Dəyişən cərəyan dövrəsində ayrilan gücün və gərginliklə cərəyan arasındakı faza sürüşməsinin təyini
-
Transformatorun trasformasiya və f.i.ə.-nın təyini
-
Sönən elektromaqnit rəqslərinin öyrənilməsi
-
Dia- və paramaqnetiklərin maqnit nüfuzluğunun təyini
-
Sarğacın induktivliyinin təyini
-
Elektron osilloqrafının işinin öyrənilməsi
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
Optika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Lampanın işiq şiddətinin fotometrlə təyini
-
Elektrik lampasının xüsusi gücünün təyini
-
Fotoelementin həssaslığının təyini
-
Tərs kvadratlar qanununun yoxlanılması
-
Çökük güzgünün baş fokus məsafəsinin təyini
-
Toplayıci linzanin baş fokus məsafəsinin təyini
-
Səpici linzanın baş fokus məsafəsinin təyini
-
Linzalarda xromatik aberrasiyanın tədqiqi
-
Sferometr vasitəsilə linzanın əyrilik radiusunun təyini
-
Baxış borusunun böyütməsinin təyini
-
Mikroskopun böyütməsinin təyini
-
Mikroskop vasitəsilə şüşənin sındırma əmsalının təyini
-
Mayelərin sındırma əmsalının Abbe refraktometri vasitəsilə təyini
-
Molekulların xətti refraktometr vasitəsilə təyini
-
Şüşənin, prizmanın sındırma əmsalının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Nyuton halqaları vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Dfraksiya qəfəsi vasitəsilə işığın dalğa uzunluğunun təyini
-
Malyus qanununun yoxlanılması
-
Dairəvi polyarimetrlə optik aktiv məhlulların dönmə bucağının təyini
-
Polyarimetrlə şəkər məhlullarının konsentrasiyasının təyini
-
Şüşənin prizmanın dispersiyasının spektrometr vasitəsilə təyini
-
Fotoelektrik kolorimetri vasitəsilə məhlullarının konsentrasiyasının təyini
Атом və nüvə fizikası laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Xarici fotoeffektin öyrənilməsi
-
Fotoelementin volt-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin lüks-amper xarakteristikasınin çıxarılması
-
Fotoelementin spektral xarakteristikasınin çıxarılması
-
Plank sabiti və çıxış işinin təyini
-
Mütləq qara cismin şüalanma qanunlarının öyrənilməsi
-
Optik pirometrin iş prinsipinin öyrənilməsi
-
Stefan-Bolsman qanununun yoxlanılması
-
Vinin yerdəyişmə qanununun yoxlanılması
-
Hidrogen atomu spektrində spektral qanunauyğunluqların öyrənilməsi
-
УМ-2monoxromatorunun dərəcələnməsi
-
Hidrogenin şüalanma spektrinin tədqiqi
-
Ridberq sabitinin təyini
-
Hidrogen atomunun enerji səviyyəsinin hesablanması
-
Frank və Hers təcrübəsi
-
ЛМ-2 lampasının statik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
ЛМ-2 lampasının dinamik tor xarakteristikasınin çıxarılması
-
Elektronun xüsusi yükünün maqnetron üsulu ilə təyini
-
Lazer şüalarının fiziki xassələrinin öyrənilməsi
-
Lazer işığının dalğa uzunluğunun difraksiya qəfəsi vasitəsi ilə təyini
-
Lazer şüalarının enerjisinin təyini
-
Lazer şüalarının dağılma dərəcəsinin təyini
-
Kristallarda işığın udulmasının öyrənilməsi
Yarımkeçiricilər fizikası və fiziki elektronika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
Yaımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materiallarda köcürmə hadisələrinin tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların xüsusi elektrikkeçiriciliyinin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçirici materialların Holl əmsalının temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə yükdaşıyıcıların səpilmə mexanizminin araşdırılması
-
Yarımkeçirici materialların termo e.h.q-nin temperatur asılılığının tədqiqi
-
Yarımkeçiricilərdə istilikkeçiriciliyin təyini
-
Yarımkeçirici diodun volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Yarımkeçirici diodun VAX-nın çıxarılması
-
Yarımkeçirici diodun düzləndirmə qabiliyyətinin müşahidə edilməsi
-
Diod maddəsinin (məsələn Ge və ya Si) DE aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Yarımkeçirici triodun-tranzistorun giriş və cıxış xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun giriş xarakteristikasının cıxarılması
-
Ümumi baza sxemində p-n-p tip tranzistorun cıxış xarakteristikasının cıxarılması
-
Tranzistorun h-parametrlərinin hesablanması
-
Termorezistorun volt-amper xarakteristikasının və aktivləşmə enerjisinin təyini
-
Temperaturun həssaslıq əmsalının təyini
-
Termorezistorun müqavimətinin temperature asılılığının təyini
-
Termorezistorun statik volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun fotokeciriciliyinin öyrənilməsi və yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotorezistorun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotorezistorun lüks-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Yükdaşıyıcıların relaksasiya müddətinin təyini
-
Fotodiodun fotoelektrik xassələrinin öyrənilməsi
-
Fotodiodun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun işıq xarakteristikasının cıxarılması
-
Fotodiodun ətalətliliyinin relaksasiya müddətinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması və Plank sabitinin təyini
-
İşıq diodunun volt-amper xarakteristikasının cıxarılması
-
Plank sabitinin işıq diodu vasitəsi ilə təyini
Fiziki elektronika
-
Elektron osilloqrafı
-
Elektron osilloqrafının quruluşu və iş prinsipi ilə tanışlıq
-
Sadə elektrik siqnallarının müşahidə edilməsi
-
Lıssaji fiqurlarının osilloqrafda müşahidə edilməsi
-
Bəzi xətti və qeyri-xətti elementlərin VAX-nın müşahidə edilməsi
-
İkielektrodlu elektron lampası
-
Vakuum diodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
Optik pirometr vasitəsi ilə katodun temperaturunun təyini
-
Diodun anod xarakteristikasının dikliyinin və daxili müqavimətinin
-
Elektronun metaldan cıxış işinin hesablanması
-
Üç elektrodlu elektron lampası
-
6C2C triodunun anod xarakteristikasının cıxarılması
-
6C2C triodunun tor xarakteristikasının cıxarılması
-
Triodun anod və tor xarakteristikalarının xətti hissəsinə görə m-gücləndirmə əmsalını, S-dikliyini və Ri-daxili müqvimətini hesablamalı
-
Torun xarakteristikasının osilloqrafın ekranında müşahidə edilməsi
-
Neon lampası
-
Qaz (neon) lampasının volt-amper xarakteristikasının öyrənilməsi
-
Relaksasiya rəqslərinin müşahidə edilməsi və relaksasiya müddətinin hesablanması
Radiofizika laboratoriyası
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
Alcaq tezlikli generator
-
Standart siqnal generatorunun işi
-
Diferensiallayıcı RC dövrəsinin tədqiqi
-
Sadə xətti dövrələr-inteqrallayıcı RC dövrəsi
-
Paralel qoşulmuş rəks konturunun tədqiqi
-
Ardıcıl qoşulmuş rəqs konturunun tədqiqi
-
Birbaşa gücləndirməli sadə dedektorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli və tranzistorlu radioqəbuledici
-
Birbaşa gücləndirməli iki kaskadlı tranzistorlu qəbuledicinin tədqiqi
-
Alcaq tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiqi
-
Yüksək tezlikli elektrik filtirlərinin tədqiq
-
Pentod lampasının tədqiqi
Rentgenquruluş təhlil laboratoriyası
Rentgenquruluş təhlili
Tədris prosesində aşağıdakı laboratoriya işləri icra olunur:
-
ИРИС-М markalı rentgen qurğusunun iş prinsipi
-
Laueqramın alınması və tədqiqi
-
Laue metodu
-
Laueqramın alınması
-
Stereoqrafik proyeksiyalar
-
Laueqrama görə qnomostereoqrafik proyeksiyanın qurulması
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və onun kubik qəfəsli kristallar üçün hesablanması
-
Debay-Şerrer metodu
-
Ovuntunun rentgenqramının alınması və kub kristal üçün hesablanması
-
İki komponentli sistemin rentgen faza təhlili
Nadir torpaq metalları materialları fizikası laboratoriyası
Laboratoriya tətbiq xarakterli tədqiqat işlərini tənzimləmək, professor-müəllim heyəti, doktorantları, magistrləri və tələbələri elmi işə fəal cəlb etmək məqsədi ilə Elektrik və optika kafedrasının bazasında 1989-cu ildə yaradılmışdır. Laboratoriyada nadir torpaq metallarının iştirakı ilə yeni materialların alınması, onların fiziki–kimyəvi xassələrinin formalaşmasının elektron təbiəti problem mövzusu üzrə elmi-tədqiqat işi aparılır. Aparılan elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində 120-dən çox yeni yarımkecirici material alınmış və onların kompleks fiziki-kimyəvi xassələri öyrənilmişdir. Bu sahə ilə bağlı 5 monoqrafiya və 100-dən çox məqalə yaxın və uzaq xaricdə nəşr olunmuş və beynəlxalq konfranslarda məruzə edilmişdir.
Static göstəricilər -
14 nəfər professor-müəllim heyəti,
-
2 nəfər elmlər doktoru, professor,
-
7 nəfər fəlsəfə doktoru, dosent,
-
2 nəfər fəlsəfə doktoru, baş müəllim,
-
1 nəfər fəlsəfə doktoru müəllim,
-
2 nəfər müəllimdən,
-
1 nəfər 0,5 ştat əvəzçiliklə dosent
-
7 nəfər tədris köməkçi heyət çalışır.
-
2 nəfər laboratoriya müdri
-
5 nəfər böyük laborantdan ibarətdir.
Elmi fəaliyyət
Elektrik və optika kafedrasının elmi işlərinin istiqaməti əsasən nadir torpaq metallarının iştirakı ilə AIVBVI(AIV=Ge, Sn, Pb; BVI=Se, Te, S) qrup birləşmələri əsasında yeni yarımkeçirici materialların alınması, optimal texnologiyanın işlənilməsi, onların fiziki-kimyəvi analizi və elektrofiziki xassələrinin tədqiqindən ibarətdir. 1980-1990-cı illərdə nadir torpaq metalları NTM aşqar kimi müxtəlif metalların möhkəmliyini, ərimə temperaturunun artırılması və s. məqsədlər üçün istifadə olunurdu. İlk dəfə prof.M.İ.Murquzov hələ Kiyevdə olarkən öz elmi işlərini NTM-nın iştirakı ilə olan yarımkeçirici materialların alınması, tədqiqi məsələsinə həsr etmişdir. O elmi işlərini NTM-nın elektron konfiqurasiyası modeli əsasında qurmuş və AIVBVI-qrup yarımkeçirici birləşmələrinin bu model əsasında bir sıra xassələrini izahını vermişdir. Azərbaycana bu sahədə olan tədqiqat işlərini ilk dəfə prof.M.İ.Murquzov gətirmiş və bu baza əsasında 1989-cu ildə Elektrik və optika kafedrası nəzdində “NTMM-nin fizikası” elmi tədqiqat laboratoriyası yaradılmışdır. Laboratoriyanın əsas elmi istiqaməti NTM-nın iştirakı ilə AIVBVI –qrup yarımkeçirici birləşmə və onların bərk məhlullarının alınması, kinetik xassələrinin və elektron quruluşunun “Elektron konfiqurasiyası modeli” əsasında elmi izahını verməklə bərabər praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkibləri müəyyən etmək, tətbiqini tövsiyə etməkdir.
Kafedranın və elmi tədqiqat laboratoriyasının əməkdaşları Rusiya EA-nın “Radiotexnika və Elektronika”, Ukrayna EA-nın “Metalşünaslıq Problemləri” , Azərbaycan MEA-nın Fizika, Radiasiya Problemləri, Kimya Problemləri, Neft - Kimya Prosesləri İnstitutları, BDU, AzTU, ADNA və s. təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Laboratoriyanın texniki bazası alınan yarımkeçirici matıerialların T=77-900K temperatur intervalında kinetik xassələrinin kompleks şəkildə tədqiq olunmasına imkan verir. Təcrübədən alınmış bu makroskopik parametrlər əsasında analiz aparılmış və maddələrin elektron təbiətinin formalaşmasında, istilik, qalvanomaqnit və optik xassələrinin araşdırılması əsasında praktik əhəmiyyət kəsb edən tərkiblər müəyyən olunmuşdur.
Aparılan tədqiqat işlərində üç və dördkomponentli, mürəkkəb yarımkeçirici maddələrin fiziki xassələrinin formalaşmasında bir sıra ümumi qanunauyğunluqlar müəyyən olunmuşdur. NTM-atomlarının elektron konfiqurasiyasının formalaşmasında dərində yerləşən 4f orbitasının mühüm rolu araşdırılmışdır. Aparılan təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, NTM atomları ilə daha kiçik dozalarda aşqarlanmış yarımkeçirici tərkiblərin həssaslığı daha yüksəkdir və tərkiblərə daxil edilən dozanın miqdarından asılı olaraq maddələrin fiziki xassələrini tənzimləmək mümkündür. Həmçinin 4f orbitin dolması ilə fiziki-kimyəvi xassələr arasında funksional asılılıq müəyyənləşdirilmişdir.
Bu müddət ərzində 5 nəfər elmlər doktoru və 15 nəfər fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almışdır. 15-müəlliflik şəhadətnaməsi alınmışdır. 120-dən çox yeni yarımkeçirici materiallar alınmış və onların kompleks: fiziki-kimyəvi və fiziki xassələri öyrənilmişdir. Bu sahədə 5 monoqrafiya və 250-dən çox məqalə və tezis nəşr olunmuşdur. Bir sıra beynəlxalq konfranslarda məruzələr edilmişdir.
Tədris işi Tədris olunan fənlər Bakalavr pilləsi üzrə -
Elektrik və maqnetizm
-
Optika
-
Atom və nüvə fizikası
-
Müasir təbiətşünaslığın konsepsiyalar
-
Radiofizika
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fiziki elektronika
-
Yarımkeçirici materiallar və cihazların texnologiyası
-
Ümumi fizika
-
Texnologiya müəllimliyi
-
Riyaziyyat müəllimliyi
-
İnformatika müəllimliyi
-
Kimya müəllimliyi
-
Kimya-biologiya müəllimliyi
Magistratura pilləsi üzrə -
Yarımkeçiricilərin optik və fotoelektrik xassələri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kimyəvi rabitənin növləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikasının müasir problemləri
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici cihazların texnologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici çeviricilər
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçirici materialların və cihazların parametrlərinin təyini üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilərdə kinetik hadisələr
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Kristalloqrafiya və yarımkeçiricilərin zona quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
Fizikanın tarixi və metodologiyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Maddə quruluşu
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Kvant kimyası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçiricilər nəzəriyyəsi
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: İfratkeçiricilər fizikası
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Nanotexnologiya
-
Yarımkeçiricilər fizikası
-
SF: Yarımkeçirici materialların tədqiqt üsulları
-
Yarımkeçiricilər fizikası
Kafedranın professor-müəllim heyəti bakalavr pilləsi üzrə fizika, riyaziyyat, kimya, mühəndis pedaqoji və bədii qrafika, biologiya fakültələrində ümumi fizika kursu üzrə yüksək səviyyədə mühazirələr oxuyur, laboratoriya və məşğələ dərsləri aparırlar. Bakalavr pilləsi ilə yanaşı olaraq kafedrada TEM 03.00.06-Yarımkeçiricilər fizikası istiqaməti üzrə magistr hazırlığı həyata keçirilir.
Kafedra üzrə tədris planlarında nəzərdə tutulmuş bütün fənlər üzrə tədris proqramları hazirlanmış və Elmi Şurada təsdiq edilmişdir. Bütün fənlər üzrə tədris mövcud təqvim-tematik planlara uyğun olaraq aparılır. Son illər kafedrada tədris olunan fənlərin dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunması sahəsində uğurlu addımlar atılmışdır. Belə ki, kafedra əməkdaşları tərəfindən çoxlu sayda tədris vəsaitləri hazırlanmış və tələbələrin istifadəsinə verilmişdir. Bunlara misal olaraq M.Murquzov “Atom fizikası” (2011), dərsliyini, M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Atom və nüvə fizikası: qısa nəzəri məlumat, suallar,məsələlər,testlər” (2010), M.Murquzov, C.Hüseynov, T.Cəfərov “Ümumi fizika kursundan məsələlər (atom və nüvə fizikası) (2005), M,Murquzov, V.Nəsirov, C.Hüseynov ”Fizika kursundan laboratoriya praktikumu (elektrik, maqnetizm, optika)” (2010), V.Yusifov “Optika” (2008), M.Murquzov, A.Ələkbərov “Atom fizikasından laboratoriya praktikumu” (2001), M.Murquzov, A.Ələkbərov, C C.Səfərov “Fiziki elektonikadan laboratoriya praktikumu” (2004), V.Nəsirov, G.Aslanlı “Elektrik və maqnetizm” (2008) dərs vəsaitlərini, V.Nəsirov “Optika” (2010), Ş.İsmayılov “Fotoelektrik effekti” (2010) və “İstilik şüalanması” (2010), V.Nəsirov,X.Adıgözəlova, O.Həsənov “Elektrik və maqnetizmdə məsələlər” (2011), M.Murquzov, A.Ələkbərov, O.Həsənov “Ümumi fizika kursu” (2012), M.Murquzov, C.Hüseynov X.Adıgözəlova “Ümumi fizikadan referat və kurs işlərinin mövzuları” (2012) metodik vəsaitlərini misal göstərmək olar.
Xarici əlaqələr
Uzun illər ərzində kafedra əməkdaşları keçmiş Sovetlər İttifaqının bir çox respublikaları və elmi mərkəzləri ilə, habelə İran, Türkiyə, Almaniya, ABŞ, Fransa, Əlcazair və başqa ölkələrin universitetləri və elmi-tədqiqat institutları ilə əlaqə saxlamış, birgə elmi-tədqiqat işləri aparmışlar.
Kafedra əməkdaşları əldə etdiyi elmi nəticələr dəfələrlə bir sıra xarici ölkələrdə, o cümlədən Rusiyada, Ukraynada, Belorusiyada, Litvada, Özbəkistanda, Gürcüstanda, Amerikada, Almaniyada, İngiltərədə, Fransada, Polşada, İranda, Türkiyəda və başqa xarici ölkələrdə keçirilən beynəlxəlq elmi konfraslarda və simpoziumlarda məruzə edilmiş və elmi ictimaiyyət tərəfindən maraqla qarşılanmışdır.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/komputer-sebekeleri-ve-telekommunikasiya-vasiteleri-fenninden.html
|
Kompüter şəbəkələri və telekommunikasiya vasitələri” fənnindən laboratoriya iŞİ №1 Simsiz şəbəkələrin təşkili, “Wi-Fi” haqqında
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT NEFT AKADEMİYASI
Fakultə: İPA
Kafedra: Kompüter texnologiyaları və proqramlaşdırma
İxtisas: Informasiya sistemleri
“Kompüter şəbəkələri və telekommunikasiya vasitələri”
fənnindən
LABORATORİYA İŞİ № 1
Simsiz şəbəkələrin təşkili, “Wi-Fi” haqqında
ümumi anlayış
Tələbə: Qr.679.8
Müəllim: dosent İbrahim-zadə Tofiq İbrahim oğlu
BAKI – 2010
Laboratoriya işi № 1
Simsiz şəbəkələrin təşkili, “Wi-Fi” haqqında ümumi anlayış
“Wi-Fi” – bu kompüterlərin lokal şəbəkəyə birləşdirilməsi və onların İnternetə qoşulmasının müasir simsiz texnologiyasıdır. Məhz bu texnologiya sayəsində İnternet daha mobil olur və istifadəçiyə imkan verir ki, o, nəinki bir otaq daxilində, həmçinin bütün dünya üzrə sərbəst yerdəyişmə edə bilsin.
Belə bir mənzərəni təsəvvürə gətirin: Siz öz kompüterinizdən, indi mobil telefondan istifadə etdiyiniz kimi, istifadə edirsiniz; Sizə heç bir məftil lazım deyildir, Siz öz noutbukunuzu Bakı şəhərinin istənilən nöqtəsinə apara bilər və praktiki olaraq, hər yerdə İnternetə daxil ola bilərsiniz. Əlbəttə ki, bu yaxın gələcəyin məsələsidir.
«Wi-Fi» abbreviaturası (bu ingilis söz birləşməsi olan «Wireless Fidelity»-dən götürülmüşdür və tərcüməsi isə belədir: «verilənlərin simsiz ötürülməsinin yüksək dəqiqliyi») ilə hal-hazırda radiokanallar vasitəsilə rəqəmsal axınlarının bütöv bir ötürülmə standartlar ailəsi inkişaf edir.
Mobil istifadəçilərin sayı artdıqca, onlar arasında operativ kommunikasiya yaradılması, verilənlər mübadiləsi, informasiyanın daha cəld əldə edilməsi məsələləri ciddi surətdə meydana gəlir. Buna görə də, təbii olaraq, simsiz kommunikasiyalar texnologiyasının intensiv inkişafı baş verir. Bu, xüsusilə simsiz şəbəkələr və ya “WLAN-şəbəkələrdə (Wireless Local Area Network-Simsiz lokal şəbəkələr) daha aktualdır. “Wireless LAN” şəbəkələri – bu simsiz şəbəkələrdir (orada adi məftillər əvəzinə radiodalğalardan istifadə edilir). Bu cür şəbəkələrin quraşdırılması yalnız o yerlərdə tövsiyə olunur ki, orada kabel sisteminin quraşdırılması ya mümkün olmur, ya da ki, iqtisadi cəhətdən məqsədəuyğun deyildir.
Simsiz şəbəkələr xüsusilə müəssisələrdə effektiv olur ki, orada işçilər iş günü ərzində kliyentlərə qulluq etmək və ya informasiya toplamaq üçün müəssisə ərazisi daxilində (iri anbarlar, agentliklər, satış ofisləri, səhiyyə idarələri və s.) aktiv yerdəyişmə edirlər.
Daxil olma nöqtələri arasındakı rouminq sayəsində istifadəçilər birləşməni qırmadan, “Wi-Fi” şəbəkə təsiri altında olan ərazi boyunca yerdəyişmə edə bilirlər.
“WLAN-şəbəkələri” adi kabel şəbəkələri ilə müqayisədə aşağıdakı üstün cəhətlərə malikdirlər:
-
“WLAN-şəbəkəni” çox tez bir zamanda quraşdırmaq mümkün olur ki, bu da prezentasiya aparılmasında və ya ofisdən kənar iş şəraitində çox rahatdır;
-
Mobil qurğular istifadəçiləri simsiz lokal şəbəkələrə qoşulduqda, şəbəkənin təsir etdiyi zona çərçivəsində çox yüngül bir şəkildə yerdəyişmə edə bilirlər;
-
Müasir şəbəkələrin sürəti kifayət qədər yüksək olur (108 Mbit/san) ki, bu da onlardan geniş spektrli məsələlərin həllində istifadə etməyə imkan verir;
-
Əgər adi şəbəkə üçün kabelin quraşdırılması mümkün deyilsə, o zaman “WLAN-şəbəkədən” istifadə edilməsi yeganə çıxış yolu olacaqdır.
Lakin bununla bərabər simsiz şəbəkələrin qoyduğu məhdudiyyətlər haqqında da bir-iki söz demək lazımdır. Bir qayda olaraq, burada sürət az olur, əngəllərin təsiri daha çox olur və ötürülən informasiyanın təhlükəsizliyinin təminatı üçün daha mürəkkəb sxemdən istifadə olunur.
“Wi-Fi-şəbəkənin” seqmenti ya müstəqil şəbəkə kimi, ya da ki, həm simsiz, həm də adi simli seqmentlər tərkibində istifadə edilə bilər. “Wi-Fi-şəbəkə” aşağıdakı hallarda istifadə oluna bilər:
-
Istifadəçilərin şəbəkəyə simsiz qoşulması üçün;
-
Altşəbəkələrin kabellə birləşdirilməsi mümkün olmadıqda və ya arzu olunmadıqda, məsafə cəhətcə bir-birindən ayrı olan altşəbəkələrin bir ümumi şəbəkə şəklində birləşdirilməsi üçün;
-
Ayrıca ayrılmış xətdən və ya adi modem birləşməsindən istifadə etmək əvəzinə, şəbəkəyə İnternet-xidməti göstərən provayderin şəbəkəyə qoşulması üçün.
Şəbəkənin əsas elementləri
Simsiz şəbəkəni qurmaq üçün “Wi-Fi” adapterlərindən və daxil olma nöqtələrindən istifadə olunur.
Adapter (şək. 1.1 ) adətən qurğu olub, “PCI” genişləndirmə slotu, “PCMCI”, “CompactFlash” vasitəsilə qoşulur. Həmçinin “USB 2.0” portu vasitəsilə qoşulan adapterlər də mövcuddurlar. “Wi-Fi” adapteri, adi şəbəkədəki şəbəkə kartının yerinə yetirdiyi funksiyanı yerinə yetirir. Onun vasitəsilə istifadəçinin kompüteri simsiz şəbəkəyə qoşulur. “Centrino” platforması sayəsində, bütün müasir noutbuklar daxildə yerləşdirilmiş və bir sıra müasir standartlarla uyuşan “Wi-Fi” adapterlərinə malik olurlar. Həmçinin Cib fərdi kompüterləri də “Wi-Fi” adapterlərinə malik olduqları üçün, onları da simsiz şəbəkələrə qoşmaq mümkündür.
Şək.1.1. Simsiz şəbəkə adarteri
Simsiz şəbəkəyə daxil olmaq üçün adapter digər adapterlərlə də bilavasitə rabitə quraşdıra bilər. Belə şəbəkə simsiz bir ranqlı şəbəkə və ya “Ad Hoc” adlanır. Adapter həmçinin xüsusi qurğu – daxil olma nöqtəsi ilə də rabitə quraşdıra bilər. Bu cür rejim infrastruktur adlanır.
Qoşulma üsulunu seçmək üçün adapter ya “Ad Hoc”dan, ya da ki, infrastruktur rejimindən istifadəyə sazlanmalıdır.
Daxil olma nöqtəsi (şək.1.2) daxilində mikrokompüter və qəbuledici-ötürücü qurğu olan avtonom moduldan ibarətdir.
Daxil olma nöqtəsi vasitəsilə simsiz adapterlər arasında qarşılıqlı əlaqə və informasiya mübadiləsi həyata keçirilir, həmçinin də şəbəkənin seqmenti ilə rabitə quraşdırılır. Beləliklə, daxil olma nöqtəsi bir növ kommutator rolunu oynayır.
Şək. 1.2. Daxil olma nöqtəsi
Daxil olma nöqtəsi şəbəkə interfeysinə (uplink port) malik olur ki, onun köməkliyi ilə o adi şəbəkəyə qoşula bilər. Həmçinin bu interfeys vasitəsilə nöqtənin sazlanması da yerinə yetirilə bilər.
Daxil olma nöqtəsi həm ona kliyentləri qoşmaq üçün (daxil olma nöqtəsinin baza rejimi) istifadə oluna bilər, həm də paylanmış şəbəkə (Wireless Distributed System – WDS) qurmaq məqsədilə digər nöqtələrlə qarşılıqlı əlaqədə ola bilər. Burada aşağıdakı rejimlər ola bilər: “nöqtə-nöqtə” və “nöqtə-çoxlu sayda nöqtələr”, simsiz körpü, simsiz kliyent və təkrarlayıcı.
Şəbəkəyə daxil olma efir vasitəsilə enliyayımlı siqnalların ötürülməsi yolu ilə təmin edilir. Qəbuledici stansiya bir neçə ötürücü stansiyaların iş diapazonunda siqnalları qəbul edə bilər. Stansiya-qəbuledici qəbul olunan siqnalın filtrasiyası və ona lazım olanı ayırmaq üçün xidmət zonasının identifikatorundan (Service Set Identifier – SSID) istifadə edir.
Xidmət zonası (Service Set – SS) məftilsiz şəbəkəyə qoşulmanı təmin edən məntiqi qruplaşdırılmış qurğularıdır.
Baza zona xidməti isə (Basic Service Set – BSS) –bir-birilərilə simsiz rabitə ilə əlaqələnən stansiyalar qrupundan ibarətdir. BSS texnologiyasında daxil olma nöqtəsi (access point) adlanan xüsusi stansiya olur.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/poryadok-organizacii-deyatelenosti-na-sajte-regionalenaya-proe.html
|
Порядок организации деятельности на сайте «Региональная проектная лаборатория молодых педагогов»
|
Порядок организации деятельности на сайте «Региональная проектная лаборатория молодых педагогов»
По итогам заседания 19 февраля 2016 г. региональной проектной лаборатории молодых педагогов была создана проектная группа №4, которая разработала проект «Портал Лаборатории» и определила порядок его реализации.
Адрес Сайта в сети Интернет: http://laboratoriya.irooo.ru/
В состав проектной группы вошли:
-
Ляшевская Наталья, заместитель руководителя региональной лаборатории
-
Стриженко Владимир, член муниципальной лаборатории г.Омска
-
Феськов Андрей, руководитель муниципальной лаборатории Любинского МР
-
Новгородцева Анастасия, руководитель муниципальной лаборатории Саргатского МР
Члены проектной группы именуются «дежурные по сайту».
Дежурные по сайту отвечают за своевременное введение сайта региональной лаборатории ежемесячно. Ответственные:
Март - Стриженко Владимир
Апрель - Новгородцева Анастасия
Май - Феськов Андрей
Июнь - Ляшевская Наталья
Сентябрь - Ляшевская Наталья
Октябрь – Стриженко Владимир
Ноябрь – Новгородцева Анастасия
Декабрь - Феськов Андрей
Ответственность руководителей муниципальных лабораторий:
В каждой муниципальной лаборатории молодых педагогов из ее членов должен быть определен «информатор».
Руководитель должен предоставить информацию о назначении «информатора» до 11.03.2016г. на электронный адрес [email protected] с пометкой письма «Информатор + наименование МР» дежурному по сайту по форме:
Информация о назначении информатора
Муниципальный район
|
Фамилия Имя Отчество
(полностью)
информатора
|
Электронный адрес
информатора
|
Контактный телефон информатора
|
|
|
|
|
Ответственность информатора:
Ежемесячно, до 28 числа текущего месяца, информатор муниципальной лаборатории дежурному по сайту на электронный адрес [email protected] предоставляет следующую информацию в двух разных файлах:
-
Информация о деятельности муниципальной лаборатории за текущий месяц(месяц указывается)
В данном файле по форме предоставляется информация о прошедших мероприятиях, проведенных муниципальной лабораторией (от заседаний до событий).
Если есть фото, видео, презентации – также необходимо их прикрепить к письму
-
Планирование деятельности муниципальной лаборатории на следующий месяц (месяц указывается)
В данном файле по форме предоставляется информация о планируемых мероприятиях, которые будут проводится муниципальной лабораторией (от заседаний до событий).
Форма предоставления информации дежурному по сайту
Муниципальный район
|
Форма мероприятия
(прошедшего\
планируемого)
|
Название
|
Сроки
|
Повестка дня
|
Участники
|
Количество детей
|
Количество молодых педагогов
|
Другие категории (указать кто и их количество, если были)
|
|
|
|
|
|
|
|
|
По всем вопросам работы с сайтом вы можете обратиться по адресу: [email protected]
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/kafedrasi.html
|
Kafedrasi
|
“AZƏRBAYCAN HAVA YOLLARI” QAPALI SƏHMDAR CƏMIYYƏTI
MILLI AVIASIYA AKADEMIYASI
“AVIASIYA RADIOTEXNIKASI VƏ ELEKTRONIKASI” KAFEDRASI
“TƏSDIQ EDIRƏM”
Tədris işləri üzrə prorektor
_____________Ə.S.Səmədov
“___”___________2013 - cü il
“IDARƏETMƏ SİSTEMLƏRİNİN İDENTİFİKASİYASI”
fənni üzrə
IŞÇI TƏDRIS PROQRAMI
(sillabus)
Ixtisas: 050628 – “Proseslərin avtomatlaşdırılması”
Kurs 3
Semestr 5
Qrup(lar) 1161a
Fənnə ayrılmış saatların cəmi - 150 saat
Onlardan:
Mühazirələr - 45 saat
Laboratoriya dərsləri - 15 saat
Tələbənin sərbəst işi (TSI) - 60 saat
Kreditlərin sayı - 4
Müəllim Bayramov Ramiz Məmməd oğlu
BAKI 2013
1.Fənn üzrə mühazirələrin mövzuları
№
|
Tarix
|
Mövzu və ədəbiyyatın şifri
|
Auditor saatlar
|
TSI*
(saat)
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
1
|
16.09.2013
|
Giriş. İdentifikasiya sistemləri haqqında ümumi məlumat və anlayışlar.
|
2
|
1
|
2
|
23.09.2013
|
Dəmiryolu nəqliyyatının idarəetmə sistemlərinin hərəkət modeli.
|
2
|
2
|
3
|
25.09.2013
|
Dəmiryolu avtomatikası qurğularının köməyi ilə ölçmə metodlarının təsnifatı.
|
2
|
2
|
4
|
30.09.2013
|
Struktur və parametrik identifikasiya səviyyələri. İdentifikasiyanın struktur sxemi.
|
2
|
1
|
5
|
07.10.2013
|
Dinamik proseslərin identifikasiyası. Dinamik sistemlərin riyazi modellərinin təyin olunması.
|
2
|
2
|
6
|
09.10.2013
|
Zaman və tezlik oblastlarında Viner-Hopf tənliyi.
|
2
|
2
|
7
|
14.10.2013
|
Çəki funksiyası, amplitud və faza , tezlik xarakteristikası.
|
2
|
2
|
8
|
21.10.2013
|
Radiotezlik identifikasiyası haqqında ümumi məlumat.
|
2
|
1
|
9
|
23.10.2013
|
Radiotezlik identifikasiyası sisteminin iş prinsipi.
|
2
|
2
|
10
|
28.10.2013
|
Dəmiryolu nəqliyyatında radiotezlik identifikasiya sistemləri.
|
2
|
1
|
11
|
04.11.2013
|
Dəmiryolu nəqliyyatında dispetçer işinin radiotezlik identifikasiyası ilə modernləşdirilməsi.
|
2
|
2
|
12
|
06.11.2013
11.11.2013
|
Hərəkətdə olan qatarların identifikasi yası və yerinin təyinolunma üsul və qurğuları.
|
4
|
1
|
13
|
18.11.2013
|
Hərəkətdə olan qatarlardan informa siyanın oxunma metodunun analizi.
|
2
|
2
|
14
|
20.11.2013
25.11.2013
|
Dəmiryolunda hərəkətdə olan qatarla rın avtomatik identifikasiya sistemləri.
|
4
|
1
|
15
|
02.12.2013
|
Avtomatik identifikasiya sistemlərinin işinin ümumi alqoritmləri.
|
2
|
2
|
16
|
04.12.2013
|
Teletrak sisteminin ümumi iş prinsipi.
|
2
|
1
|
17
|
09.12.2013
|
Memotrak sisteminin ümumi iş prinsipi.
|
2
|
2
|
18
|
16.12.2013
|
“Palma sisteminin” əsas iş prinsipi
|
2
|
2
|
19
|
18.12.2013
|
Bort kod vericisinin texniki xarakteristikası
|
2
|
2
|
20
|
23.12.2013
|
Sayğac punktunun texniki xarakteristikası
|
2
|
2
|
21
|
26.12.2013
|
Mərkəzi hesablayıcı qurğunun funksional parametrləri.
|
1
|
2
|
|
|
Cəmi
|
45
|
35
|
*TSI – Tələbənin sərbəst işləməsi üçün tövsiyə olunan saatlar
2. Laboratoriya dərslərinin mövzuları və həcmi
№
|
Işin yerinə yetirilmə tarixi
|
Laboratoriya işinin adı
|
Laboratoriya qurрusunun adı (№-si)
|
Işin təhvil verilmə
tarixi
|
TSI
(saat)
|
1
|
19.09.2013
|
“PALMA” sisteminin strukturunun öyrənilməsi.
|
|
|
2
|
2
|
03.10.2013
|
“PALMA” sisteminin strukturunun öyrənilməsi.
|
|
|
2
|
3
|
17.10.2013
|
Kod – bort vericisinini iş prinsipinin öyrənilməsi.
|
|
|
2
|
4
|
31.10.2013
|
Kod – bort vericisinini iş prinsipinin öyrənilməsi.
|
|
|
2
|
5
|
14.11.2013
|
Sayıcı məntəqənin strukturunun və iş prinsipinin öyrənikməsi
|
|
|
2
|
6
|
28.11.2013
|
Sayıcı məntəqənin strukturunun və iş prinsipinin öyrənikməsi
|
|
|
2
|
7
|
12.12.2013
|
Oxları sayan kontrollerin struktur sxeminin öyrənilməsi
|
|
|
2
|
8
|
26.12.2013
|
Oxları sayan kontrollerin struktur sxeminin öyrənilməsi
|
|
|
1
|
|
Cəmi
|
|
|
|
15
|
3. Sərbəst işlərin mövzuları və hazırlanma qaydaları
№
|
Təhvil verilmə tarixi
|
Mövzunun adı və ədəbiyyatın şifri
|
TSİ
(saat)
|
1.
|
10.10.2013
|
İdentifikasiya və diaqnostika sistemləri
|
1
|
2.
|
17.10.2013
|
Dəmiryolu avtomatikasının inkişaf perspektivləri.
|
1
|
3.
|
31.10.2013
|
Dəmiryolu nəqliyyatında ölçmə metodlarının analizi
|
1
|
4.
|
07.11.2013
|
Avtomatika qurğularının amplitud, faza və tezlik xarakteristikaları
|
1
|
5.
|
14.11.2013
|
Radiotezlik identifikasiyasının xarakterik xüsusiyyətləri
|
1
|
6.
|
21.11.2013
|
Hərəkətdə olan qatarların avtomatik radiotezlik identifikasiyası.
|
1
|
7.
|
28.11.2013
|
Dəmiryolu nəqliyyatında informasiyanın oxunması və yadda saxlanması
|
1
|
8.
|
12.12.2013
|
Teletrak və memotrak sistemləri
|
1
|
9.
|
19.12.2013
|
Dəmiryolu nəqliyyatında istifadə olunan radiostansiyaların ümumi strukturu
|
1
|
10.
|
26.12.2013
|
Bort – kod vericilərinin ümumi strukturunun analizi
|
1
|
|
|
Cəmi
|
10
|
Sərbəst işin hər biri 1 balla qiymətləndirilir.
1,4,8,9 № - li sərbəst işlər 1 - 2 vərəq həcmində (şrift Times New Roman 14, interval 1,5) referat şəklində hazırlanır. (kaрız və elektron).
2,3,5,6,7,10 № - li sərbəst işlər, müxtəlif praktiki tapşırıqların və məsələlərin həlli şəklində yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulur (kağız və elektron).
Sərbəst işlərin qəbulu fənni tədris edən müəllim tərəfindən auditor saatlardan kənar saatlarda aparılır.
4. Tələbənin sərbəst işi (TSI) və nəzarət növləri
Həftə
nin
№-si
|
Tələbənin sərbəst işinin məzmunu
|
TSİ-
nin həcmi (saat)
|
Nəzarətin növü
|
Nəzarət keçirilən həftənin №-si
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
1
|
1 №-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
2
|
CN
|
1
|
1
|
2№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
3
|
CN
|
1
|
1
|
1 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
1
|
2
|
3№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
2
|
CN
|
2
|
2
|
1 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
2
|
2,3
|
4№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
4
|
CN
|
2,3
|
3
|
5№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
2
|
CN
|
3
|
3
|
2 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
3
|
3
|
6№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
3
|
CN
|
3
|
4
|
2 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
4
|
4
|
Kollokvium №1
|
2
|
CN
|
4
|
4
|
7№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
4
|
CN
|
4
|
5
|
8№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
3
|
CN
|
4
|
5
|
3 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
5
|
5
|
9№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
4
|
CN
|
5
|
6
|
10№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
6
|
6
|
3 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
6
|
7
|
4 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
7
|
7
|
11№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
7
|
7
|
4 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
7
|
8
|
5 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
8
|
8
|
12№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
8
|
8
|
5 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
8
|
9
|
13№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
2
|
CN
|
9
|
9
|
6 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
11
|
9
|
Kollokvium №2
|
2
|
CN
|
9
|
9
|
14№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
2
|
CN
|
9
|
10
|
15№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
10
|
11
|
6 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
11
|
12
|
7 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
12
|
12
|
16№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
12
|
12
|
8 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
12
|
12
|
17№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
2
|
CN
|
12
|
13
|
18№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
13
|
13
|
9 №-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
13
|
13,14
|
19№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
4
|
CN
|
13,14
|
14
|
20№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
14
|
14
|
7 №-li laboratoriya işi
|
2
|
CN
|
14
|
15
|
10№-li Sİ-in hazırlanması və təhvil verilməsi
|
1
|
Məqbul
|
15
|
15
|
21№-li mövzunun materiallarının öyrənilməsi
|
1
|
CN
|
15
|
15
|
8 №-li laboratoriya işi
|
1
|
CN
|
15
|
|
Fənn üzrə cəmi
|
75
|
|
|
*CN – cari nəzarət (məşрələ dərslərində cavabların və kollokviumların qiymətləndirilməsi)
5. Tələbələrin biliyinin qiymətləndirilməsi
Semestr başa çatdıqda tələbənin topladıhı balı müəyyənləşdirmək üçün müəllim yekun balın hesablanması cədvəlini doldurur. Bura daxildir:
Sıra
№-si
|
Tələbənin S.A.A
|
Dərslərə davamiyyət
(0-10)
|
Sərbəst iєlərin yerinə yetiriliməsi
(0-10)
|
Seminar (məєhələ) dərslərinin və kollokviumların nəticələri
(0-10/20/30)
|
Kurs iєi (layihəsi)
(0-10)
|
Laborato-riya iєləri
(0-10)
|
Fənn üzrə yekun bal
(0-50)
|
Müəlli-min imzası
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
2
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Semestrin nəticələrinə görə tələbənin aldıhı yekun bal imtahan balı ilə toplanılır və yekun nəticə maksimum 100 bala bərabərdir.
Fənn üzrə semestr ərzində toplanmış balın yekun miqdarına görə tələbənin biliyi Avropa Kredit Transfer Sisteminə (AKTS) görə aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:
51 baldan aşağı – “qeyri-kafi” – F
51-60 bal – “qənaətbəxş” – E
61-70 bal – “kafi” – D
71-80 bal – “yaxşı - C
81-90 – “çox yaxşı – B
91-100 – “əla” – A
6.Fənn üzrə tədris-metodiki materiallar.
6.1. Tövsiyə olunan ədəbiyyat
Əsas ədəbiyyat
-
А.А. Алексеев, Ю.А.Короаблев, М.Ю. Шестопалов, Иденификация и диагностика систем. Москва 2009, 348 ст.
-
А.Б. Бойник, Г.И. Загарий, С.В. Кошевой, Н.И. Луханин, Н.В. Поэта, В.И. Поддубняк . Диагностирование устройств железнодорожной автоматики и агрегатов подвижных единиц. Харков 2008.
3. Атамалян Э.Г. Приборы и методы измерения электрических величин. М.: Высшая школа, 1982. -224с.
4. Автоматическое считывание вагонов. Система Картрак (США). Экспресс-информация, № 9, 1980.
Əlavə ədəbiyyat
-
Анаев Р.Б. Автоматизация процессов контроля и диагностики микропроцессорных систем. Ростов н/Д.:РИИЖТ, 1984. – 80 с.
-
Бойник А.Б., Кошевой С.В., Панченко С.В., Сотник В.А. Системы интервального регулирования движения поездов на перегонах. Харків: УкрГАЖТ 2005. – 256 с.
“idarəetmə sistemlərinin identifikasiyasi” fənninin Işçi tədris proqramı (sillabusu) 050628 “Proseslərin avtomatlaşdırılması” ixtisasının tədris planı və “idarəetmə sistemlərinin identifikasiyasi” fənninin proqramı əsasında tərtib olunmuєdur.
Işçi tədris proqram (sillabus) “Aviasiya radiotexnikası və elektronikası” kafedrasının iclasında müzakirə və təsdiq olunmuşdur.
( “____ )”____________2013 il tarixli iclas “___” №-li protokol)
Fənn müəllimi_____________R.M. Basyramov
Kafedra müdiri, t.e.d, prof._____________A.R. Həsənov.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/ixtisas-ad-soyadatasnn-ad-topladg-bal.html
|
İxtisas Ad, Soyad,Atasının adı Topladığı bal
|
|
İxtisas Ad, Soyad,Atasının adı Topladığı bal
|
tarix | 02.12.2016 | ölçüsü | 3,73 Kb. | | #634 |
|
İxtisas
|
Ad, Soyad,Atasının adı
|
Topladığı bal
|
Laboratoriya işi (orta)
|
Hacıverdiyeva Fidan Yusif
|
83
|
Laboratoriya işi (orta)
|
Eyyubova Nigar Mirzəxan
|
72
|
Laboratoriya işi (orta)
|
Məmmədova Edelya Davud
|
69
|
13.01.2015-ci ildə Laboratoriya işi (orta) ixtisası üzrə keçirilmiş sınaq test imtahanlarının nəticələri
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/azerbaycan-respublikasnn-kend-teserrufat-nazirliyi-ve-onun-yan-v3.html
|
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və onun yanında yaradılmış dövlət agentliyi və dövlət xidmətləri haqqında əsasnamələrin təsdiq edilməsi barədə
|
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi və onun yanında
yaradılmış dövlət agentliyi və dövlət xidmətləri haqqında əsasnamələrin təsdiq
edilməsi barədə
[1]
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN FƏRMANI
Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin və onun yanında
yaradılmış dövlət agentliyinin və dövlət xidmətlərinin fəaliyyətini təmin etmək
məqsədilə qərara alıram:
[2]
1.
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi haqqında Əsasnamə
təsdiq edilsin (əlavə olunur - əlavə 1).
2.
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Dövlət
Meliorasiya və Su Təsərrüfatı Agentliyi haqqında Əsasnamə təsdiq edilsin (əlavə
olunur - əlavə 2).
[3]
3.
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Dövlət
Baytarlıq Nəzarəti Xidməti haqqında Əsasnamə təsdiq edilsin (əlavə olunur - əlavə 3).
[4]
4.
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Dövlət
Fitosanitar Nəzarəti Xidməti haqqında Əsasnamə təsdiq edilsin (əlavə olunur - əlavə
4).
5.
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi yanında Kənd
Təsərrüfatı Kreditləri üzrə Dövlət Agentliyi haqqında Əsasnamə təsdiq edilsin (əlavə
olunur - əlavə 5).
[5]
6.
"Bəzi fəaliyyət növlərinə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi qaydalarının
təkmilləşdirilməsi haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 2
sentyabr tarixli 782 nömrəli Fərmanı (Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik
Toplusu, 2002-ci il, № 9, maddə 555) ilə təsdiq edilmiş əlavə № 2 - "Xüsusi razılıq
(lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinin siyahısı"nın 10-cu və 11-ci bəndlərində
"Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi" sözləri "Azərbaycan
Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi" sözləri ilə əvəz edilsin.
7.
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin aşağıda göstərilən Fərmanları
qüvvədən düşmüş hesab edilsin:
7.1.
"Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyasının yaradılması haqqında" Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin 1995-ci il 2 mart tarixli 290 nömrəli Fərmanı;
7.2.
"Azərbaycan Respublikası Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyası haqqında
Əsasnamənin təsdiq edilməsi barədə" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1995-ci
il 14 aprel tarixli 313 nömrəli Fərmanı;
7.3.
"Kənd təsərrüfatında nümunəvi özəl təsərrüfatların formalaşmasına yardım
üzrə Dövlət Komissiyasının yaradılması haqqında" Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 1996-cı il 19 sentyabr tarixli 495 nömrəli Fərmanı;
7.4.
"Kənd təsərrüfatında özəl təsərrüfatların formalaşmasına yardım üzrə
Dövlət Komissiyası haqqında" Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2000-ci il 7
fevral tarixli 275 nömrəli Fərmanı.
8. Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinə tapşırılsın ki:
8.1.
Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin və onun
yanında yaradılmış dövlət agentliyinin və dövlət xidmətlərinin işçilərinin say
həddini bir ay müddətində müəyyən etsin;
[6]
8.2.
normativ hüquqi aktların bu Fərmana uyğunlaşdırılması barədə təkliflərini
hazırlayıb iki ay müddətində Azərbaycan Respublikasının Prezidentinə təqdim etsin;
8.3.
bu Fərmanla ləğv edilən Azərbaycan Respublikası Dövlət Aqrar İslahatı
Komissiyasının müvafiq sənədlərinin, Kənd Təsərrüfatında Özəl Bölmənin İnkişafına
Yardım Agentliyinin sənədlərinin və əmlakının Azərbaycan Respublikasının Kənd
Təsərrüfatı Nazirliyinə təhvil verilməsini təmin etsin;
8.4.
Bu Fərmandan irəli gələn digər məsələləri həll etsin.
9. Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi bu Fərmandan irəli
gələn məsələləri öz səlahiyyətləri daxilində həll etsin.
10. Bu Fərman dərc edildiyi gündən qüvvəyə minir.
|
http://azkurs.org/mehman-agayev.html
|
Mehman ağayev
|
MEHMAN AĞAYEV
NEFROLOGİYA
Azərbaycan Respublikası
Təhsil Nazirinin 25.06.2007–ci
il tarixli,
752 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.
Bakı – 2007
2
Redaktor:
prof. M. M. Ağayev
Rəyçilər:
prof. K. İ. Abdullayev
prof. C. T. Məmmədov
Mehman Ağayev, “Nefrologiya”
“ bilov, Zeynalov v o ullar ”, Bakı- 2007, 352 səh.
Təqdim olunan kitabda nefroloji biliklərin müasir səviyyəsinə uyğun
olaraq böyrək və sidik yollarının
anatomo-funksional vəziyyəti, onların
müayinə üsulları və böyrək xəstəlikləri zamanı müşahidə olunan əsas
kliniki sindromlar verilmişdir. İfrazat sistemi orqanlarının əsas xəstəlikləri
– qlomerulonefrit, sidik yollarının infeksiyaları, interstisial nefrit,
böyrək
vərəmi, polikistozu, şişləri, onların etiologiyası, patogenezi, klinikası,
diaqnostikası və müalicəsi haqda müasir məlumatlar təqdim olunmuşdur.
Eyni zamanda orqanizmin başqa orqanlarının patoloji prosesləri – şəkərli
diabet,
hamiləlik, sistem xəstəlikləri, amiloidoz zamanı böyrəklərin
zədələnməsi, müasir kliniki-laborator diaqnostika və müalicə
işıqlandırılmışdır.
Kitab terapevtlər,
Tibb Universiteti tələbələri, nefroloqlar, uroloqlar,
praktiki və ailə həkimləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.
|
http://azkurs.org/azerbaycan-memarliq-ve-insaat-universiteti-insaat-materiallari.html
|
AZƏrbaycan memarliq və İNŞaat universiteti İNŞaat materiallari kafedrasi iNŞaat materiallari və MƏmulatlari fəNNİNDƏN
|
AZƏRBAYCAN MEMARLIQ VƏ İNŞAAT UNİVERSİTETİ
İNŞAAT MATERİALLARI KAFEDRASI
İNŞAAT MATERİALLARI VƏ MƏMULATLARI FƏNNİNDƏN
FƏNN PROQRAMI (SİLLABUSU)
Qrup: № 653a
BAKI─2015
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN MEMARLIQ VƏ İNŞAAT UNİVERSİTETİ
Təsdiq edirəm:
Kafedra müdiri_____________
İ.N.Şirinzadə
“11” yanvar 2015-ci il
Fənn proqramı (sillabusu)
Kafedra: İnşaat Materialları
Fənnin adı: İnşaat materialları və məmulatları
1. Fənn haqqında məlumat:
Kodu ____________
Tədris ili: 2014/2015 Semestr: yaz
Fakültə: İnşaat-texnologiya
Qrup: 653 a
Tədris yükü: mühazirə: 45 saat, laboratoriya 15 saat.
Cəmi: 60 saat.
Kredit: 4
Auditoriya: № 908, № 915
Saat: Mühazirə:1230-1405 - çərşənbə (üst həftə), 1600 -1735 –cümə.
Laboratoriya: 1230-1405 çərşənbə (alt həftə)
2. Müəllim haqqında məlumat:
Adı, atasının adı, soyadı və elmi dərəcəsi: Hüseynova Leyla Heydər qızı, t.e.n., dosent
Kafedranın ünvanı: AzMİU-nun I korpusu, 9-cu mərtəbə
Məsləhət saatları:
E-mail ünvanı: [email protected]
İş telefonu: 012 539 10 34
3. Tələb olunan dərslik və dərs vəsaitləri:
1. Ağabəyli N.M. İnşaat materialları və məmulatları. Bakı. 2008
2. Ağabəyli N.M. İnşaat materialları fənnindən laboratoriya işləri. Bakı. 2013
4. Fənnin təsviri və məqsədi:
İnşaat materialları və məmulatları fənni inşaatda istifadə olunan material və məmulatların istehsal texnologiyası, onların fiziki və mexaniki xassələri, sınaq üsulları, daşınma və saxlanılma qaydaları, tətbiq sahələri haqqında ətraflı məlumat verir. Təbii daş materialların, inşaat keramikası, yapışdırıcı maddələrin, betonların, polimer inşaat materialları və məmulatlarının və digər inşaat materiallarının istehsal texnologiyasının nəzəri əsasları şərh edilir.
İnşaat konstruksiyalarının: dəmir-beton, metal, ağac və plastik kütlə konstruksiyalarının hesablanmasında inşaat materialları və məmulatlarının fiziki və mexaniki xassələrini bilmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
5. Fənnin təqvim planı:
5.1. Mühazirə dərslərinin mövzuları və qısa icmaları
Həftələr
|
Mövzunun adı və qısa icmalı
|
Saat
|
Tarix
|
I
|
Mövzu № 1. Betonlar. Betonların təsnifatı və onlara dair tələblər. Sement betonlar üçün materiallar: sement, su, qum, çınqıl və ya qırmadaş, onlara verilən əsas tələblər. Beton qarışığı. Beton qarışığının və betonun xassələri. Beton möhkəmliyinin nisbətindən asılılığı.
|
2
|
28.01.15
|
I
|
Mövzu № 2. Betonun layihələndirilməsi və tərkibinin hesablanması. Betonun laboratoriya və istehsalat tərkibləri. Betonun çıxım əmsalı. Tutumu məlum olan beton qarışdırıcı üçün materiallar sərfinin hesablanması.
|
2
|
30.01.15
|
II
|
Mövzu № 3. Betonun quruluşu haqqında məlumat. Beton qarışığının hazırlanma üsulları. Beton qarışığının qəlibə yerləşdirilməsi və sıxlaşdırılması və sıxlaşdırılma üsulları. Betonun bərkiməsi. Betonun möhkəmlik markasının təyin edilməsi və standart markaları. Betonun möhkəmliyə görə sinfi. Betonun markası ilə sinfi arasındakı əlaqə. Betonun bərkiməsini sürətləndirən üsullar: istilik - nəmliklə emal etmə, elektrik cərəyanı ilə qızdırma və avtoklavda yüksək temperatur-təzyiq şəraitində emal etmə. Betonun bərkimə prosesini sürətləndirəcək kimyəvi əlavələr.
|
2
|
06.02.15
|
II
|
Mövzu № 4. Qışda betonun işlədilməsi. Isti və quru şəraitində aparılan betonlama işləri, betona qulluq edilməsi. Betonun xüsusi xassələri: istilikkeçirmə, şişmə, yığışma, şaxtayadavamlılıq, sukeçirməzlik, oda və radiasiyaya davamlılıq, sürüşkənlik, kövrəklik və s.
|
2
|
11.02.15
|
III
|
Mövzu № 5. Ağır betonun xüsusi növləri.Yüksək möhkəmlikli, tezbərkiyən, yol, xırdadənəli, hidrotexniki, dekarativ, çox ağır və hidrat betonlar. İstiyədavamlı və turşuyadavamlı betonlar, onların əsas göstəriciləri.
|
2
|
13.02.15
|
III
|
Mövzu № 6. Dəmir-beton məmulatları və konstruksiyaları.
Dəmir-beton haqqında ümumi məlumatlar. Dəmir-beton məmulatlarının təsnifatı. Dəmir-beton məmulatların armaturlanma üsulları. Məmulatların adi və gərginləşdirilmiş polad millərlə armaturlanması. Adi armaturlanmış və gərginləşdirilmiş dəmir-beton konstruksiyaları. Yığma dəmir-beton konstruksiyaları. Yığma dəmir-beton məmulatların istehsal üsulları və istehsal texnologiyası.
|
2
|
20.02.15
|
IV
|
Mövzu № 7. Monolit dəmir-beton konstruksiyaları. Monolit dəmir-beton konstruksiyalarında istifadə olunan beton qarışığının beton zavodlarında və avtobeton qarışdırıcılarda hazırlanması, tikinti meydançasına daşınması, qəlibə yerləşdirilməsi və sıxlaşdırılması.
|
2
|
25.02.15
|
IV
|
Mövzu № 8. İnşaat məhlulları. Inşaat məhlullarının təyinanı və təsnifatı. Məhlul qarışığı üçün materiallar: qum, yapışdırıçı maddələr, su və plastikləşdirici əlavələr, onlara verilmiş əsas tələblər.
Sement, əhəng, gips və polimer məhlulları haqqında qısa məlumat, onların hazırlanması, inşaat texniki xassələri və tətbiq sahələri. Məhlul qarışığının xassələri-rahat yayılma qabiliyyəti. Plastikləşdirici maddələrin məhlul qarışığı xassələrinə təsiri.
|
2
|
27.02.15
|
V
|
Mövzu № 9. Qarışıq məhlullar. Qarışıq məhlul tərkibinin hesablanması və məhlulun hazırlanması. Bərkimə prosesi. Məhlulun möhkəmlik və şaxtayadavamlılıq markaları.
Hörgü, suvaq və dekorativ məhlullar. Xüsusi təyinatlı ineksiya, hidroizolyasiya, tamponaj, istiliyə davamlı, akkustika və döşəmə məhlulları, onların hazırlanması, əsas inşaat texniki xassələri.
|
2
|
06.03.15
|
V
|
Mövzu № 10. Yapışdırıcı materiallar əsasında süni daş materialları və məmulatları. Əhəngdən hazırlanan material və məmulatlar. Silikat kərpici. Silikat-beton məmulatları.
|
2
|
11.03.15
|
VI
|
Mövzu № 11 Gipsdən hazırlanan məmulatlar. arakəsmə panellər və tavaları, ventilyasiya blokları, gips quru suvağı. Maqnezial yapışdırıcı maddələrdən hazırlanan material və məmulatlar. Maqnezit, fibrolit və ksirolit. Asbest-sement məmulatları.
|
2
|
13.03.15
|
VI
|
Mövzu № 12. Üzvi yapışdırıcı maddələrin təsnifatı və tərkibi. Təbii neft bitumları. Bərk, özlü və maye neft bitumları. Bitumların əsas xassələri-özlülük, plastiklik, yumşalma, kövrəklik və alışma temperaturu, onların təyin edilməsi. Neft bitumlarının tətbiq sahələrinə görə növləri və markaları.
|
2
|
20.03.15
|
VII
|
Mövzu № 13. Asfalt-betonlar. Asfalt-betonların təsnifatı. Asfalt-betonda istifadə olunan materiallar. Asfalt-betonların fiziki, mexaniki, kimyəvi, texnoloji xassələri.
|
2
|
25.03.15
|
VII
|
Mövzu № 14. Üzvi yapişdiricilar əsasında hazırlanan damüstü və hidroizolyasiya materialları. Mastika, emulsiya və pasta halında hazırlanan damüstü və hidroizolyasiya materialları.
|
2
|
27.03.15
|
VIII
|
Mövzu № 15. İnşaatda istifadə olunan qara və əlvan metallar. Çuqun və polad. Armatur , növləri.
|
2
|
03.04.15
|
VIII
|
Mövzu № 16.Meşə materialları. Oduncaq, onun makroquruluşu və mikroquruluşu. Oduncağın fiziki xassələri. Oduncağın mexaniki xassələri. Oduncağın qüsurları - düyünlər, çatlar, liflərin mayilliyi və buruqluğu, ikiözəklilik, göbələk zədələnmələri, həşəratlarla zədələnmə və s.
|
2
|
08.04.15
|
IX
|
Mövzu № 17. İnşaatda istifadə olunan iynəyarpaqlı və enliyarpaqlı ağaclar. Girdə ağac materialları və mişarlanmış materiallar. Yarımfabrikatlar və ağac məmulatları. Çıxıntılı və tıxaclı döşəmə taxtaları, adi parket və lövhə parket. Profilli pəstahlar – haşiyə, qaltel, plintus və sürahi. Şponlar. Fanerlər. Bakelizə edilmiş şpon.
|
2
|
10.04.15
|
IX
|
Mövzu № 18. İstilik-izolyasiya materialları – ümumi məlumat və onların təsnifatı və əsas xassələri. Üzvi istilik-izolyasiya materialları
|
2
|
17.04.15
|
X
|
Mövzu № 19. Qeyri üzvi istilik-izolyasiya materialları və məmulatları. Mineral pambıq və ondan hazırlanan məmulatlar. Şüşə pambıq, köpdürülmüş perlit və vermikulit. Azbestdən hazırlanan istilik-izolyasiya materialları.
|
2
|
22.04.15
|
X
|
Mövzu № 20. Akustik materiallar və məmulatlar
Səsi udan material və məmulatların növləri. Səs-izolyasiya materialları. Səs-izolyasiya materiallarının xassələri. Səs – izolyasiya materialların və məmulatlarının növləri.
|
2
|
24.04.15
|
XI
|
Mövzu № 21. Polimer materiallar və məmulatlar
Polimerləşmə prosesində alınan polimerlər. Polikondensasiya prosesində alınan fenolformaldehid, epoksid və poliefir polimerlər, onların əsasında hazırlanan materiallar. Plastik kütlələr. Polimer əsasında hazırlanan materiallar.
|
2
|
01.05.15
|
XI
|
Mövzu № 22. Polimer inşaat materialları.
Döşəmə, divar, damüstü və hidroizolyasiya, istiliui və səti izolyasiya edən materiallar. Polimer və polimar-sement betonlar, yapışqanlar və mastikalar.
|
2
|
06.05.15
|
XII
|
Mövzu№ 23. Boya-lak tərkibinin əsas komponentləri: yapışdırıcı maddələr, piqmentlər, həlledicilər və durulaşdırıcılar, doldurucular. Lakların növləri. Piqmentlər və doldurucular. Həlledicilər. Durulaşdırıcılar. Boya tərkibləri.
|
2
|
08.05.15
|
5.2. Laboratoriya dərslərinin mövzuları və qısa icmaları
Həftələr
|
Mövzunun adı və qısa icmalı
|
Saat
|
Tarix
|
I
|
Mövzu№ 1. Qumun sınanılması. Qumun tökmə orta sıxlığının təyini. Qumun həqiqi orta sıxlığının təyini. Qumun dənəli tərkibinin təyini. Qumun irilik modulunun hesablanması. Qumun nəmliyinin təyini. Qumdakı zərərli qatışıqların – toz, lil və gil hissəciklərinin miqdaqrının yuyub –təmizləmə üsulu ilə təyin edilməsi.Qumun üzvi qatışıqlarla çirklənmə dərəcəsinin təyini.
Qumun sınanılmasından alınan nəticələrin, standartın tələbləri ilə müqayisəsi.
|
2
|
04.02.15
|
II
|
Mövzu№ 2. İri doldurucuların sınanılması. Çınqılın tökmə orta sıxlığının və həqiqi sıxlığının təyini. Çınqılın dənəli tərkibinin təyini. Yuyub – təmizləmə üsulu ilə çınqılda toz, lil və gil hissəciklərin miqdarının təyini. Quru və su ilə doydurulmuş haldakı çınqılın xırdalanma gostəricisinin təyini. Çınqılın silindirdə sıxılmasına görə markaları .
|
2
|
18.02.15
|
III
|
Mövzu№ 3. Sement betonların layihələndirilməsi.
Betonun layihələndirilməsinin əsas prinsipləri. Betonu təşkil edən ilkin materialların seçilməsi. İstifadə olunan materialların müvafiq standartın tələbləri əsasında yoxlanması və onların əsas göstəricilərinin müəyyən edilməsi.
Mütləq həcmlər üsulu ilə adi beton tərkibinin hesablanması. 1m 3 beton üçün suyun, sementin, qumun, iri doldurucunun miqdarının və su/sem–nisbətinin hesablanması. Beton qarışığının hesabi orta sıxlığının təyini. Betonun kütləyə və həcmə görə nominal tərkibinin təyini. Betonun çıxım əmsalının hesablanması.
|
2
|
04.03.15
|
IV
|
Mövzu№ 4. Beton qarışığının və betonun xassələrinin sınanılması.
Beton qarışığının hazırlanması. Beton qarışığının axarlığının təyini. Beton qarışığının sıxlığınn təyini. Betonun markasının təyini.
|
2
|
18.03.15
|
V
|
Mövzu№ 5. İnşaat məhlulu tərkibinin hesablanması.
1m3 quma sərf olunan yapışdırıcı maddələrin və suyun miqdarının hesablanması. Sınaq yoğurumunun hazırlanması və materialların miqdarının dəqiqləşdirilməsi.
|
2
|
01.04.15
|
VI
|
Mövzu№ 6. Məhlul qarışığının plastiklik həddinin təyini və bu göstəricinin tapşırıqda verilən qiymətə çatdırılması. Məhlul qarışığı üçün çıxım əmsalının təyini. Hazırlanmış məhlulun orta sıxlığının təyini . Məhlulun sıxılmada möhkəmlik həddinin və möhkəmlik.
|
2
|
15.04.15
|
VII
|
Mövzu№ 7. Bitumun sınanılması.
Bitumların özlülüyünün penetrometrdə iynənin batma dərinliyinə əsasən təyin edilməsi. Bitumun duktilometrdə uzanma qabiliyyətinin təyin edilməsi. Bitumların yumşalma temperaturunun “halqa və kürə” cihazında təyin edilməsi. Bitumun alışma temperaturunun təyini.
|
2
|
29.04.15
|
VIII
|
Mövzu№ 8. Oduncağın sınanılması.
Oduncağın makroquruluşu. Oduncağın əsas qüsurları. Oduncağın nəmliyinin və sıxlığının təyini. Oduncağın xətti və həcmi quruyub-yığışmasının, sıxılmada və əyilmədə möhkəmlik hədlərinin təyini.
|
2
|
13.05.15
|
5.3. Fənn üzrə sərəst işlərin mövzuları
s|s
|
Mövzunun adı
|
1.
|
Məsaməli dolduruculu yüngül betonlar və onların əsas xassələri.
|
2.
|
Yüngül betonların hazırlanmasında istifadə olunan xammallar və onların əsas xassələri.
|
3.
|
Sement daşının turşuların təsirindən korroziyası.
|
4.
|
Adi və gərginləşdirilmiş armaturla dəmir-betonun hazırlanma üsulları.
|
5.
|
Çoxməsəməli betonların hazırlanma texnologiyası və xassələri.
|
6.
|
Polimer və polimer-sement betonlar.
|
7.
|
Yüngül betonlarda istifadə olunan doldurucular.
|
8.
|
Xüsusi təyinatlı məhlullar.
|
9.
|
Mineral pambıq əsasında hazırlanan istilik izolyasiya materialları.
|
10.
|
Emal, sulu və emulsiya boyaları.
|
11.
|
Beton üçün kimyəvi əlavələr.
|
12.
|
Piqmentlər.
|
13.
|
Tikintidə istifadə olunan meşə materialları.
|
14.
|
Üzvi yapışdırıcılar əsasında emulsiyalar.
|
15.
|
Polimerləşmə reaksiyaları nəticəsində alınan polimerlər.
|
6. Davamiyyətə verilən tələblər.
Dərsə davamiyyətə görə verilən maksimum bal 10 baldır. Balın miqdarı əsasən: tələbə semestr ərzində fənn üzrə bütün dərslərdə iştirak etdiyi halda ona 10 bal verilir. Semestr ərzində fənnin tədrisinə ayrılan saatların hər buraxılan 10 %-nə 1 bal çıxılır. Bütün fənlər üzrə semestr ərzində buraxılmış dərs saatlarının ümumi sayı normativ sənədlərdə müəyyən olunmuş həddən yuxarı olduğu halda tələbə imtahan sessiyasına buraxılmır və onun haqqında müəyyən qərar qəbul edilir.
7. Qiymətləndirmə.
Tələbənin biliyi maksimum 100 balla qiymətləndirilir. Bundan 50 balı tələbə semestr ərzində, 50 balı isə imtahanda toplayır. Semestr ərzində toplanan 50 bala aşağıdakılar aiddir: dərsə davamiyyətə görə ─ 10 bal;sərbəst işə görə ─ 10 bal;məşğələ (seminar) və ya laborator dərslərin nəticələrinə görə - 30 bal.Əgər fənn üzrə kurs işi (layihəsi) nəzərdə tutulubsa, onda məşğşlə (seminar) vəlaborator dərslərinə görə 20 bal, kurs işinin (layihəsinin) hazırlanması vəmüdafiəsinə görə 10 bal verilir.
Tələbənin imtahanda topladığı balın miqdarı 17 baldan aşağı olmamalıdır. Fənn üzrə ayrılmış bütün saatların 25 %-dən çoxunda iştirak etməyən tələbə həmin fənnin imtahanına buraxılmır.
Fənn üzrə semestr ərzində toplanmış balın yekun miqdarına görə tələbənin biliyi Avropa Kredit Transfer Sisteminə (AKTS) görə aşağıdakı kimi qiymətləndirilir:
51 baldan aşağı – “qeyri-kafi” – F
51 - 60 bal – “qənaətbəxş” – E
61 - 70 bal – “kafi” – D
71 - 80 bal – “yaxşı” – C
81 - 90 – “çox yaxşı” – B
91 - 100 – “əla” – A
8. Davranış qaydalarının pozulması. Tələbə Universitetin daxili nizam-intizam qaydalarını pozduqda Əsasnamədə nəzərdə tutulan qaydada tədbir görülür.
9. Fənn üzrə tələblər, tapşırıqlar.
Fənnin tədrisi nəticəsində tələbənin əldə etdikləri biliklər:
─ inşaatda istifadə olunan inşaat materialları və məmulatlarının istehsal texnologiyası, onların əsas fiziki, kimyəvi və mexaniki xassələri, sınaq üsulları, daşınma və saxlanılma qaydaları, tətbiq sahələri haqqında müəyyən biliyə malik olmalıdır;
─ yapışdırıcı maddələrin, betonların, keramik materialların, polimer inşaat materialları və məmulatlarının və digər inşaat materiallarının istehsal texnologiyasını və tətbiq sahələrini bilməlidir.
10. Tələbələrin fənn haqqında fikrinin öyrənilməsi.
______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Müəllim: ____________ ( Hüseynova L.H.)
“11” yanvar 2015-ci il.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/berdeliler.html
|
BəRDƏliləR
|
2
Еlmi məsləhətçilər: T.е.d. Qasım Hacıyеv
H.е.n. Əli Еyvazоv
Tərtibçi: Xuraman Ismayılоva
Əməkdar
mədəniyyət işçisi
Еlmi rеdaktоr: T.е.n. Kərim Tahirоv
Əməkdar mədəniyyət işçisi,
Rəyçi:
Samir Abbasоv
Rеdaktоrlar: Azadə Nоvruzоva,
Yasəmən Sadıqоva,
Elmira Bəşirova,
Mеhriban Cəfərоva
Kitabın yaradıcı kоllеktivi matеrialların tоplanmasına göstərdik-
ləri köməklik üçün Bərdə rayоn Mədəniyyət və Turizm Şöbəsinə və
rayоn Mərkəzləşdirilmiş Kitabxana Sistеminin kоllеktivinə minnətdar-
lığını bildirir.
«Bərdə və bərdəlilər». – Bakı, «Nərgiz» nəşriyyatı, 2010, – 448 səh.
Fоtоşəkillərlə.
Azərbaycanın ən qədim və şöhrətli şəhərlərindən оlan Bərdənin
tarixinə, tarixi abidələrinə və görkəmli şəxsiyyətlərinə həsr оlunmuş
kitabda Bərdə və bərdəlilər haqqında ədəbiyyatın bibliоqrafiyası,
Nizami tərifli bu gözəl diyara həsr оlunmuş şеirlər də öz əksini tapmış-
dır.
Kitab tədqiqatçı-alimlər, kitabxanaçı-bibliоqraflar və gеniş оxu-
cu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.
B
2010
612
079
742000000
−
ISBN 978-9952-8025-9-7
©
M.F.Axundоv adına
4
TƏRTIBÇIDƏN
ÜRƏYIMIN IÇINDƏKI ÜRƏYIM
Vətən hardan başlanır sualına mən bеlə cavab vеrərdim: «Dоğul-
duğun еvdən, isindiyin оcaqdan, ilk qədəm basdığın tоrpaqdan, su içdiyin
bulaqdan başlanır Vətən».
Bir atalar sözünü uşaq vaxtı çоx düşünər, saf-çürük еdərdim. Am-
ma mənasını о qədər də anlamazdım. Bir gün nənəmdən sоruşdum ki, ay
nənə, «çubuq dibi şirin оlar» nə dеməkdir? Çubuğun da dibi оlar?
Dünya görmüş nənəm səbrlə, təmkinlə məni başa saldı:
– Qızım, əvvəllər еv, kоma daşdan, kərpicdən tikilməzdi. Çünki, о
vaxt daş-kərpic yоx idi. Еvlər adi ağac çubuqlarından tikilərdi. Çubuqları
yеrə basdırıb uclarını əyər, iplə bağlayıb üstünə çadır salıb еv-kоma
düzəldərdilər. Hər kəsə də öz kоması, yəni basdırdığı çubuğun dibi şirin
оlardı, əziz оlardı. Еlə о vaxtdan da «çubuq dibi şirin оlar» məsəli yaranıb.
Sinədəftər nənəm sözünü bu еl bayatısı ilə bitirdi:
|
http://azkurs.org/qulam-mammadli-cdr.html
|
Qulam Mammadli cdr
|
3
REDAKTORDAN
Məlumdur ki, hər hansı böyük və ya kiçik müqəddiməni,
adətən, oxucunun diqqətini kitaba cəlb etmək üçün yazırlar.
Mətbuatımızın və nəşriyyatımızın veteranı, qocaman ədib Qulam
Məmmədlinin tərtib edib nəşrə hazırladığı bu kitabın belə bir
köməyə ehtiyacı yoxdur. Azərbaycan ədəbiyyatında və mətbua-
tında müxtəlif zamanlarda işlənən gizli imzaların və təxəllüslərin
şərhinə həsr olunmuş bu kitab, heç şübhəsiz ki, özü diqqəti cəlb
edəcək, mütəxəssislər, müəllimlər və oxucular üçün faydalı kitab
olacaqdır.
Biz ancaq bir cəhəti qeyd etmək istəyirik. Bu kitab Azər-
baycan mətbuatının tarixi ilə bilavasitə bağlı olan, mətbuat xa-
dimlərimizin bir neçə nəslini yaxından tanıyan, onların bir çoxları
ilə dostluq edən, qəzetlərin, jurnalların səhifələrində, arxivlərin
təkində uzun illər boyu axtarışlar aparan yorulmaz tədqiqatçı,
qocaman jurnalist Qulam Məmmədlinin yarım əsrlik gərgin
əməyinin, fəal müşahidələrinin məhsuludur.
“Bir neçə söz” adı altında kitaba yazdığı kiçik müqəd-
dimədən biz öyrənirik ki, Q.Məmmədli hələ 60 il əvvəl – 1917-ci
ildən gizli imza müəlliflərinin şəxsiyyətləri ilə maraqlanmağa
başlamışdır. Müəllifin özünün də dediyi kimi, ola bilər ki, burada
verilmiş dörd minə yaxın gizli imzanın bəzilərinin sahibləri dü-
rüst göstərilməmişdir. Çox ehtimal ki, bir sıra gizli imzalar kitaba
düşməmişdir. Lakin ümumiyyətlə götürüldükdə, demək lazımdır
ki, ədəbi ictimaiyyətin və oxucuların mühakiməsinə təqdim edi-
lən həmin kitab nəşriyyatımızın tarixində bu mövzuda ilk qiymətli
əsərdir.
4
|
http://azkurs.org/elverisli-tebii-cografi-seraiti-olan-azerbaycan-erazisi-dunyad-v2.html
|
Əlverişli təbii-coğrafi şəraiti olan Azərbaycan ərazisi dünyada insanın formalaşdığı ilk məskənlərdəndir
|
Bəxtiyar Tuncay
DÜNYANI SİLKƏLƏYƏN 17 GÜN
BAKI 2016
I FƏSİL
«Çənlibel» epopeyası
Yenidənqurma – Qərb kəşfiyyatının gizli planı, yoxsa ölüm ayağında olan SSRİ-ni xilas etmək üçün həyata keçirilmiş uğursuz cəhd
XX əsrin 80-ci illərində özünün dərin böhran mərhələsinin ən yüksək nöqtəsində olan keçmiş SSRİ-də əhalini məmnun edə biləcək, onu əski sosialist dəyərlərinə bağlaya biləcək, demək olar ki, heç nə qalmamışdı. Ölkədə baş alıb gedən ərzaq qıtlığı, mağazalardakı uzun növbələr, talon sisteminin tətbiqi, boş piştaxtalar insanların şüurunda əsaslı dəyişikliklər yaratmışdı. İnsanlar artıq əski qaydada yaşaya bilmir, belə yaşamaq istəmir, hökumət isə inqilabi şəraitin yaranmaması üçün yeni idarəçilik üsulları arayışı içərisində idi. Böyük dəyişikliklərə getmək, köklü islahatlar keçirmək məcburiyyəti yaranmaşdı. M. Qorbaçovun ifadə etdiyi kimi, «ölkə yenidənqurmaya hamilə idi» (8, s. 14). Amma bu ideya yenicə yarandığından sovet rəhbərliyi islahatların gerçək səbəb və məqsədləri haqqında hələ bir o qədər də dəqiq təsəvvürə malik deyildi. Bu istiqamətdə atılması lazım olan addımlar barədə əsaslandırılmış dəqiq plan da yox idi. Elə bu da həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan «yenidənqurma»nın sonrakı taleyini müəyyən edəcəkdi.
Həmin dövrdə ölkə ziyalılarının çoxu iqtisadi islahatların vacibliyi fikrində idi və belə düşünürdülər ki, elmi-texniki tərəqqinin iqtisadiyyata tətbiqi ilə istehlak bazarında yaranmış acınacaqlı vəziyyəti düzəltmək, ölkədə ərzaq bolluğu yaratmaq olar. Sadə camaat isə vəziyyətin dəyişməsi üçün sovet rəhbərliyində yer alan və heç bir işə yaramayan qocaların enrjili gənc və perspektivli kadrlarla dəyişdirilməsinin zəruri olduğu fikrində idi. İnsanları siyasi azadlıqlar mövzusu da narahat etməyə başlayan əsas mövzulardan birinə çevrilmişdi. Lenin dərsləri, partiya iclasları, saxta qurultaylar, uzun-uzadı nitqlər əhalini cana yığmışdı. Ən əsası isə Qərb ölkələrindəki sürətli inkişafı, insanların rifah halını SSRİ-dəki durğunluq, böhran və kasıblıqla müqayisə edən insanlar artıq dünyaya başqa gözlə baxmağa başlayırdılar. Kapitalizmin tərəqqiyə apadığı, demokratiyanın hüzur və rifaha səbəb olduğu fikri sürətlə yayılmaqda idi. Tədricən belə bir fikir formalaşırdı ki, Qərb cəmiyyətinin nailiyyətlərini SSRİ-də də tətbiq etməyə ehtiyac var.
İqtisadçılar arasında isə belə bir fikir formalaşmaqda idi ki, iqtisadi inkişafa nail olmaq üçün zavod və fabriklərə, kolxoz və sovxozlara mütləq, nisbi də olsa, azadlıq verilməli, onlar nə istehsal etməyi, bunu necə etməyi, məhsulu kimə satmağı, gəlirləri necə bölüşdürməyi özləri müəyyən etməlidirlər. Yuxarıdan direktivlərlə idarə olunan iqtisadiyyat məhvə məhkumdur və onu dirçəltmək mümkün deyil. Bu fikir əslində azad bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun gələn bir baxış idi. Əslində 60-70-ci illərdə buna cəhd də edilmiş, fəqət görülməsi nəzərdə tutulan planlar bürokratik aparatın əngəlləri ilə üzləşdiyindən həyata keçirilməmiş qalmışdı.
Elm və incəsənət xadimləri, yazıçı və şairlər azad yaradıcılıq və söz azadlığı fikrini müdafiə edir, əsərlərinə görə normal qonorar istəyi ilə çıxış edir, senzuranın ləğv edilməsinin vacibliyini önə sürürdülər. Regional elitar təbəqələr də mərkəzin amirəliyindən azad olaraq, nisbi də olsa, iqtisadi və siyasi azadlıqlar əldə etmək arzusunda idilər. Kölgə iqtsadiyatının nümayəndələri isə fəaliyyətlərinin leqallaşdırılması, o cümlədən özəl mülkiyyət sahibi olmaları barədə, daha dəqiq desək, dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi barədə fikirlər səsləndirirdilər.
Bütün bunlar «yenidənqurma»nı şərtləndirən əsas daxili amillər idi. Bundan başqa vəziyyətə təsir edən bir sıra xarici amillər də vardı ki, onları nəzərə almadan həmin dövrdə baş verənlərə obyektiv qiymət vermək, əlbəttə ki, mümkün deyil.
1980-ci illərin ortalarında bir çox Qərb analitikləri, eləcə də xüsusi xidmət orqanlarının təhlilçiləri SSRİ-nin üzləşdiyi dərin böhrandan söz açmaqla yanaşı, onun yaxın perspektivdə dağıla biləciyini zənn etmir, sadəcə «şər imperiyası» adlandırdıqları bu nəhəng ölkənin onlara lazım olan istiqamətdə hərəkət etməyə məcbur olacağından söz açırdılar (16, s. 435-440). Özünün ortodoksal baxışları ilə fərqlənən M. Qorboçovun 1985-ci ildə Sov. İKP MK-nın baş katibi seçilməsi onların bu ümidlərini möhkəmləndirməkdə idi. Bu mövzu Qərbdə aparılan dərin diskussiyaların əsas mövzusu halına gəlmişdi. Qərb Qorboçovun hakimiyyətə gəlməsindən son dərəcə mənun idi (14).
Mövzu ilə bağlı Üçtərəfli Komissiyanın sabiq üzvü, Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri, M. Tetçerin söylədikləri çox maraqlıdır. «Dəmir ledi» xatirələrinin birində (1992-ci ilin yanvarı) bildirmişdir ki, «Biz sovet liderinin (Y. Andropovun – B. T.) yaxın zamanlarda öləcəyi barədə məlumat aldığımızda məqsədlərimizi onun vasitəsilə gerçəkləşdirə biləcəyimiz birisinin bizim yardımımızla hakimiyyətə gətirilməsi barədə düşünməyə başladıq. Bu mənim ekspertlərimin dəyərləndirməsi idi (Mən Sovet İttifaqı barədə həmişə olduqca güclü eksprtlər qrupu formalaşdırır və lazım gəldiyində SSRi-dən lazımlı mütəxəssislərin mühacirət etməsinə yardımçı olurdum). Bu adam mütəxəssislər tərəfindən ehtiyatsız, təlqinə müsaid və özündən razı birisi kimi səciyyələndirilən M. Qorbaçov idi. Onun sovet siyasi elitasının böyük əksəriyyəti ilə yaxşı münasibətləri vardı və bu səbəbdən də onun bizim yardımımızla hakimiyyətə gətirilməsi mümkün idi» (5).
«Yenidənqurma»nın təşəbbüskarları ilk mərhələdə yalnız iqtisadi islahatlar barədə düşünür, siyasi məsələlərdə isə V. Leninin ideyalarına sadiq qalmaq kursunu üstün tuturdular. Fəqət islahatların istənilən nəticəni verməməsi, Leninsayağı «Yeni İqtisadi Siyasət» xəttinin özünü doğrultmaması, demokratik dəyişikliklərin zəruriliyini ortaya qoydu və nəticədə inqilabi dəyişikliklər kursuna start verildi. Bu kurs təkcə iqtisadiyyatın deyil, siyasi sistemin və rejimin də islahatlara tabe tutulmasını öngörməkdə idi. Açıq-aşkar məlum idi ki, ölkəni əski üsullarla idarə etmək mükün olmayacaq. Odur ki, tezliklə SSRİ-nin milli dövlət quruluşunun dəyişdirilməsi və bazar iqtisadiyyatına keçilməsi qərara alındı. «Sinfi dəyərlər» normal insani dəyərlərlə əvəz edidi, «Ümumdünya Proletar İnqilabı», «Kommunizm quruculuğu» kimi cəfəng ideyalardan imtina edildi,
M. Qorbaçovun yazdığına görə, real «yenidənqurma»nın tarixi əslində 1988-ci ildən başlayır (9). Məhz elə həmin tarix də Azərbaycanın yeni tarixinin gerçək dönüş nöqtəsi hesab edilə bilər və edilməlidir. Çünki həmin il Azərbaycanda Təkcə SSRİ-ni deyil, bütün dünyanı silkələyən və tariximizə 17 noyabr Milli Dirçəliş Günü kimi qızıl hərflərlə yazılan ümumdünya miqyaslı bir olay oldu – Meydan Hərəkatı özünün kulminasiya nöqtəsinə qalxdı, xalqımızın şüurunda onu müstəqilliyə səsləyən inqilab baş verdi.
Qorboçovun 1990-ci illərdə verdiyi bəzi açıqlamalardan, xüsusən də xarici auditoriya önündə söylədiklərindən belə aydın olur ki, o, artıq 1985-ci ildə SSRİ-nin totalitar təbiətini dərk edir və müəyyən dövrə qədər bu barədə açıq şəkildə danışmağa ehtiyat edirdi. «Yenidənqurma» xəttinin digər müəlliflərindən hesab edilən A. Yakovlev və E. Şevardnadze də müsahibələrində təqribən eyni şeyləri söyləmiş və bildirmişlər ki, onlar islahatlardan öncə artıq radikal dəyişikliklərin vacibliyini dərk etməkdə idilər.
Təbii ki, məsələyə fərqli prizmadan baxanlar da var. Onlar belə hesab edirlər ki, «Yenidənqurma» SSRİ-ni dağıtmaq üçün Qərbdə hazırlanmış xüsusi bir plan idi və yuxarıda adları çəkilən şəxslər imperializmlə işbirliyinə girərək, bu planı şüurlu şəkildə həyata keçirmişlər (11).
Bu baxımdan politologiya elmləri doktoru, professor İ. Panarinin «SSRİ-nin baş ləğvedicici M. Qorbaçov» adlı məqaləsində yazdıqları deyilənlərə ən gözəl misaldır. Qorbaçovu «xarici kəşfiyyatın agenti» adlandıran alim yazır ki, SSRİ-nin dağıdılmasında əsas rolu SSRİ rəhbərliyinə kənar qüvvələr tərəfindən gətirilmiş Stavropollu Yəhuda M. Qorbaçov oynadı. «Onun 6 illik hakimiyyəti dövründə ölkənin xarici borcu 5,5 dəfə artdı, qızıl ehtiyatları isə 11 dəfə azaldı. SSRİ birtərəfli qaydada hərbi-siyasi güzəştlərə getdi. M. Qorbaçov öz Vətəninə onun bütün tarixi ərzindəki ən böyük zərbəni vurdu. Dünyanın heç bir ölkəsində heç vaxt belə rəhbər olmayıb. Onun hakimiyyətə gəlməsinin və dağıdıcı anti-dövlət fəaliyyətininib səbəblərini araşdırmaq üçün Yəhuda üzərində İctimai Tribunalın qurulması lazımdır» (15).
Bu gün çox az adama məlumdur ki, həmin dövrdə SSRİ-də Qorbaçovunkindən fərqli digər islahatlar yolu da ciddi müzakirə edilirdi. Bu yollardan biri siyasi rejimi dəyişmədən müasir cəmiyyətə iqtisadi islahatlar yolu ilə tədrici keçid etmiş Çinin təcrübəsinin öyrənilməsinə əsaslanırdı. Bununla belə, yeni iqtisadi şəraitə uyğun yeni cəmiyyətin hansı formada və necə qurulacağı barədə yekdil fikir yox idi. Bu istiqamətdə aparılan müzakirələr heç bir nəticə vermir, hər şey dumanlı təkliflərlə məhdudlaşırdı. İşin ən maraqlı tərəfi isə budur ki, bu tip müzakirələr fövqaladə gizlilik şəraitində aparılırdı. Çox-çox sonralar baş verənlərin təhlili belə bir ehtimala səbəb oldu ki, bu gizlilik işin içində xarici xüsusi xidmət orqanlarının əlinin olması ilə bağlı imiş.
Bu gün bir çox tədqiqatçının fikrincə, söhbət SSRİ rəhbərliyinin ən yüksək eşalonlarında yer alan xarici agentlərin gizli fəaliyyətindən getməlidir. M. Qorbaçovun özünü də agent olmaqda suçlayanlar az deyil. Bu sırada A. Yakovlevin də adı tez-tez hallanmaqdadır (12, s. 4). Məsələn, Ukraynalı politoloq, Qorbaçov Fondunun sabiq əməkdaşı İ. Osadçuk KQB-sinin keçmiş sədri V. Çebrikova istinadən bildirir ki, Qorbaçovu o vaxt Amerika kəşfiyyatı SSRİ-nin BMT-dəki missiyasının rəhbərinin müavini, erməni əsilli diplomat Viktor İsraelyan vasitəsilə ələ almaq istəyib.
İ. Osadçukun fikrincə, İsraelyanın özü Amerika kəşfiyyatı tərəfindən ələ alınıbmış. «80-ci illərin ortalarında, Qorbaçov SSRİ Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsində kənd təsərrüfatı üzrə katib vəzifəsini tutanda Vaşinqtonda xarici diplomatlar üçün təşkil olunmuş qəbullardan biri zamanı ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin o vaxtkı direktoru İsraelyana yaxınlaşıb. MKİ direktoru erməni diplomatdan xahiş edib ki, onun Qorbaçovla görüşünü təşkil etsin. Lakin o vaxt İsraelyan bu xahişə əhəmiyyət verməyib. Daha sonra Cenevrədə keçirilən qəbulda o, yenidən İsraelyana yaxınlaşıb və Qorbaçovla görüş barədə xahişi təkrarlayıb. İsraelyan Moskvaya gəlib, xarici işlər naziri Andrey Qromıko ilə görüşüb. Söhbət əsnasında erməni diplomat ona MKİ direktorunun xahişini çatdırıb. Qromıko onu dinləyib, heç nə demədən 15 dəqiqə pəncərəyə baxıb və “Başqa sualın yoxdur ki” deyə erməni diplomata bildirib. V. İsraelyan XİN-in binasından çıxanda mühafizə onu saxlayıb və diplomat vəsiqəsini alıb. Onu dərhal işdən azad ediblər, İsraelyan SSRİ-nin son illərində ABŞ-a köçüb və 2005-ci ildə ölüb. BMT-də SSRİ-ni təmsil edən erməni diplomatın Amerika kəşfiyyatı ilə təmasları isə MKİ-nin SSRİ-ni dağıtmaq üçün həm də Qarabağda erməni separatizmini qızışdırmaq planlarının olduğundan xəbər verir» (1).
Politoloq daha sonra bildirir ki, «Qarabağda erməni separatizminin qızışdırılmasında o vaxt Amerikadakı erməni diasporunun da əhəmiyyətli rolu olub… 1987-ci ildə Qorbaçov Mərkəzi Komitənin birinci katibi kimi ABŞ-a səfərə yola düşəndə özü ilə KQB sədrinin müavini Kryuçkovu götürüb. O vaxt KQB-nin sədri olan Viktor Çebrikov Kryuçkovun birinci katibi ABŞ-a səfərdə müşayiət etməsinə qarşı çıxıb. Çünki Kryuçkov KQB-nin 1-ci Baş İdarəsinin rəhbəri olarkən həyata keçirdiyi bütün əməliyyatları iflasa uğradıbmış… Kryuçkov kəşfiyyatçı və rəhbər işçi kimi qabiliyyətli olmasa da, yaxşı intriqabaz idi. KQB sədrinin etirazına baxmayaraq Qorbaçov Kryuçkovu özü ilə ABŞ-a aparır. ABŞ-da Kryuçkov erməni diasporu ilə Qorbaçovun görüşünü təşkil edir. Həmin görüşdə ermənilər Qorbaçovun arvadına brilyant daşlarla bəzədilmiş boyunbağı və rəsm əsəri hədiyyə edirlər. Ardınca Qorbaçovu əhatəyə alıb ona “Qarabağın tarixi problemləri”, onun Ermənistana birləşdirilməsinin vacibliyi haqda danışırlar. Qorbaçovun ermənilərlə söhbətində Kryuçkov da iştirak edir. Birinci katib ABŞ-dan səfərdən dönəndən az sonra Çebrikovu KQB sədri vəzifəsindən azad edərək, onun yerinə Kryuçkovu təyin edir. Çebrikov isə Mərkəzi Komitə katibliyinə təyin olunur. Və tezliklə Qarabağda müharibə başlayır» (1).
İ. Osadçukun sözlərinə görə, «sonradan Çebrikov ona evində keçirdiyi ad gününün videokadrlarını göstərib. Həmin mərasimdə KQB sədri kimi Kryuçkov da iştirak edirmiş. Çebrikov ad günündə Kryuçkovdan soruşur: “KQB sədri olmaq üçün Qorbaçova neçə milyon verdin”. Ehtimal ki, ermənilərin adamı olan Kryuçkov KQB sədri olmaq üçün Qorbaçova rüşvət kimi verdiyi milyonlarla dolları da Amerikadakı varlı ermənilərdən alıbmış… Çebrikov KQB sədri vəzifəsinə özünün birinci müavini Filip Bobkovun namizədliyini irəli sürmüşdü. O, peşəkar kəşfiyyatçı, ordu generalı idi və Qarabağda münaqişənin qəti əleyhinə çıxırdı. Daha sonra münaqişə qızışanda Qorbaçov Arkadi Volskini Qarabağda yaradılan xüsusi idarəetmə komitəsinə rəhbər təyin edib… Volski Qarabağda münaqişənin qızışmasının qarşısını ala, hətta barışığa nail ola bilərdi... Lakin Qorbaçov bunda maraqlı deyildi…(1).
İ. Osadçukdan fərqli olaraq S. N. Volkova isə Qorbaçovun, həyat yoldaşı ilə birlikdə hələ 1966-cı ildə ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi tərəfindən ələ alındığını iddia etməkdədir. Onun fikrincə, Qorbaçovun 1984-cü ilin dekabrında İngiltərə səfəri zamanı baş verənlərin təhlili onun orada əvvəlcədən xüsusi gözlənilən şəxs olduğunu deməyə tam əsas verir. Halbuki M. Qorbaçov SSRİ Ali Sovetinin bir o qədər də önəm daşımayan nümayəndə heyətinə başçılıq edirdi. Bununla belə, M. Tetçer onu özünün şəhər kənarında yerləşən «Çekkers» adlı xüsusi iqamətgahında qəbul etdi. Bu iqamətgah xüsusi önəm daşıyan siyasi xadimlərin qəbulu üçün nəzərdə tutulmuşdu (5).
Bu məsələyə özünün «Qorbi və Meqli» adlı kitabında xüsusi diqqət ayıran L. Zamyatin yazır ki, sözügedən heyətə Ali Sovetin Energetika Komissiyasının sədri Y. Velixov, Sov İKP MK-nın İnformasiya şöbəsinin müdiri, bundan bir il öncə SSRİ Elmlər Akademiyasının Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun direktoru təyin edilmiş A. Yakovlev daxil idilər. Qorbaçov görüşlərin əsas mövzusu kimi «silahsızlanma»nı seçmişdi. Halbuki, onun SSRİ Ali Soveti adından heç bir bəyanat vermək səlahiyyəti yox idi (10).
Tədqiqatçının sözlərinə görə, bu səfər Qorbaçovun bu qədər yüksək səviyyədə qəbul edildiyi ilk rəsmi səfər deyildi. Belə ki, 1983-cü ilin may ayında o Kanadaya səfər etmiş və Kanadanın baş naziri Trüdo tərəfindən də əziz qonaq kimi qəbul edilmişdi. Həmin dövrdə o, Sov İKP katibi idi və Kanadaya səfər etməsinə xüsusi ehtiyac yox idi. Fəqət o bunda israr edirdi. O dövrdəki baş katib Y. Andropov buna etiraz etsə də, sonradan həmin dövrdə SSRİ-nin Kanadadakı səfiri olan A. Yakovlevin təkidi ilə qərarından dönmüşdü. A. Yakovlev bildirir ki, onun İngiltərədə bu qədər böyük maraqla qarşılanmasında Kanada səfəri zamanı apardığı danışıqların böyük rolu olmuşdu (10).
A.Yakovlev yazır ki, «dəmir ledi» ilə görüş zamanı qeyri-adi bir hadisə baş verdi. Danışıqlar zondaj xarakteri daşıyırdı. Bu, mənim də iştirak etdiyim dar tərkibli görüşlərin birində M. Qorbaçovun Baş Hərbi Qərargahın üzərində məxfilik qrifi olan xəritəsini çıxarıb, masanın üstünə qoymasına qədər beləcə davan etdi. Xəritə orijinal idi və üzərindəki qrif bunu təsdiq edirdi. Orada Böyük Britaniyaya yönəlik raket zərbələrinin istiqamətləri, vurulması nəzərdə tutulan şəhərlərin koordinatları və s. təsvir edilmişdi. Ortaya sükut çökdü. Sükutu Qorbaçav pozdu: «Xanım baş nazir, bütün bunlara son qoymaq, özü də bunu mümkün qədər tez etmək lazımdır». «Hə» - deyə özünü itirmiş M. Tetçer cavab verdi (17).
Bu faktı M. Qorboçov da təsdiq etməkdədir. O, «Həyat və islahatlar» adlı memuarında yazır: «Mən üzərində bütün nüvə ehtiyatlarının ən incə detallarına qədər qeyd edildiyi böyük xəritəni Böyük Britaniyanın baş nazirinin önünə sərdim. Buradakı hər bir hücrənin Yer üzündəki bütün həyatı məhv edə bilməsi üçün tamamilə yetərli olduğunu söylədim: «Toplanmış nüvə ehtiyatı ilə bütün canlıları 1000 dəfə məhv etməyə yetər» (6).
S. N. Volkova həm A. Yakovlevin, həm də M. Qorbaçovun dilə gətirdikləri bu faktı SSRİ-nin hərbi sirrlərinin düşmənə ötürülməsi kimi dəyərləndirməkdədir (4). Fəqət sözügedən hadisə belə bir nəticə çıxartmaq üçün yetərli deyil. Belə ki, SSRİ-nin içindən çıxması mümkün olmayan iqtisadi böhran bataqlığının tam ortasına düşməsinin əsas səbəbi ABŞ-ın Rusiyanı sövq etdiyi «silahlanma yarışı» idi və rusların bu «yarış»a tab gətirməyə halı qalmamışdı. «Silahlanma yarış»ı, eləcə də SSRİ-nin Əfqanıstanı işğalı və üzücü müharibəyə cəlb edilmiş olması bütün iqtisadi resusrsları tükətmişdi. Buna mütləq son qoymaq lazım idi və ruslar, nəyin bahasına olursa-olsun, ən çox vəsaitin xərcləndiyi nüvə raketlərinin istehsalının azaldılmasında maraqlı idilər. Fəqət bunu birtərəfli qaydada etmək olmazdı. Qərbi «silahlanma yarışı»nın dayandırılmasının zəruriliyinə inandırmaq lazım idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, «silahlanma yarışı» SSRİ iqtisadiyyatının əsaslarının sarsılmasına səbəb olmuşdu. Belə ki, 1980-ci illərin əvvəllərində maşınqayırma sənayesinin 60 faizini hərbi texnikanın istehsalı təşkil edir, hərbi xərclər isə Ümumi Daxili Məhsulun (ÜDM) 23 faizini «yeyirdi». 80-ci illərin sonlarında isə bu rəqəmlər müqabil olaraq 80 faiz və 28 faiz səviyyəsinə qalxmışdı (3). Və məsələ təkcə bunda deyildi. Sənayenin hərbi sifarişlərin yerinə yetirilməsinə uyğunlaşdırılması ağır sənayenin üstünlük qazanmasına, istehsalatın digər istiqamətlərinin, xüsusən də istehlak bazarına yönəlik istehsalın zəifləməsinə gətirib çıxarmışdı (4; 7). Bir sözlə, hərbi xərclərin azaldılması, iqtisadiyattın «silahlanma yarışı»nın ağır yükündən azad edilməsi qarşıda duran bir nömrəli vəzifə idi. Elə bu səbəbdən də Əfqanıstanda aparılan mənasız savaşa da son qoymaq lazım idi.
1988-ci il aprel ayının 15-dən etibarən ruslar 14 aprel 1988-ci il Cenevrə sazişinin şərtlərinə uyğun olaraq, qoşunlarını Əfqanıstandan çıxarmağa başladılar. İlk üç ay ərzində bu ölkəni 50 153 əsgər tərk etdi. Noyabrda mücahidlərin hücumlarının artırması nəticəsində proses bir qədər səngisə də, 1988-ci ilin 15 avqustundan 1989-cu ilin 15 fevralına qədər daha 50 100 nəfər hərbiçi Əfqanıstandan SSRİ ərazisinə qaytarıldı.
Sovet ittifaqının dağıdılmasında və imperiyanın çökməsində günahlandırılan, Qərb «imperializminin agenti» olduğu iddia edilən digər şəxs A. Yakovlevdir. 1982-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Əlaqələr İnstitutunun direktoru akademik İnozemtsevin ölümündən sonra M. Qorbaçov onun yerinə bu vəzifəyə Yakovlevin namizədliyini irəli sürmüş və A. Yakovlev baş katib Y. Andropov və katiblər K. Çernenko və A. Qromıkonun dəstəyi ilə həmin İnstitutun direktoru təyin olunmuşdu. Qorbaçov onunla 1983-cü ilin 17-24 mayında Kanadaya bir həftəlik səfəri zamanı yaxından tanış olmuş və fikirlərinin üst-üstə düşdüyünü görüb bundan çox məmnun olmuşdu. O bu vəzifəyə gələr-gəlməz, Sov İKP Mərkəzi Komitəsinə məktub göndərərək SSRİ-ni düşdüyü dərin böhrandan çıxartmaq və Qərb ölkələri ilə maqayisədə açıq-aşkar hiss olunan geriləməni dayandırmaq üçün SSRİ-də xarici kapitalın iştirakı ilə yeni müəssisələrin yaradılması təklifi ilə çıxış etmiş, nəticədə Y. Andropov Sov İKP Proqramının yeni redaksiyasının hazırlanmasına göstəriş vermiş və onu bu işi görməli olan qrupun rəhbəri təyin etmişdi (18).
Şübhəsiz ki, bu qərarı Sovet rəhbərliyi birlikdə vermişdi. Burada xarici kəşfiyyatın izini axtarmaq və hər şeyi Qorboçov və Yakovlevin üzərinə yıxmaq, əlbəttə ki, doğru deyildir. Axı, həmin dövrdə ölkəyə M. Qorbaçov yox, uzun müddət SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sədri olmuş Y. Andropov başçılıq edirdi. İmperiyanın yerlərdəki sadiq nökərləri olan H. Əliyev və E. Şevardnadzeni öz inanılmış kadrları kimi Moskvaya aparan, onlara yüksək vəzifələr verən də məhz o idi. Bir sözlə, baş verənlər subyektiv deyil, obyektiv səbəblərdən baş verirdi. Sovet İttifaqı dərin böhran içində idi və onu xilas etmək lazım idi. Ölkədə inqilabi şərait yetişirdi. Aşağılar əski qaydada yaşamaq istəmir, yuxarılar isə yeni qaydada idarə edə bilmirdi.
M. Qorbaçov hakimiyyətə gəldikdən sonra A. Yakovlev, Sov İKP MK-nın Təbliğat şöbəsinin müdiri, 1986-cı ildə isə MK üzvü və MK katibi vəzifələrinə yüksəlir. Bundan sonra o, Y. Liqaçovla birlikdə ideologiya və mədəniyyət məsələrini kurasiya edir. Elə həmin dövrdə Qərb dövlətləri, eləcə də Asiya-Sakit Okean bölgəsi ölkələri ilə hərtərəfli əlaqələrin vacibliyindən söz açmağa başlayır. Nabokov, Soljenitsın, Rıbakov, Pristavkina, Dudintseva kimi əvvəllər dərc olunmaları yasaq olan dessident qələm sahiblərinin əsərlərini dərc etdirir, nümayişinə qadağan qoyulmuş 30 filmin ekranlara çıxmasına imkan yaradır. Çap olunması yasaq olan rus filosoflarının əsərləri də tezliklə işıq üzü görür (18).
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/aparan-yol-kimi.html
|
Aparan yol kimi
|
Kitab “Simurg” Azərbaycan Mədəniyyət Assosasiyasınıtı
rəyasət heyvətinin qərarı ilə çap olunub.
Elmi redaktor və müqəddimənin müəllifi:
akademik
Fuad Qasunzadə
Elmi rəyçilər: akademik
Maqsud Əliyev, MEA-nın müxbir üzvü,
professor
Nizami Cəfərov, professor
Solmina Dadaşova,
professor
Nəriman Həsənzadə.
Tərcüməçi: pedaqoqika elmləri namizədi
Vəfa Mehdiyeva
F.T.Məmmədov. Kulturologiya effektivli həyat və fəaliyyətə
aparan yol kimi. - Bakı, «Çıraq» nəşriyyatı, 2008. səh.400
Bu kitab orta məktəb, gimnaziya və litsey şagirdləri, ali məktəb tələbələri,
müəllimlər, alimlər, siyasətçilər, dövlət idarəçiliyi sahəsidə işləyənlər,
mədəniyyət menecerləri, qeyri dövlət təşkilatlarının rəhbərləri, qadın və
gənclər təşkilatları, bələdiyyə, həmkarlar, sahibkarlar və
eləcə də geniş oxucu
kütləsi üçün nəzərədə tutulmuşdur.
|
http://azkurs.org/azerbaycan-2009-4-mehdi-huseyn-100.html
|
Azərbaycan 2009-4 mehdi HÜseyn 100
|
Azərbaycan 2009-4
MEHDİ HÜSEYN – 100
Vaqif YUSİFLİ
SƏMƏNDƏR QUŞU
MEHDİ HÜSEYN - NASİR VƏ DRAMATURQ
Mehdi Hüseyn haqqında düşünəndə, ilk növbədə, onun bədii nəsri gözlərim qarşısında canlanır.
İlk hekayəsi "Qoyun qırxını"ndan (1927) tutmuş sonuncu romanı "Yeraltı çaylar dənizə axır"a
(1964-1965) qədər böyük bir ədəbi irs qoyan M.Hüseyn XX əsr Azərbaycan nəsrinin görkəmli
nümayəndələrindən biridir. Ədəbiyyat tarixində hər sənətkarın (söhbət iz qoyan sənətkarlardan
gedir-V.Y.) öz yeri var və bu sənətkarlardan birinin də üzərindən xətt çəkmək mümkün deyildir.
Bu mənada XX əsr Azərbaycan nəsrini Mehdi Hüseynin nəsri olmadan təsəvvür etmək bir az çə-
tin olardı. "Abşeron"suz, "Qara daşlar"sız, "Daşqın"sız, "Tərlan"sız bu nəsr qiymətli bir guşə da-
şını
itirərdi.
Mehdi Hüseyn sovet dövründə yaşayıb -yaratmışdı və indi bir çoxları "sosialist realizmi" dövrü-
nə inkar mövqeyindən yanaşsa da, guya həmin dövrü yeni meyarlarla qiymətləndirsə də, biz bu
böyük yazıçıdan itkiyə uğrayası heç nə görmürük. Bəli, həqiqətdir ki, Mehdi Hüseyn bütün yara-
dıcılıq parametrlərinə görə öz dövrünün, zamanının yazıçısı idi və təbii ki, həmin dövrün gerçək-
liklərini əks etdirirdi. Amma necə? Sənətkarlıqla... Bu gün -XXI əsrin Azərbaycan oxucusu
Mehdi Hüseyn nəsri vasitəsilə keçən əsrin əvvəllərində baş verən inqilabi hadisələr, vətəndaş
müharibəsi, Sovet hakimiyyətinin qurulması, kollektivləşmə dövrü, şəxsiyyətə pərəstiş illəri,
İkinci Dünya savaşı, daha sonra dinc quruculuq dövrü barədə müəyyən təsəvvür əldə edəcəkdir.
O oxucu lap qatı antisovetçi olsa belə, Mehdi Hüseynin rəğbətlə təsvir etdiyi inqilabi hadisələri
yaxud kommunist-yazıçı platformasından doğan tendensiyanı inkar etsə belə, sonda yenə qarşıda
bədii
sənətkarlıqla
yaradılan
möhtəşəm
obrazların
durduğunu
təsdiq
edəcək.
Mehdi Hüseyn Azərbaycan nəsrinin yeni bir mərhələsinin banilərindən biri idi. Bu sırada Mirzə
İbrahimovun, Süleyman Rəhimovun, Əbülhəsənin, Mir Cəlalın, Əli Vəliyevin, İlyas Əfəndiye-
vin, Sabit Rəhmanın, Ənvər Məmmədxanlının da adlarını çəkirik və bu yazıçılar doğrudan da
Azərbaycan nəsrini yeni bir məcraya yönəltdilər. Azərbaycan cəmiyyətinin XX əsrdə-Şura inqi-
labından sonrakı reallıqları, ictimai-mənəvi prosesləri ilk dəfə məhz bu sənətkarların əsərlərində
öz
əksini
tapdı.
Onun nəsrindən söz açarkən, ilk növbədə, bu nəsrin milli səciyyəsi üzərində dayanmaq lazımdır.
Dünya ədəbiyyatının incilərinə yaxşı bələd olan M.Hüseyn hər hansı ədəbiyyatın bir başqa ədə-
biyyat üzərində yüksəlməsini arzuolunmaz hal hesab edirdi. O, vəfatından bir neçə gün qabaq
yazdığı "Yeni üfüqlərə doğru" məqaləsində qeyd edirdi ki: "Həqiqi ədəbiyyat unifikasiya yolu ilə
deyil, özünəməxsus milli obrazlar sistemini, milli şəkil zənginliyini və üslub orijinallığını yarat-
maq yolu ilə irəliləyir. "Ölülər" "Müfəttiş"in eyni olsaydı, biz onunla öyünə bilməzdik. Yaxud
"Vaqif" "Puşkin" dramına bənzəsəydi, bizi bu qədər sevindirməzdi. Unutmaq lazım deyil ki, bə-
dii əsərdə müəyyən bir xalqın tarixi ənənələri, təfəkkür tərzi, hiss və duyğuları və hətta dil xüsu-
siyyətləri əks olunur". M.Hüseyn nəsri də məhz bu xüsusiyyətləri özündə əks etdirən bir nəsr idi.
O, nəsrin bütün janrlarında qələmini sınamışdır- hekayə, povest, roman... Özü də, ürəyinə yatdığı
mövzunu hekayədəmi, povestdəmi, romandamı əks etdirməyi müəyyənləşdirməkdə heç bir çətin-
lik çəkməmişdir. 1930-cu ildə nəşr etdirdiyi "Xavər" və "Bahar suları" kitablarındakı ilk hekayə-
ləri qadın azadlığına, Azərbaycan kəndinin inqilabdan əvvəlki və sonrakı mənzərəsinə, cəmiy-
yətdə gedən yeniliklərə həsr edilmişdi. Doğrudur, onun ilk hekayələri sonrakı əsərləri ilə müqa-
yisədə sənətkarlıq baxımından bitkin deyildi, açıq-aşkar təcrübəsizlik və hətta səriştəsizlik hiss
olunurdu. Amma həmin hekayələr M.Hüseynin bilavasitə real həyati müşahidələrindən doğmuş-
du. O zaman Mehdi Hüseynin cəmi iyirmi bir yaşı vardı. Bu hekayələrdə konflikt öz kəskinliyi
ilə seçilirdi, bu konfliktlər sinfi münasibətlər üzərində qurulurdu və çox zaman sinfi münasibətlə-
ri kəskinliyilə qabartmaq bədiiliyə xələl gətirirdi. Məsələn, "Bahar suları" hekayəsinin qəhrəmanı
Qeysər əri Hidayətin əxlaqsızlığına, mənəvi pozğunluğuna qarşı mübarizə aparır, öz hüququnu
müdafiə edir. Müəllif sinfi münasibəti qabartmaq üçün Hidayətin inqilabdan əvvəl bolşeviklərə
qarşı vuruşduğunu yada salır, onun "ifşası" bir qəzet məqaləsində öz əksini tapır. "Xavər" heka-
yəsində də yenə ər-arvad konflikti ortaya qoyulur. Şura sədri vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilmə-
yən, bu vəzifədə ikən rüşvət alan Çərkəz elə öz evindəcə "ittiham" olunur - "Siyasət bunu tələb
edir" deyə arvadı Xavər və oğlu ondan üz döndərirlər, iş kənd şurasına çıxarılır və Çərkəz həbs
olunur. Onun yerinə isə Xavər seçilir. Göründüyü kimi, hər iki hekayədə siyasilik aparıcı xəttə
çevrilir. Təbii ki, bu günün ictimai-siyasi, lap elə ədəbi meyarları ilə yanaşdıqda, bu hadisələr
gülünc təsir bağışlayacaq. Amma bu, o dövrün diqtəsi idi və təkcə M.Hüseynin deyil, digər yazı-
çıların da hekayələrində oğulun ataya, qadının öz ərinə, yaxud qardaşın öz qardaşına qarşı belə
açıq
mübarizəsi
təbii
idi,
quruluşun
özündən
doğan
bir
hal
idi.
Mehdi Hüseyn öz hekayələrində inqilabdan əvvəlki dövrün hadisələrini də təsvir edirdi və qeyd
edək ki, onun bu mövzuda yazdığı əsərlər daha təsirli və emosional idi, bədiilik baxımından da
uğurlu idi. Məsələn, "Kor at" hekayəsində Süleyman bəy cıdır yarışında birinciliyi ələ alan Kərə-
mi
qətlə
yetirir,
bu
səhnə
oxucunu
sarsıdır.
Mehdi Hüseynin hekayə yaradıcılığı sonrakı illərdə də davam edir. Onun müharibə illərində yaz-
dığı "Nişan üzüyü", "Bəxtiyar", "Satqın", "Qanlı sular", "Dost", "Çiçəklər" hekayələri xüsusilə
maraq doğurdu. Bu hekayələrdə müharibə, ölüm-dirim savaşı ilə bağlı insanların psixologiyasın-
da yaranan dəyişikliklər daha çox diqqəti cəlb edir. "Bəxtiyar" hekayəsində iki Bəxtiyar üz-üzə
gəlir. Onlardan biri igid Bəxtiyardır ki, on bir faşistlə döyüşdən qalib çıxmışdır. İkinci Bəxtiyar
isə ani zəiflik nəticəsində vuruşdan çəkinmiş, indi xəcalət içində başını aşağı salmışdır. O bilir
ki, bununla nəinki özünü gözdən salmış, millətinin də adına yamanlıq gətirmişdir. "Mən azərbay-
canlı adını üstümdən götürməyə heç vaxt razı olmaram... İzin verin, günahımı öz qanımla yu-
yum" deyib, döyüşə yollanır, bayrağı təpənin zirvəsinə sancaraq qəhrəmanlıqla həlak olur.
Müharibə illərində ədəbiyyatımızda geniş epik lövhələrlə müşayiət olunan romanlar, povestlər,
demək olar ki, barmaqla sayılacaq qədərdi. Bunun da öz səbəbləri vardı. Müharibə dövrü həqi-
qətlərini əks etdirmək üçün operativ janrlar (şeirlər, publisistik məqalələr, cəbhə xatirələri) daha
çox "hərəkətdə" idi. Amma Mehdi Hüseyn müharibənin son illərində "Fəryad" povestini qələmə
aldı. Povestdə, demək olar ki, döyüş səhnələri təsvir olunmur, amma bu əsər müharibə və onun
törətdiyi faciələr haqqında bitkin bir təəssürat yaradır. Əsərdə hadisələr Krımın kiçik sahil şəhər-
lərinin birində cərəyan edir, Qızıl Ordu hissələri müvəqqəti olaraq bu şəhəri tərk ediblər. Şəhərin
sakinləri ümidsizliyə qapılıblar. Qoca rəssam Levin də onlardan biridir. O, faşistlərin törətdiyi ci-
nayətlərin şahidi olur, qəlbində intiqam hissləri alovlanır. Düşmənlər ona faşistlərin "zəfərini"
təsvir edən bir tablo çəkməyi təklif edirlər. Levin isə "Fəryad" adlı antifaşist tablo yaradır və bu-
na görə güllələnir. Əsər haqqında görkəmli tənqidçi Məmməd Arif gözəl bir məqalə yazmış, po-
vestin uğurlu və həm də nəzərə çarpan qüsurları barədə öz təəssüratlarını bildirmişdi. M.Arif ya-
zırdı: "Fəryad" povesti mənəvi qəhrəmanlıq povestidir. Vətən müharibəsinə həsr edilmiş nəsr
əsərləri içərisində bu povest öz mövzu və ifadə üsulu etibarilə yenidir".
Mehdi Hüseynin nəsr yaradıcılığında elə bir nümunənin adını çəkə bilərik ki, həmin nümunə
Azərbaycan hekayə sənətində həmişə örnək hesab edilir, bu janrda yazılmış əsərlərdən söz dü-
şəndə onun da adı birincilər sırasında çəkilir. Bu, ədibin "Rəqiblər" hekayəsidir. Həmin hekayə
sovet dövründə yazılsa da, əslində, bu hekayə ilə yazıçı sovet quruluşunun yaratdığı qüsurları
tənqid hədəfinə çevirir. Əsas mətləb heç də istehsalat problemi deyil. Yazıçı iki insanın - iki qüv-
vətli xarakterin mənəvi çarpışmasını bədii konfliktin mehvərinə çevirir. İki qocaman neftçi -
Heybət və Pirvəli - iki dost indi bir-birinə qənim kəsilmişlər. Hətta Pirvəli "onun qanını içsəm, uf
da demərəm" söyləyir. Münaqişənin əsasında isə cəmiyyətin - sosializm quruluşunun yaratdığı
əngəlliklər durur. Usta Heybət Sosialist Əməyi Qəhrəmanı pilləsinədək bir yol keçib, radio, mət-
buat, televiziya ondan danışır, deputat seçilir. Amma eyni nailiyyətləri qazanan usta Pirvəlisə
unudulur. Hekayənin sonluğu isə bu mübahisəyə bir hüzn və ələm gətirir. Usta Heybət dənizdə
həlak olur. Çoxlarının gözləmədiyi halda usta Pirvəli rəqibinin cənazəsi önündə hönkür-hönkür
ağlayır.
Mehdi Hüseyn Azərbaycan nəsrini bir sıra povest və romanlarla da zənginləşdirmişdir. Bu po-
vest və romanların bir çoxu təkcə onun deyil, ümumən Azərbaycan sovet nəsrinin də keçdiyi yo-
lu izləmək baxımından maraq doğurur. Belə ki, 1931-1935-ci illərdə Mehdi Hüseyn "Daşqın" ro-
manını yazır. Bu, Azərbaycan sovet romanının ilk nümunələrindən biri idi. Həmin illərdə yazıl-
mış romanların əsas mövzusunu isə Sovet hakimiyyəti uğrunda gedən mübarizə təşkil edirdi.
Otuzuncu illərdə o, "Tərlan" romanını da yazdı. Bu əsərdə Azərbaycanda kollektivləşdirmə uğ-
runda gedən mübarizə təsvir olunurdu. Həmin illərdə qələmə alınan "Kin" povestində isə müəllif
inqilab ərəfəsində olan bir Azərbaycan kəndini təsvir edir, iki gəncin sevgisindən söz açır, mə-
həbbətin heç bir maneəyə baxmayaraq qalib gəldiyini, feodal-patriarxal həyat tərzinin sarsıldığı-
nı göstərir. Əlbəttə, bu əsərlərdə o dövrün həqiqətlərinin yeni quruluşun - sosializm cəmiyyətinin
mövqeyindən təsvir olunması bizi o qədər də maraqlandırmır. Bizi maraqlandıran odur ki, bu
əsərlərdə canlı, həyati insan obrazları var. Mehdi Hüseyn bu obrazları çox real və inandırıcı təs-
vir
edirdi.
Mehdi Hüseyn Azərbaycan tarixi nəsrinin də inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun "Komis-
sar" povesti, "Səhər" romanı tarixi mövzudadır. Bu əsərlərdə də o, inqilabi hadisələri, bu hadisə-
lərdə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin rolunu diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Öncə dediyimiz bir fikri bu
əsərlər barədə də söyləyə bilərik: onun əsərlərində müxtəlif siniflərin nümayəndələri üz-üzə gəl-
sələr də, bolşeviklərə rəğbət, kapitalistə nifrət təbliğ olunsa da, yazıçı canlı, yaddaqalan, unudul-
mayan insan xarakterləri yaratmışdır. M.Hüseyn təkcə tarixi nəsr nümunələri yaratmaqla kifayət-
lənməmiş, tarixi nəsrin səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirən məqalələr də yazmışdır. Məsələn,
onun "Yazıçı və tarix" məqaləsi bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Həmin məqalədə M.Hüseyn
yazırdı: "Əgər tarixçi ayrı-ayrı faktlar əsasında müəyyən elmi nəticələr çıxarmaq yolu ilə gedirsə,
yazıçının çıxardığı nəticələr bədii surətdə əks etdirilən hadisələrin ümumi məntiqindən, fərdiləş-
dirilmiş insan surətlərinin bir-birinə qarşı münasibətindən doğur. Tarixçi dövrün ümumi ictimai
münasibətlərini əks etdirirsə, yazıçı ən çox dövrün psixologiyasını təşrih edir. Tarixçi psixoloq
deyildir. Lakin sənətkar psixoloq olmalıdır. Bunsuz tarix elmi yaransa da, tarixi-bədii əsər yarana
bilməz". Bu mülahizələrə M.Hüseyn tarixi mövzuda yazdığı nəsr əsərlərində, həmçinin pyeslə-
rində
də
riayət
etməyə
çalışırdı.
Bu məqamda biz onun "Nizami", "Cavanşir" və "Şeyx Şamil" tarixi pyesləri haqqında qısaca söz
açmaq
istəyirik.
Mehdi Hüseyn dramaturgiyaya Böyük Vətən müharibəsindən əvvəl tamaşaya qoyduğu "Şöhrət"
pyesi ilə gəlmişdi. Sonra İlyas Əfəndiyevlə birgə "İntizar" dramını yazmışdı. Daha sonra Ə.-
Məmmədxanlı ilə müştərək "Fətəli xan" kino-dramını qələmə almışdı. Deməli, bu janrda müəy-
yən təcrübə qazanmışdı. Tarixi mövzuda dram əsərləri yazmağa onu hansı mənəvi qüvvə təhrik
edirdi? İlk növbədə, onun tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə və hadisələrə müasirlik mövqeyi aydın du-
yulurdu. Mehdi Hüseynin "Yazıçı və tarix" məqaləsinə bir daha qayıdaq. Həmin məqalədə
M.Hüseyn sanki bir neçə ildən sonra yazacağı "Nizami" pyesinə işarə edib yazmışdı: "Nizami
dövrünün ədəbi dili Azərbaycan dili də ola bilərdi, çünki Nizamiyə qədər xalqımız "Dədə Qor-
qud" dastanını yaratmışdı. Heç də təsadüfi deyildir ki, şirvanşahlar hər zaman Kəyan nəslindən
olduqlarını iddia edirdilər. Şirvanşahların mənşəyi haqqında rəylər onların azərbaycanlı olduqla-
rını təsdiq edir. Lakin yazıçı onların siyasətinə tamamilə haqq verməyə məcbur deyildir, çünki
Şirvanşah sarayının Nizamiyə münasibətindən bəhs edən yazıçı, Nizaminin dövlət haqqında gö-
rüşləri ilə rəsmi dövlət xadimlərinin görüşündəki fərqi və onların arasındakı ixtilafı pərdələyə
bilməz.
Bunsuz
roman
və
ya
dram
əsəri
yarana
bilməz".
"Nizami" pyesində M.Hüseyn dahi şairin yalnız gənclik illərini təsvir etmişdir. Amma onu böyük
vətənpərvər və böyük insan kimi canlandırmağa elə bu qısa zaman kəsiyi də kifayət edir. Pyesdə
Nizami bir şəxsiyyət kimi dövrünün şahlarından, hökmdarlarından böyükdür. Müəllif onun şəx-
sində xalq müdrikliyini təcəssüm etdirmişdir. Həmin dövrdə bir çox müəlliflər (Mirzə İbrahi-
mov, Məmməd Arif, Əkbər Ağayev) haqlı olaraq qeyd edirdilər ki, bu əsərlə S.Vurğunun "Va-
qif" pyesi arasında üzvi bir yaxınlıq var, hətta "Nizami"ni də tarixi-qəhrəmanlıq dramı kimi təq-
dim edirdilər və, əlbəttə, bu məsələdə haqlı idilər. Çünki "Vaqif"də olduğu kimi, "Nizami" pye-
sində də xarici işğalçılara qarşı mübarizə motivi aparıcı xətti təşkil edirdi. Vaqif kimi Nizami də
bu mübarizədə xalqa mənəvi dəstək olur. "Nizami"dən sonra M.Hüseyn "Cavanşir" pyesini qələ-
mə alır və bu əsərdə də "Nizami"dəki ideyanı davam etdirir. Ancaq fərq orasındadır ki, "Cavan-
şir"də o, ağıllı bir şah və sərkərdə obrazını yaradır. "Şeyx Şamil" pyesinə gəldikdə isə M.Hüseyn
xalqın azadlıq mübarizəsini canlandırır, Şeyx Şamilin simasında rus istilasını qəbul etməyən mə-
tin bir sərkərdə və din rəhbəri obrazını dramaturgiyaya gətirməklə əvvəlki iki pyesdəki tarixi
qəhrəmanlıq ruhuna sadiq qalır... Təəssüf ki, bu pyes məlum səbəblərə görə tamaşaya qoyulmur.
Mehdi Hüseynə böyük şöhrət qazandıran, onu təkcə Azərbaycanda deyil, o zaman bütün SSRİ
miqyasında tanıdan əsər isə "Abşeron" romanı oldu. Bu romanın məziyyəti nədə idi? Birincisi,
romanın yazılmasında dövrün, zamanın müəyyən diqtəsini duysaq da (unutmayaq ki, Mehdi Hü-
seyn sovet ədəbiyyatının görkəmli mübəlliğlərindən biri idi, o, bu ədəbiyyatın ideyalılığı uğrun-
da daim mübarizə aparırdı və öz bədii əsərlərində buna riayət etməyə çalışırdı), əsər real həyatı
sənətkarlıqla əks etdirmək baxımından parlaq bir nümunə idi. Doğrudur, istehsalat xətti, neftçilə-
rin peşə fəaliyyətinin, onların gördükləri işin bəzən yerli-yataqlı təsvir edilməsi romana bir texni-
sizm gətirirdi, amma canlı insan xarakterlərinin təsviri bütün bunları unutdururdu. İkincisi, "Ab-
şeron" romanı Azərbaycanı və Bakını, onun maddi sərvəti olan nefti dünyaya tanıtmaq mənasın-
da çox böyük əhəmiyyətə malik idi. Belə əsərlərin sayı isə o zaman çox az idi. Üçüncüsü, Böyük
Vətən müharibəsindən sonra kəndli cavanların şəhərə - Bakıya axını başlanmışdı və M.Hüseyn
üçün bu proses çox maraqlı mövzu idi. M.Hüseyn bu cavanların daxili-mənəvi təkamülünü izlə-
yib onların yeni mühitə necə uyğunlaşdığını izləmək üçün tez-tez neft mədənlərində olurdu. O,
Tahir obrazını da məhz bu daxili-mənəvi təkamül prosesindən keçirə-keçirə qəhrəman səviyyəsi-
nə yüksəldir. Mərhum yazıçımız İsmayıl Şıxlı "Mehdi Hüseyn" adlı məqaləsində yazırdı: "Mehdi
Hüseyn Bakı neftçilərinin həyat və mübarizəsini əks etdirə biləcək iri həcmli kamil bir əsər yaz-
maq qərarına gəlir. Bunun üçün də uzun müddət neft mədənlərində fəhlələrin həyatını, əhval-ru-
hiyyəsini öyrənir. Geoloq Ağaqurban Əliyev bunları xatırlayaraq yazır: "Mehdi ilin hər fəslində,
hər cür havada dəniz buruqlarına gələrdi. O, təcrübəli qocaman neftçilərlə söhbət edər, cavan
fəhlələrin işinə saatlarla tamaşa edərdi". O dövrdə yazılmış bir çox əsərlərdən fərqli olaraq
M.Hüseyn təqdim etdiyi obrazı çətinliklərdən, burulğanlardan keçə-keçə təsvir edirdi. Əsər haq-
qında o zaman Z.Kedrina, K.Zelinski, Q.Korabelnikov, L.Klimoviç, P.Skosıryev, N.Çertova ki-
mi tanınmış rus müəllifləri, həmçinin S.Vurğun, M.Arif, M.İbrahimov müsbət fikirlər söylədilər,
onu təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütün sovet ədəbiyyatının nailiyyəti kimi qiymətlən-
dirdilər. Biz bu yubiley yazısında "Abşeron" romanını təhlil eləmək, onun çağdaş ədəbiyyatımız
üçün də bir nümunə olduğunu sübut eləmək fikrində deyilik. Ancaq bu əsərin neçə nəslin mənəvi
inkişafında
böyük
rol
oynadığını
xatırlatmaq
istərdik.
Əllinci illərdə Stalinin şəxsiyyətə pərəstiş kultu aradan qaldırıldı və ölkədə az-çox demokratik
əhval-ruhiyyə yarandı. "Abşeron"un davamı olan "Qara daşlar"da, daha sonra "Alov" pyesində
M.Hüseyn bu əhval-ruhiyyəni əks etdirən ilk yazıçılardan oldu, "Yeraltı çaylar dənizə axır" ro-
manında isə stalinizmin Azərbaycana vurduğu maddi və mənəvi zərbələri yenə də ilkin olaraq
bədii ədəbiyyata gətirdi.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/qafqaz-etno-sosial-arasdrmalar-merkezi.html
|
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
|
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
1
RÖVŞƏN QƏNİYEV
[email protected]
QARABAĞ HADİSƏLƏRİ
Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın mərkəzi hissəsində yerləşir, ərazisi 4,4 min kv.m, Azərbaycan
Respublikası ümumi ərazisinin 5,1%-ni təşkil edir. Vilayətin tərkibinə Xankəndi şəhəri, Əskəran,
Hadrut, Ağdərə, Martuni və Şuşa inzibati rayonları daxildir.
Tarixən Albaniyanın (Arranın), Qarabağ xanlığının, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin,
Azərbaycan Sovet Respublikasının və Azərbaycan Respublikasının tərkib hissəsi olmuş, Azərbaycanın
"Musiqi akademiyası" kimi məşhur olmuşdur. Azərbaycan xalqının ən böyük və ən qədim elm və
məddəniyyət mərkəzlərindən biri olmuş, öz təbiətinin gözəlliyinə, təbii sərvətlərin zənginliyinə,
iqliminin mülayimliyinə görə tarixən bir çox cahangirlərin diqqətini özünə cəlb etmiş, dünyanın bir
çox məşhur adamları Qafqazın bu dilbər güşəsi haqqında xoş sözlər söyləmişlər. Yenidənqurma tufanı
bu yerlərdən də yan keçmədi. Bu tufanın aparıcı qüvvəsi erməni millətçiliyi, qurbanı isə
azərbaycanlılar oldu....
Qatı şovinist "Daşnaqsütyun" partiyası keçən əsrin sonlarından başlayaraq, bir neçə əsr bundan
əvvəl irəli dənizdən dənizə, "Böyük Ermənistan" Azərbaycanın Kür çayından cənubda olan ərazilərini
də qatmaqla ideyası naminə qonşu xalqların hüququnu taptalamağa, nəyin bahasına olursa olsun belə
mifik bir dövləti yaratmağa sə`y etmişlər.
Ermənilər öz planlarını mərhələ-mərhələ həyata keçirmişlər. Əvvəlcə onlar Azərbaycan
torpaqlarında, yə`ni keçmiş Irəvan xanlığı (sonradan Irəvan quberniyası) ərazisində kiçik bir
Ermənistan Respublikasının (9 min kv.m) yaratmış, tədricən onu böyüdərək 40min kv.m-ə çatdırmış,
son anda isə Dağlıq Qarabağı və ona bitişik 7 rayonu öz silahlı quvvələrilə işğal etmişlər. Belə ki, bu
günkü Dağlıq Qarabağ "Böyük Ermənistan" yaratmaq uğrunda Erməni planlarının tərkib hissəsi və
mühüm vasitəsi kimi hədəf seçilmişdir.
Halbuki, həm Ermənistan ərazisində və həm də Dağlıq Qarabağda əhalinin milli tərkibində
vaxtilə azərbaycanlılar üstünlük təşkil etmişlər. Bunu hətta prof.V.A. Parsamyan da e`tiraf edərək
"Istoriya armyanskoqo naroda-Ayastan 1801-1900 qq." əsərində yazır: "Rusiyaya birləşənə qədər
Şərqi Ermənistanın 169 min 155 nəfər əhalisinin 57305 nəfəri, yaxud 33,8% erməni, 84089 nəfəri,
yaxud 49,7% -i müsəlman, 26911 nəfər, yaxud 16%-i kürd və 850 nəfəri, 0,5%-i kənar millətlər
idi.”
"Ermənistan Daşnak Respublikası Qars vilayətini aldıqdan sonra burada əhalinin sayı 1510 min
nəfərə çatdı. Bunun 795 min nəfəri erməni, 575 mini azərbaycanlı, 140 min nəfəri isə başqa millətlərin
nümayəndələri təşkil edirdi."
Tədqiqatlar göstərir ki, azərbaycanlıların ulu əcdadları eradan əvvəl I minillikdə oradaki
bölgələrin qədim, köklü sakinləri olmuşdur. Ermənilər bölgədə olan Alban kilsələrindən fakt kimi
istifadə edirlər. Halbuki, XII əsrə qədər burada bir dənə də olsun üstündə erməni dilində yazısı olan
kilsə yoxdur.XII əsrdən sonra kilsələrin üstündəki erməni yazıları-VIII əsrdən sonra ərəb xilafətinin
sərəncamı ilə erməni kilsəsinə tabe edilmiş və Alban əlifbası ilə yazı qadağan edilmişdi. Alban
xristiyanları erməni əlifbasından istifadə etmək məcburiyyətində qalırlar.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
2
Mənşə e`tibariylə Qafqaz xalqları sırasına mənsub olmayan ermənilərin indi Ermənistan
adlanan ərazidə yayılmaları uzun və münaqişəli bir tarixə malikdir.
Rusiya Qafqazı işğal edərkən erməniləri strateji müttəfiqinə çevirmiş, Qafqaz xalqlarının əsarət
altına alınmasında onlardan hər cür istifadə etmişdir. 1926-28-ci illərdə Rus-Iran müharibəsində Iranın
məğlub olmasından istifadə edən ermənilər kütləvi surətdə Cənubi Qafqaza axışaraq, əvvəl Irəvan
xanlığı, sonra isə Dağlıq Qarabağda məskunlaşmışlar. Elə o vaxtdan Dağlıq Qarabağ ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı mübarizə meydanına çevrilmişdir.
Tarixi faktdır ki, Ruslar Qafqazı zəbt edənə qədər ermənilər Qafqazda azlıq təşkil edirdi. 1810-
cu ilin rəsmi mə`lumatlarına görə Qarabağ vilayətində 12 min ailəlik əhali vardı. Bunların içərisində
cəmi 2500 erməni ailəsi olmuşdur. Ermənilərin yaşadıqları kənd adları da əsasən Azərbaycan mənşəli
idi, çünki 1826-28-ci illərdə Irandan gələn 18 min erməni ailəsi azərbaycanlı kəndlərində
məskunlaşırdı. Rusiya 1819-cu ildə 500-ə qədər ailəni Tiflis və Yelizavetpol (Gəncə) quberniyasına
köçürərək, onları ən yaxşı, münbit torpaqlarda yerləşdirirdi. Ermənilər Çar I Nikolaya böyük ümidlər
bəsləyirdi.
1826-28-ci illər Rusiya-İran müharibəsində vəziyyətin ağırlığını dərk edən Fətəli şah barışıq
haqqında Rusiyaya müraciət etmiş və 10 fevral 1828-ci ildə müqavilə bağlanır. Həmin müqaviləyə
əsasən Irəvan və Naxçıvan xanlıqları Ordubad torpaqları ilə birlikdə Rusiyaya güzəşt edilir. Bu isə
müharibədə, ruslara müttəfiqlik edən ermənilərin ürəyincə oldu və Qafqazın ruslar tərəfindən işğalında
onların muttəfiqinə çevrildilər.Irandan 8949 erməni ailəsi Irəvan, Naxçıvan və Dağlıq Qarabağa
köçürüldü.
1827-ci ilin oktyabrında ruslar Təbrizə daxil olarkən milliyyətcə erməni olan polkovnik
Lazarev şəhərin komendantı tə`yin edilir. O, çar hökümətinə bir lahiyə təqdim edərək Rusiya
imperiyası tərkibində erməni çarlığının bərpa edilməsini xahiş edir. Bu ideya imperiya ucqarında
xristiyan dövləti yaradılması üçün əsas idi və müharibədən sonra ermənilərin Azərbaycan torpaqlrına
köçürülməsi üçün zəmin yaratdı.
Türkmənçay (1828) müqaviləsi üzrə Azərbaycan, Rusiya və Iran arasında bölüşdürüldükdən
sonra Irandan cənubi Qafqaz ərazisinə, xüsusiylə Irəvan xanlığına və Azərbaycana ermənilərin kütləvi
axını başladı.
Ümumiyyətlə, Türkmənçay müqaviləsi nəticəsində bir neçə ay ərzində Irandan Azərbaycana 40
min erməni ailəsi köçürüldü. 1829-cu ildə Rusiya ilə Türkiyə arasında Ədirnə sülh müqaviləsinə
əsasən 1830-cu ildən Türkiyədən Qafqaza daha 12655 erməni ailəsi köçürülmüşdür. Ümumiyyətlə,
1828-1830-cu illər arasında Çarizm Qafqaza Türkiyədən 84600 erməni köçürülmüş və Qarabağın,
Irəvanın, Borçalı, Axalkan və Axaltaxisin ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirmişdir. Ermənilər təkcə
Qarabağda deyil, Göycə gölündən başlamış dağlıq hissəsinə əvvəlcə rəsmən 12400, daha sonra isə
qeyri-rəsmi olaraq xeyli erməni köçürülmüşdür. 1828-1839-cu illərdə Qarabağın dağlıq zonasına
200000 erməni köçürülmüşdür. 1877-1879-cu illər rus-türk müharibəsi illərində Qafqazın cənubuna
185000 erməni gətirilmişdi. Ən çox köçmə isə 1893-1894-cu illərdə olmuşdu. Artıq 1896-cı ildə
Zaqafqaziyada gələn ermənilərin sayı 900000 nəfərə çatmışdı. 1908-ci ildə Zaqafqaziyada gəlmələrin
hesabına ermənilərin sayı artıb 1300000 nəfərə çatmışdır ki, bunun 1000000 nəfərini çarizm xarici
ölkələrdən köçürüb gətirmişdi. Bunların hesabına məhz 1921-ci oldən Zaqafqaziyada Erməni dövləti
yaradıldı.
Göründüyü kimi Qafqazda aparılan etnosiyasət uzun illər boyu bu regionda yaşayan xanların
(Azərbaycan türklərinin) məhvinə səbəb olmuş və digərlərinin (ermənilərin, rusların) inkişafına şərait
yaratmışdır.
XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı işğal etməsindən dərhal sonra ermənilərin Iran və
Türkiyədən köçürülərək mütəşəkkil qaydada Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi və
azərbaycanlıların ellikcə sıxışdırılıb bu torpaqlardan qovulması prosesi başlayır.
1828-ci ildə Irəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində yeni inzibati bölgü-Erməni vilayəti təşkil
edilərkən bu ərazidə 1111 yaşayış məntəqəsindən yalnız 62-si erməni kəndi idi. O dövrdə dağıdılmış
359 müsəlman kəndinin əhalisinin bir hissəsi ləğv edilmiş, bir hissəsi də tə`qiblər və milli ayrı-seçkilik
siyasəti nəticəsində Irana və Türkiyəyə qaçmağa məcbur olmuşdur.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
3
1804-1813 və 1826-28-ci illər Rus-Iran müharibələrinin gedişində və sonralar ermənilərin
Zaqafqaziyaya, o cümlədən də Qarabağa kütləvi sürətdə köçürülməsi başlayıb. N.Şavrov yazır: "1826-
cı ildən 1830-cu ilədək biz Zaqafqaziyaya 40000 mindən çox Iran və 84000-dən artıq Türkiyə ermənisi
köçürdük və onların erməni əhalisinin çox az olduğu Yelizavetpol (Gəncə) və Irəvan quberniyalarının
ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirdik, onlar üçün 200000 desyatindən artıq torpaq ayrıldı.
Yelizavetpol quberniyasının dağlıq hissəsi və Göyçə gölünün sahili həmin ermənilərlə
məskunlaşdırıldı. "
ABŞ tarixçisi J.Makkarti "Turki i Armyane" (Baku,1996) monoqrafiyalarında qeyd edirlər ki,
Ermənistan adlanan coğrafi yer ermənilərə deyil, azərbaycanlılara məxsusdur. Ona görə də bu
regionun adlarının (şəhər, kənd, çay, meşə, bulaq, və s.) hamısı türk mənşəlidir. Ermənilər isə onları
suni sürətdə 1935-ci ildən dəyişməyə başlamış və indiyədək də bu prosesi davam etdirmişlər.
Əvəzində yaranan yeni erməni adlarının əksəriyyətinin isə keçmiş erməni tarixiylə heç bir əlaqəsi
yoxdur. Onlar suni sürətdə Azərbaycan dilindən erməni dilinə tərcümə edilməklə yaradılmışdır. 1935-
1973-cü illərdə bu yolla 465, 1992-ci ildə 97 kənd adı ləğv edilmişdir.
Akademik B.Budaqov və prof. Q.Qeybullayev çətinliklə də olsa ağır zəhmət hesabına
Ermənistanda ləğv edilmiş azərbaycanlı toponimlərini müəyyən etmiş və bu sahədəki erməni
cinayətlərini ifşa etmişlər.
Ermənilərin sayı sonrakı tarixi hadisələr gedişində artmış və bunun da nəticəsində onlar Dağlıq
Qarabağda milli çoxluğa nail olmuşdur. Lakin buradaki yer adlarının toponimlərinin dəqiq öyrənilməsi
sübüt etmişdir ki, regionun 170 sadə toponimin 113-ü (67%) Azərbaycan, 31-i (18%) Rus və 21-i
(12%) hibrid toponimlərdir.
Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətinin bir istiqaməti xristiyanları Krım və Şimali Qafqazda
yerləşdirmək idisə, digər istiqaməti ermənilərin Cənubi Qafqazda-o cümlədən Azərbaycanda
yerləşdirlməsi idi.
1827-1829-cu illərdə Rusiya-Türkiyə müharibəsi başlayarkən Rus imperiyası söz verir ki, əgər
Türkiyə ilə müharibədə ermənilər rusları müdafiə edərsə, o halda onlara muxtariyyət veriləcək.
Rusların erməni əhalisinin köməyi ilə iki dəfə 1828 və 1853-cü illərdə Şərqi Anadoluya soxuldular və
məğlub olub geri çəkilərkən erməniləri Qarabağa gətirdilər və Irəvan qəzasında çıxarılmış
azərbaycanlıların yerinə yerləşdirdilər.
XIX əsrin II yarısında Çarizmin ermənilərə qarşı diqqəti və himəyadarlığı daha kəskin hiss
olundu. Qara dənizdə, boğazlarda öz mövqeyini genişləndirən ruslar əslində bir məqsədi : " Türk
müsəlmanlarının zülmündən xristianların azad edilməsi uğrunda mübarizə" şuarı altında gizlədilirdi.
Bundan məharətlə istifadə edən Rusiya erməniləri Çarın Qafqazda olan valisinə müraciət edərək,
Türkiyə ilə sülhün (San-Stefanoda, fevral 1878) şərtləri müzakirə olunanda Rusiya dövləti ermənilərin
mənafeyini müdafiə etsin. Bu müraciəti nəzərə alan Rusiya San-Stefano danışıqlarında Türkiyəyə
bildirdi ki, erməni vilayətlərində lazımı islahatları gecikdirmədən həyata keçirsinlər.
Ermənlər Türkiyə hökümətini islahatlar keçirməyə vadar edən həmin qərara Berlin
müqaviləsində də baxılmasına nail oldular. Burada göstərildi ki, həmin əyalətlərdə islahatlar keçirilsin
və buna tək Rusiya deyil, Berlin iştirakçıları olan dövlətlər (6 böyük dövlət) nəzarət etsin.
Bu qərar ermənilərə böyük ümidlər verdi və onlar erməni milli dövləti yaratmaq uğrunda
mübarizəni artıq Rusiya ilə bərabər bütün böyük ölkələrdə aparmağı zəruri hesab etdilər. Beləliklə,
Rus diplomatiyası San-Stefano danışıqlarında xeyli erməni əhalisi yaşayan Ərdəhan, Batum, Bəyazit
və Soğanlığa qədər xeyli əraziyə sahib olmaq üçün real addımlar atdı.
Rus-Türk müharibəsindən sonra Batum və Qars vilayətlərinin zəngin torpaqları Rusiayaya
birləşdirilən zaman böyük knyaz Mixail Nikolayeviç Rusiyanın mərkəzi vilayətlərindən 100 min rusun
Qars vilayətinə köçürülməsini zəruri hesab etdi. Peterburqun bu təklifə mənfi münasibətindən sonra
belə bir şəraitdən istifadə edərək 100 minə qədər erməni və yunanlar Qars vilayətinə soxuldular.
Beləliklə, uydurma erməni məsələsi beynəlxalq problem kimi meydana atıldı.
1830-cu ildə Ermənistan vilayət höküməti çörək qıtlığını bəhanə edərək ora gələn köçkünlərə
lazımi kömək göstərə bilməyəcəyini bəyan edərək, ən kasıb köçkünlərin bir hissəsini Qarabağa
yerləşdirdi. Bu isə əslində Qarabağda ermənilərin çoxalmasına nail olmaq hiyləsi idi.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
4
1894-1896-cı illərdə Türkiyədə yenidən erməni-türk və erməni-kürd toqquşmaları törədildi.
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq daşnaklar mübarizə meydanını Türkiyədən Zaqafkaziyaya,
xüsusiylə Azərbaycan ərazisinə keçirdilər.
Daşnakların "Böyük Ermənistan" planlarının həyata keçirilməsi uğrunda apardıqları
antihumanist siyasət nəticəsində Qafqaz milli qırğınlar meydanına çevrilir. Belə ki, ermənilər
azərbaycanlılara qarşı bəşər tarixində görülməmiş cinayət və vəhşiliklərə əl atmış, həm də bunları
mərhələ-mərhələ, təkrar edə-edə həyata keçirmişlər. Məsələn, 1905-ci ildə azərbaycanlıların Bakıda
mə`ruz qaldığı soyqırımı tədricən genişləndirib Naxçıvana, Irəvana, Zəngəzura, Qarabağa və Gəncəyə
keçirmişlər. Bu hadisələr zamanı onlar Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzalarında 75
azərbaycanlı kəndi, Irəvan və Gəncə quberniyalarında isə 200-dən artıq yaşayış məntəqəsini dağıtmış,
əhalisini oddan-qılıncdan keçirmişlər.
1905-ci ilin noyabrında Gürcüstan Borçalı qəzasında da qırğın törədildi. Yüzlərlə adam
öldürüldü. 1906-cı ildə Qafqaz canişini Voronsov-Dankovun başçılığı ilə erməni-müsəlman sülh
məclisi açıldı. Gərginlik 1906-cı ilin oktyabrınadək davam etdi.
1905-ci ilin dekabrında Cavanşir qəzasında ümidli kəndi ermənilər tərəfindən mühasirəyə
alındı, kişilərin başı kəsildi, qadınların bir qismi öldürüldü, bir qismi əsir aparıldı. Uşaqlara
vəhşicəsinə divan tutuldu.
HADİSƏLƏR
1914-ci ilin noyabrın 14-də I Qafqaz ordusu Türkiyə sərhədlərini keçdi və 1915-ci il yanvarın
əvvəllərində Sarı Qamış yaxınlığında qələbə qazandı. Xoy, Urmiya, Səlmas əyalətlərində 150 minə
yaxın, Şərqi Anadolunun Qars, Ərdəhan bölgələrində 200 mindən artıq soydaşlarımızı qətlə
yetirmişlər. Qafqazda Ermənistan dövlətinin əsasını qoymaq üçün onlar Irəvan, Qarabağ, Zəngəzur,
Naxçıvan, Gəncə istiqamətlərində yerli-azərbaycanlı əhalini kütləvi sürətdə qırmış və silah gücünə
qovmuşlar.
Doğrudur, 1905-1907-ci illərdə və eləcə də 1914-1918-ci illərdə ermənilər güclü üstünlüyə
malik olabilməmişlər. Onlar çarizm hakimiyyət orqanlarına arxalanaraq öz planlarını həyata keçirməyə
çalışsalar da elə bir uğur qazana bilməmiş, demək olar ki, bütün cəbhələrdə məğlubiyyətə uğramışlar.
Çünki o zamanlar rus hakimiyyətinin əsarəti altında olsaq da, hələ "Cahandar ağalar", ".zünə güvənən
kişi qeyrətli seçmə bəylər və xanlar" xalqı tez bir zamanda ermənilərə qarşı qaldıra bildilər. Lakin
ermənilərin bir xüsusiyəti var ki, onlar öz məqsədlərini həyata keçirmək üçün heç vaxt ruhdan düşmür,
yeni hiylələr, taktikalar işləyib hazırlayır, bu döyüşlərdən təcrübə toplayıb yeni, gələcək müharibələrə
hazırlaşırlar. Özlərini zahirən dost kimi qələmə vermək, öz qızlarını mümkün qədər çox sayda
müsəlmanlara vermək, onlardan olan uşaqları öz tərəflərinə çəkmək, qadınlardan istifadə edərək
müsəlmanların nüfuzlu adamlarını ələ almaq, rüşvət, təxribat, pul, silah və s. gücü ilə öz istəklərinə
nail olmaq erməniliyin əsas xüsusiyətidir.
1917-ci ildə fevral inqlabından sonra "Daşnaksütyun" partiyası öz fəaliyyətini daha da
gücləndirdi, "Böyük Ermənistan" xəritəsini əldə rəhbər tutmaqla Cənubi Qafqazda gərginlik yaratdı.
Ermənilərin Azərbaycan xalqına genosid (soyqırım) siyasəti 1918-ci ildə daha geniş miqyas almışdı.
Bolşevik hakimiyyətini qurmaq adı altında onlar Bakıda, Şirvanda, Qubada, Lənkəranda, Kürdəmirdə
50 mindən artıq azərbaycanlını məhv etmiş, təkcə Bakıda 15 mindən artıq adam öldürmüşlər. Şamaxı
qəzasında 58 kənd dağıtmış, 7 min adam, Quba qəzasında 122, Qarabağın dağlıq hissəsində 150-dən
artıq, Zəngəzurda 115 kənd dağıdılmış, əhali soyqırıma mə`ruz qalmışdı. Irəvan quberniyasında 211,
Qars vilayətində 82 kənd yandırılmışdı. Bu ərazilərdə əhalinin ucdantutma qırılması 1919-1920-ci
illərdə davam etdirilmişdi. Bunun nəticəsində Irəvan quberniyasının əhalisi 378582 nəfərdən azalıb
1920-ci ilin noyabr ayı üçün cəmi 12 min nəfərə çatdı. Ümumiyyətlə, 1905-1920-ci illərdən
Ermənistan ərazisində 10000-ə qədər kənd dağıdılmış və əhalisi ödürülmüşdü.
1918-ci il noyabrın axırlarında Andrianik Gorusda məskən salır. Türkiyədə quldurluq etdiyi
üçün ülöm cəzasına məhkum olunmuş Andrianik rus generalı formasında orden və medallarla
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
5
Qafqazda böyük qırğınlar törədib. Andrianikin rəhbərliyi ilə Cəbrayıl, Zəngəzur və Şuşada erməni
banditləri basqınlar edib evləri dağıdır, talan edir, qocaları, uşaqları, qadınları işgəncə ilə qətlə
yetirirdilər. O zaman Erməni höküməti Andrianiklə heç bir əlaqəsi olmadığını, onu məhv etmək
istədiyini, lakin gücü çatmadığını bəyan edir.Zəngəzurdan sonra Andrianik Şuşa qəzasına gəlir,
qırğınlar törədir, Şuşa və Zəngəzur qəzalarını Azərbaycandan ayırıb Ermənistana birləşdirmə tələbini
irəli sürür.
1917-ci il dekabrın 16-da RSFSR XKS tərəfindən Stepan Şaumyan Qafqaz işləri üzrə
fövqəl`adə komissar tə`yin edilir.
Mart 1918-ci ildə Brest-Litovsk sülh müqaviləsinə əsasən Qars, Ərdəhan və Batumi Türkiyəyə
verilmişdi. Iran və Türkiyə sərhədlərinədən geri çəkilən rus və erməni əsgərlərinin bir qismi Bakıda
yerləşdirildi. S.Şaumyan onlardan azərbaycanlılara qarşı istifadə etdi. O, mübarizəni başlamaq üçün
bəhanələr axtarırdı. Belə bir bəhanə tapıldı. Bu da müsəlman döyüşçülərinin Lənkəran könüllülərinə
silah göndərmək istəyərkən bunu dayandırmaq məqsədilə S.Şaumyan rusları azərbaycanlılara qarşı
mübarizəyə sövq edir. Beləliklə, 1918-ci ilin martında Bakıda qırğın törədilir. 10-15 min azərbaycanlı
öldürülür.
Martın 30-da komissar Tatevos Əmiryan bir qrup daşnakla H.Z.Tağıyevin teatr binasını və
Ismaliyyəni yandırdılar (Indiki Elmlər Akademiyası). Bu işdə Mikoyan və onun dəstəsi xüsusi fəallıq
göstərdi. Həmin hadisələrdən A.Mikoyan T.Əmiryanla birlikdə Bakıdan 20 milyon qızıl pul oğurlayıb
apardılar.
S.Şaumyan Azərbaycan qəzalarında Sovet hakimiyyətinin qurulmasına k?ək etmək pərdəsi
altında azərnaycanlıların kütləvi qırğınlarını təşkil etdi. A.Mikoyanın komandanlığı altında Qubaya
guya qayda-qanun yaratmaq məqsədilə ermənilərdən ibarət göndərilən hərbi hissə burada görünməmiş
vəhşiliklər törətdi, tarixi abidə olan "Cümə məsçidini" yandırdılar. Beləliklə, S.Şaumyan
azərbaycanlılara qarşı mübarizədə Saakyan, Arakelyan, Nuriçanyan, Məlik-Bolçyan və b. eləcə də
"Daşnak" ordusunun komandanı polkovnik Avetisov, polkovnik Kayarov, daşnak Amazasp və
başqalarından istifadə etmişdi.
1919-cu ildə AXC höküməti erməni qurbanlarının xatirəsini əbədiləşdirmək üçün 31 mart
gününü milli matəm e`lan etdi. Həmin gün 2 dəfə-1919 və 1920-ci illərdə qeyd edildi.
1918-ci il aprelin 25-də Bakı Xalq Kommisarları Soveti yaradıldı. Burada rəhbər vəzifələri-sədr
və xarici, hərbi-dəniz və ədliyyə komissarları vəzifələrini ermənilər-S.Şaumyan, A.Karinyan, və
Q.Korqanov tutdular. Onların əli ilə törədilən hadisələrdə əsas məqsəd Azərbaycanın ərazi
bütövlüyünü parçalamaq idi.
1918-ci ildə ermənilərlə azərbaycanlılar arasında münaqişə ermənilərin əsassız iddiaları
üzündən Dağlıq Qarabağ üstündə başlandı. Osmanlılar gedəndən sonra Andrianik bu mübahisəli
ərazidə erməni hakimmiyyəti yaratmağa cəhd etdi. Yerevanın təzyiqi ilə hətta Qarabağdakı erməni
əhalisinin müəyyən təbəqələri Azərbaycanın hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdilər. 1918-ci ilin
iyulunda Şuşada Dağlıq Qarabağ ermənilərinin I qurultayı keçirildi və bura müstəqil e`lan edildi.
Ermənistan höküməti silahlı qüvvələr göndərdi, kütləvi qırğınlar törətdi.
1919-cu ilin yanvarında Ermənistan Azərbaycana qarşı ərazi iddiasını açıq irəli sürdü. Bununla
da Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi cəhdi başlandı. Bu əsassız hərəkətin qarşısını almaq
məqsədilə Azərbaycan hÖküməti Şuşa, Cəbrayıl, Cavanşir və Zəngəzur qəzalarından ibarət Qarabağ
General qubernatorluğunu yaratdı. O zaman ermənilər Zəngəzuru da tələb edirdi. 1919-cu il fevralın
12-də Xosrov bəy Sultanov general-qubernator tə?yin edildi. Azərbaycan höküməti ona tapşırır ki,
Dağlıq Qarabağda münaqişələr törədən qüvvələri ləğv edib orada qayda-qanun yaratsın və yerli
hakimiyyət təşkil etsin. Ermənilər buna e`tiraz edəndə, bu e`tiraz Azərbaycanın daxili işlərinə
qarışmaq cəhdi kimi qiymətləndirildi.
Ermənilərin Qarabağda əsassız olaraq irəli sürdükləri ərazi iddialarına e`tiraz edən A.Mikoyan
1919-cu il mayın 22-də Leninə verdiyi mə`lumatda bildirdi: "Erməni hökümətinin cəsusları olan
daşnaklar Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsinə çalışırlar. Lakin Qarabağın əhalisi üçün Bakıda öz
yaşayış mənbələrindən məhrum olmaq və heç bir zaman və heç nə ilə bağlı olmadıqları Yerevanla
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
6
talelərini bağlamaq demək olardı. Erməni kəndliləri V qurultayda Azərbaycanı tanımaq və ona
qoşulmaq qərarına gəlmişlər."
Beləliklə, erməni millətçilərinin diplomatik yolla Dağlıq Qarabağı Ermənistana tabe etmək və
onu ora qatmaq cəhdi boşa çıxır.
1919-cu il noyabrın 23-də Tiflisdə Azərbaycan hökümətinin gərgin sə`yi nəticəsində
Azərbaycanla Ermənistan arasında müqavilə imzalandı və toqquşmalar dayandırıldı.
1919-cu ilin axırlarında milli münasibətlərin kəskin hal aldığı bir dövrdə Qarabağ mühacirləri
və Irəvan daşnakları, daşnak höküməti qarşısında Dağlıq Qarabağın "azad edilməsi" məsələsini kəskin
qoydular. Bu məqsədlə Qarabağda bir neçə kənddə müşavirə keçirmək cəhdi göstərsələr də nəticə
vermədi.
Azərbaycanda isə vəziyyət çox ağır idi. Təkcə 1919-cu ilin yanvarında Cavanşir, Şuşa,
Cəbrayıl qəzalarında 40 minə, Gəncə mahalında 21 mindən çox, Şamaxı mahalına 25,8 min, Nuxa
mahalına 5,1 min qaçqın gəlmişdi. Ümumiyyətlə qaınların sayı 100 minə çatırdı.
Lahiyəsi çəkilən "Böyük Ermənistan"ın sərhədləri qərbdə Aralıq dənizindəki Iskəndəriyyə
limanına çatırdı. Həmin dövlətin tərkibinə Şərqi Anadolunun 7 vilayəti, Irəvan quberniyası, Tiflis
quberniyasının cənub hissəsi, həmçinin Azərbaycanın Zəngəzur, Şuşa, Cavanşir, Qazax, habelə Gəncə
qəzasının ayrı-ayrı hissələri daxil olmalı idi. Buna görə Ermənistan höküməti Qarabağda, Zəngəzurda,
Naxçıvan və Qarsda dəhşətli faciələr törətdi.
Bütün bunlara baxmayaraq, Ermənistanın Dağlıq Qarabağı diplomatik və hərbi yolla ələ
keçirmək cəhdlərinin qarşısı alındı.
I Dünya müharibəsindən sonrakı vaxtı tənzimləmək və mbahisəli məsələləri həll etməli olan
Beynəlxalq Paris Sülh konfransına nümayəndə göndərməyi Azərbaycan höküməti zəruri hesab etdi.
1918-ci il dekabrın 7-də Azərbaycan parlamentində sədr Ə.Topçubaşov olmaqla Sülh konfransına
gedəcək nümayəndə hey`əti təsdiq edildi. 1919-cu il yanvarın 8-də Parisə gedən nümayəndə hey`əti
yanvarın 20-də Istanbula gəldilər. Həmin gündən başlayaraq nümayəndə hey`əti Parisə getmək üçün
Fransadan 3 ay icazə gözlədi. Belə bir şəraitin yaranmasında erməni lobbisinin Amerika və Avropada
Azərbaycan əleyhinə apardığı təbliğat böyük rol oynadı. Bu təbliğatla Azərbaycan haqqında böhtancı,
qərəzli məlumatlar verilirdi.
Erməni lobbisi 1919-cu il yanvarın 28-də Parisdə çıxan "Rezonanse" qəzetində Azərbaycan
nümayəndə hey`əti üzvü #399;.Ağayev haqqında böhtanla dolu bir məqalənin verilməsinə nail
olmuşdu. Burada Ə.Ağayev müttəfiqlər əleyhinə yazan bir türk jurnalisti kimi səciyyələndirilirdi.
Ə.Ağayev general Tomsondan zəmanət məktubu almasına baxmayaraq həbs olundu və ingilislərin
nəzarəti altında olan Malta adasına sürgün edildi.
Azərbaycan nümayəndə hey`əti Parisə gələrkən böyük çətinliklərlə qarşılaşdı. Lakin bütün
bunlara baxmayaraq, Paris konfransı Ali şurası 1920-ci il yanvarın 11-də Azərbaycanın
istiqlaliyyətinin tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi.
1920-ci ildə aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə 72 minlik XI ordu hissələri Azərbaycan
sərhədlərini keçərək Bakı üzərinə yeridi. Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti quruldu. Bu illərdə də
ermənilər öz iştahlarından əl çəkmir, Azərbaycana qarşı hücumu davam etdirirdilər.
Dağlıq Qarabağ məsələsi dəfələrlə RK(b)P MK-nin Qafqaz bürosunda, RK(b)P Zaqafqaziya
ölkə komitəsində, AzK(b)P MK-nin 1920-ci il iyulun 10-da keçirilən börosu Qarabağda vəziyyət
haqqında məsələ mözakirə edərək göstərdi ki, hələ Sovet hakimiyyətinin qələbəsinə qədər Qarabağ
komitələri Qarabağı Azərbaycana sıx bağlayan iqtisadi şəraitə görə onun Azərbaycana
birləşdirilməsini zəruri hesab etmişlər. Azərbaycan K(b)P MK-nin 15 iyul tarixli bürosunda qərara
alındı ki, Qarabağ və Zəngəzur Azərbaycanla birləşdirilsin. N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə 1920-ci ilin
avqustunda Sülh konfransı keçirilməsini fikri irəli sürüldü. Bu məqsədlə fövqəl`adə nümayəndə olaraq
I.Dövlətov Ermənistana mə`lumat vermək üçün göndərildi. O, Bakıya avqust ayının 21-də qayıtdı və
bildirdi ki, erməni daşnakları Azərbaycana qarşı ciddi müharibəyə hazırlaşır, Ermənistanda 18
yaşından 46 yaşınadək hamı səfərbərliyə alınmışdır. Denikinin hərbi qüvvələrinə arxalanaraq
Azərbaycan və Gürcüstana qarşı Ermənistan müharibə apardı. Ümidlərini Vrangelə bağlayan
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
7
Ermənilər ondan hərbi sursat da alırdı. 1921-ci il yanvarın 15-də Ermənistanda da S.Vrasiyan qiyam
etdi.
Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən cəmi bir neçə ay sonra başlanmış antisovet qiyamında
məqsəd Dağlıq Qarabağı, Zəngəzuru və Naxçıvanı Azərbaycandan qopartmaq idi. 1921-ci ilin fevral-
aprel ayları ərzində Ermənistan ərazisində gürcü və azərbaycan kommunistlərinin qırğını təşkil olundu.
Habelə Naxçıvan və Dağlıq Qarabağda on minlərlə, müdafiəsiz əhali məhv edildi. 1921-ci il iyulun 14-
də daşnak lideri Riqada Xalq Xarici I#351;lər komissarlığının mə`sul işçisi Şoffs ilə müqavilə
imzalamağa nail oldu. Müqavilədə ermənilərin yaşadığı Türkiyə ərazisinin Sovet Rusiyasının yardımı
ilə Ermənistan Respublikasına birləşdirilməsi və "Müstəqil Ermənistan" yaradılması nəzərdə tutulurdu.
Müqavilənin imzalanmasından 12 gün sonra 26 iyulda RK(b)P MK-nin Siyasi Bürosu V.I.Leninin
təklifi ilə müqavilə lahiyəsini ləğv etdi və bundan sonra daşnak qruplaşmalarının müxtəlif ölkələrdə
möhacirlik fəaliyyəti başlandı.
Ermənilər Sovet hökümətinin qələbəsindən sonra da Qarabağın 2 yerə bölünməsi məsələsini
ortaya atdılar.
Dağlıq Qarabağ haqqında məsələ 1921-ci il iyulun 27-də AK(b)P MK-nin Siyasi və təşkilat
bürosunun nəzərindən keçirildi. Həmin büro Sovet Ermənistanı nümayəndəsi A.Bekzadyanın təklifi ilə
razılaşmadı və qeyd edildi ki, erməni və Azərbaycanlı əhalisi olan ərazilərin ayrılıb Ermənistana və
Azərbaycana verilməsi təklifi inzibati və iqtisadi əlverişlilik nöqteyi-nəzərindən qəbul edilə bilməz.
Bununla iki Sovet respublikası arasında ixtilaf meydana çıxdı. Bu məsələdə əmələ gəlmiş
düyünü nəzərə alaraq RK(b)P MK-nin Qafqaz bürosunun plenumu həmin məsələni müzakirə etməli
oldu. Plenum 1921-ci il iyulun 4 və 5-ində keçirilmişdi. Burada I.Stalin, RK(b)P Qafqaz bürosunun
özvləri - Orconikidze, Maxaradze, Myasnikov, Nərimanov, Kirov və başqaları iştirak etdilər. Iyulun 4-
də axşam iclasında Kirov-Myasnikov qrupunun təklifi ilə Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə
daxil edilməsi haqqında əsassız qərar qəbul edildi. Lakin səsvermədə Stalin iştirak etmirdi.
N.Nərimanov bu qərarla razılaşmayaraq bildirdi ki, Qarabağ məsələsi Azərbaycan üçün böyük
əhəmiyyətli bir məsələ olduğundan qəti qərar qəbul etmək üçün məsələ RK(b)P MK-ya keçirilsin.
Nərimanovun ciddi tə`kidi ilə iyulun 5-də plenumun səhər iclasında Qarabağ məsələsinə yenidən
baxıldı. Qərara alındı ki, azərbaycanlılar və ermənilər arasında milli barışığın zəruriliyini, Qarabağın
yuxarı və aşağı hissəsi arasında iqtisadi əlaqələri nəzərə alaraq onun daim Azərbaycanla bağlı olduğu
üçün Azərbaycan SSR-in tərkibində saxlanılsın.
Azərbaycan KP MK-nin Siyasi və təşkilat bürosunun 26 sentyabr 1921-ci il tarixli iclasında
həmin məsələyə baxıldı və Qafqaz bürosundan xahiş edildi ki, Dağlıq Qarabağın (DQ) Muxtar vahidə
ayrılması haqqında öz qərarına yenidən baxsın .
1922-ci il oktyabrın 27-də RK(b)P Zaqafqaziya ölkə komitəsi Rə`yasət hey`ətinin iclası oldu.
Qərar alındı ki, RK(b)P MK Qafqaz bürosunun Qarabağa müxtariyyət verilməsi haqqında 5 iyul 1921-
ci il tarixli qərarı Azərbaycan K(b)P MK-si tərəfindən həyata keçirilsin.
1923-cü il iyulun axırlarında RK(b)P Zaqafqaziya ölkə komitəsinin plenumunda DQ məsələsi
yenidən müzakirə edildi və DQ Muxtar vilayətə (DQMV) ayrılması haqqında qərar qəbul etdi.
1923-cilin noyabrında DQMV I Sovetlər qurultayı keçirildi. Beləliklə, DQMV SSRI ərazisində
milli dövlət qurumları olmayan xırda xalqlara sərbəst inkişaf etmək üçün yaradılmışdı. Azərbaycan
ərazisində yaşayan az miqdarda ermənilərin yaşadığı ərazi muxtar vilayət statusu aldı. Halbuki
Qarabağdakı ermənilərdən bir qədər çox olan ermənilər Ermənistandan kənarda başqa respublikaların
ərazisində də vardı, lakin onlar üçün milli dövlət qurumu yaratmaq söhbəti olmamışdı. Ona görə də
Azərbaycan ərazisində DQMV yaradılmasının özü də elə əvvəldən düzgün deyildi.
1927-ci ildə təşkil edilmiş Zaqafqaziya bürosu Ermənilərin ərazi iddiasına son qoya bilmədi,
əksinə Azərbaycan torpaqları hissə-hissə onlara verildi. Belə ki, 1929-cu il fevralın 18-də Türkiyənin,
Azərbaycanın və Naxçıvanın xəbəri olmadan Zaqafqaziya MIK-i 9 kəndin və həmçinin də Qarçevan
sovetliyinin tərkibində olan Mehri və başqa yerlərin Ermənistana birləşdirilməsi haqqında qərar verdi.
Sonra Zəngilan tabeliyində azərbaycanlılar yaşayan Nüvədi, Mehvaz, Əldərə Ermənistana birləşdirildi.
Beləliklə, 1930-31-ci illərdə Mehri rayonu təşkil edildi.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
8
Mikoyanın xidməti müqabilində Borçalı torpaqlarından 2 rayon Ermənistana verildi.
Mikoyanın düşmənçiliyi sayəsində SSRI-nin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək pərdəsi altında
azərbaycanlıların Qazaxıstan və Orta Asiyaya köçürülməsi planı hazırlandı. Onun həyata
keçirilməsinin qarşısının alınmasında M.C.Bağırovun bütün xidmətləri oldu. Bağırov öz cavabında
bildirmişdir ki, Qarabağın Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsi Qarabağda ermənilərin kompakt
yaşamaları ilə əsaslandırılırsa, o halda Gürcüstan SSRI-in Borçalı qəzasında, Ermənistan SSR-in
Göyçə və Zəngəzur qəzalarında da azərbaycanlılar kompakt yaşayır. Deməli, belə halda həmin yerlər
Azərbaycana daxil edilməlidir. Fakt qarşısında aciz qalan Ermənistan Respublikası susmalı oldu.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
9
HADİSƏLƏR
Ermənilərin xalqımıza qarşı növbəti fitnəkarlığı 1948-50-ci illərdə Ermənistandan
azərbaycanlıların kütləvi halda çıxarılması oldu. 180 minə yaxın azərbaycanlı respublikanın müxtəlif
rayonlarında yerləşdirildi. O zaman məsələ qəti qoyuldu-ya DQ Ermənistana verilməli, ya da
azərbaycanlılar oradan çıxarılıb uzaqlara sürgün edilməli idi. Bağırov o zaman onları Azərbaycanda
yerləşdirməyə nail oldu.
Ermənilər N.Xruşşovun dövründə də DQ-ın Ermənistana verilməsi haqqında məsələ qalırdı.
1960-cı ilin noyabrından Mikoyanın təşəbbüsü ilə DQMV-nin Ermənistana verilməsi haqqında sənəd
hazırladı. Sovet IKP MK Rəyasət hey`ətinin iclasında Az KP MK katibi N.M.Hacıyevin məruzəsindən
sonra N.Xruşşov qərar lahiyəsini kənara atıb ermənilərin cəhdlərini rədd etdi.
Məqsədlərinə nail olmayan Ermənilər 1965-ci ildə Yerevanda "Genosid" hadisəsinin 50 illiyi
mühasibətilə abidə qoyulmasına nail oldular və bununla da yenidən "Genosid" məsələsi əldə bayraq
edildi.
Ermənilər BMT nəzdində azlıqda qalan millətlərin hüququnun müdafiə edilməsi komitəsində
"Erməni genosid"inin bir fakt kimi təsdiq etdirmək təşəbbüsüə göstərdilər. 1973-ci ildə irəli
sürülmümş "Erməni genosidi" təklifi 1978-ci ildə komitədə səs vermə yolu ilə rədd edildi.
1985-ci ildə BMT-nin XXXVIII sessiyası öz mə`lum bir genosid və "erməni genosidi"
hadisələri sadalandı. Lakin edilən tənqidlər nəzərə alındığından bunu insan hüquqları üzrə olan
komissiyaya verməkdən imtina edildi.
XX əsrin 60-cı illərində ermənilər Qarabağ məsələsini yenidən ortaya atdılar və məqsədlərinə
çatmaq üçün "Dənizdən dənizə" xəritəsini yaradıb bayrağa çevirdilər. Ilk növbədə Erməni ərazisində
olan qədim Azərbaycanın şəhər və kəndlərinin adlarını dəyişib Erməni adları ilə adlandırdılar.
Tarixi mənbələr sübut edir ki, Erməni ərazisinin 82%-i Azərbaycan torpaqları olub. Bu
torpaqlar Türkmənçay müqaviləsindən (1928) sonra müxtəlif vaxtlarda hissə-hissə Azərbaycandan
alınıb ermənilərə verilmiş və nəticədə 15-dən çox rayonun, 10 şəhərin, 11 şəhər tipli qəsəbəni və
yüzlərlə kəndlərin adı deyişdirilmişdi.
Azərbaycan adlarının dəyişdirilməsi ilə bərabər azlıqlara məxsus tarixi abidələri məhv etmək
kimi ləyaqətsiz vasitələrə əl atdılar.
1985-ci ilin yayında M.Qorbaçovun Sov.IKP MK-nın Baş katibi seçilməsindən sonra onun və
ölkənin bir sıra rəhbər vəzifələrində çalışanların rəğbətindən istifadə edən ermənilər "Böyuk
Ermənistan" yaratmaq iddialarını fəallaşdırdılar.
1987-ci ildə Parisdə "Humanite" qazetinin 18 noyabr 1987-ci il tarixli nömrəsində akademik
A.Ağanbekyan yazırdı ki, DQMV Ermənistan SSR tərkibində olmalıdır. Bu məsələ M.Qorbaçovla
razılaşdırılmışdır.
1987-ci ildə Raisa Maksimovnanın ABŞ-da erməni diasporunun və "Daşnaksutyun" partiyası
nümayəndələri ilə gürüşü onlardan hədiyyə alması, ardıcıllıqla ermənilərə edilən güzəşt və s. bütün
bunlar Qorbaçovun xəyanətini təsdiqlədi. O zaman, ABŞ-da növbəti prezident seçkiləri keçirilirdi.
Belə bir dövrdə erməni lobbisi fəallaşdı. Murad Topalyan Maykl Dukakisin milli məsələ üzrə müşaviri
oldu. ABŞ-ın erməni icmasının rəhbəri Paryur Zarqyan Corc Buşun müdafiəçisi oldu. Digər tərəfdən
Qorbaçovun köməkcisi Şaxnazarov, Nazirlər Soveti sədrinin müavini Sitaryan və başqaları fəaliyyəti
gücləndirdi.
1988-ci ilin əvvəlindən hazırlanmış plan üzrə Stepanakertdə (Xankəndində) tətillər başlandı.
1988-ci il fevralın 20-də Vilayət Sovetinin deputatları (ermənilər) Qarabag vilayətinin
Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb Ermənistan SSR-in tərkibinə daxil olmasına səs verdilər.
Müraciətlər Yerevan, Bakı və Moskvaya gödərildi.
1988-ci il fevralın 22-də Stepanakertdə vilayət partiya fəalları yığıncağı keçirilir, Sov. IKP MK
katibi V.P. Razumovski çıxış edərək bildirdi ki, Sov. IKP MK mövcud milli ərazi quruluşunu
dəyişdirmək məqsədini güdən hərəkətləri və tələbləri hər iki xalqın mənafeinə zidd hərəkətlər və
tələblər kimi qiymətləndirir.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
10
1988-ci il 25 fevralda Ermənistan televiziyası ilə çıxış edən erməni din xadimi katalikos
Vazgen erməniləri daha da qızışırdı. 26 fevral 1988-ci ildə M. Qorbaçovun Azərbaycan və Ermənistan
zəhmətkeşlərinə müraciəti ermənilər üçün əhəmiyyətsiz idi. 1988-ci il fevralın 25-də Əsgəranda
ermənilər 2 azərbaycanlı öldürdü. Az sonra Bakıda Vorovski qəsəbəsində yaşayan erməni azərbaycanlı
milis işçisini öldürdü. Daha sonra erməni millətçiləri 1988-ci il fevralın axırlarında Sumqayıt faciəsini
törətdilər. Hadisədən əvvəl varlı ermənilər şəhəri tərk etdilər. Hadisədən əvvəl Sumqayıtda yaşayan
ermənilər əmanət kassalarında olan pullarını götürmüşdür. Hadisənin ilk anında reportyorlar,
kinoçəkənlər, jurnalistlər burada idi. Bu hadisələr təsadüfi yox, vahid mərkəzdən idarə edilir, əvvəldən
düəünülmüə plan əsasında həyata keçirilən ssenari idi. Eduard Grigoryan adlı erməni Sumqayıtda
yaşayan erməniləri ünvanları ilə tapıb öldürürdü.
Fevralın 25-26-da Yerevanda nümayişlər keçirildi. Vəziyyətlə əlaqədar olaraq xeyli Ermənistan
azərbaycanlısı Sumqayıta, Saray və Fatmayi kəndlərinə gəldi. Əsgəranda 16 və 23 yaşlı iki gənc
öldürüldü.
Sumqayıt hadisəsi törədilərək dünyaya səs salındı ki, bu "genosiddir". Hadisənin gedişini
düşünülmüş plan əsasında lentə alaraq bir sıra ölkələrdə nümayiş etdirdilər. Film Isvecrədə, Avropanın
bütün ölkələrində və Amerikada ermənilər olan yerlərdə göstərildi. Sumqayıtda qətlə yetirilmiş 26
erməni ücün, 96 nəfər azərbaycanlı Moskva inzibati orqanları tərəfindən müxtəlif cəzalara mə`ruz
qaldılar.
Erməni millətçiləri Dağlıq Qarabağda "Krunk" (Vətən ücün həsrət simvolu dovdaq adı ilə)
komitə yaratdılar. Belə bir dövrdə Dağlıq Qarabağ mövzusu xaricdə erməni qəzet və jurnallarının əsas
mövzusuna çevrildi "Revolyutsionnıe daşnaki", "Krestyanskaya Svoboda", "Soyuz Armyanskix
revolyutsionerov", "Vostoçnaya Armeniya Soedinennıx Ştatov", "Zaşita Armenii" və s. təşkilatlar iş
apardılar.
Dağlıq Qarabağda vəziyyət getdikçə gərginləşirdi. Bunu erməni ziyalıları qızışdırırdı.
Ermənistanın bir sıra rayonlarından çıxarılan azərbaycanlılar Azərbaycanın 42 şəhər və rayonlarında
yerləşir.
SSRI Ali Sovetinin 18 iyul (1988-ci il) tarixli iclası Dağlıq Qarabağın Azərbaycan SSR-i
tərkibində olmasını və ərazi bütövlüyünü dəyişdirilməsinin qeyri mümkünlüyünü hesab etməsi çox
düzgün qərar oldu.
1988-ci ildə sentyabrın 3-də Kərkicahan atəşə tutuldu. Ermənilər vərəqələr yaymaqla
azərbaycanlıları hədələyirdilər. Sentyabrın 21-də bir neçə basqından sonra axırıncı azərbaycanlı
Xankəndini tərk etdi. 1988-ci ilin axırlarında hər 2 respublikada xüsusi vəziyyət e`lan edildi.
Hadisələrə mərkəzin birtərəfli yanaşması nəticəsində Ermənistanda yaşayan azərbaycanlılar və doğma
yurd-yuvalarından çıxarıldılar. Bu kütləvi şəkil aldı. Ermənistandan 200 minə yaxın azərbaycanlı, 18
min müsəlman kürdü min nəfər rusdilli əhali silah gücü ilə çıxarıldı. 255 azərbaycanlı
öldürüldü. Bunlaradan 2 nəfərinin başı kəsilib, 11 nəfər diri-diri, 2 nəfərin meyiti yandırıldı, 3 nəfər
doğranıb, 29 nəfər maşınla basılıb, 41 nəfər döyülərək öldürüldü, 49 nəfər dağlarda donub, 8 nəfər
itkin düşüb, və s. Belə vəhşiliklə öldürülənlərdən 57 nəfəri qadın, 23-uşaq idi. Bu qanlı hadisələrdən
sonra müasir daşnaklar 1988ci il dekabrın 10-da Ermənistanı türksüz respublika elan etdi.
Beləliklə, XX əsrdə Ermənistandan azərbaycanlıların 305;xarılması 4 mərhələdə-1905, 1918-
20-ci, 1948-56, 1988-ci ildə həyata keçirildi.
Regionda vəziyyəti sabitləşdirmək məqsədi ilə Azərbaycan SSR tərkibində muxtar vilayət
statusu saxlamaqla A.Volskinin sədrliyi ilə DQMV-nin xüsusi idarə komitəsi yaradıldı. A.Volski
vəziyyəti daha da gərginləşdirdi. Vilayət Azərbaycan höküməti nəzarətindən çıxdı. Azərbaycan
bayrağı Erməni bayrağı ilə əvəz edildi. SSRI Dövlət Plan Komitəsi hesabat sənədlərində DQ əslində
16-cı müttəfiq respublika kimi göstərildi. A.Volski Moskvanın göstərişi, Ermənistanın iradəsi ilə
fəaliyyətini davam etdirdi.
1989-cu il martın sonunda 190 min ermənidən cəmi 23 mini Azərbaycanı tərk etdi. Bakı
erməniləri əsasən Rusiyaya köçürüldü. Çox az adam "Böyük Ermənistana" üz tutdu. Bakıdan
köçənlərin cəmi 7 mini Ermənistana, qalanı Rusiyaya köçdü. Bütün əmlaklarını satıb, şəxsi əmlakları
sağ-salamat getdilər. Ermənistanda isə azərbaycanlılar işgəncə ilə qovuldu.
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
11
Ermənilər Şuşa yaxınlarında olan Topxana məsələsini ortaya atdılar. Bakıda ehtiraslar qızışdı.
Azadlıq meydanında e`tiraz mitinqləri qızışdı. Bu xalq hərəkatı M. Qorbaçovun və onun
havadarlarının xoşuna gəlmədi. 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na kecən gecə XX əsrin ən böyük faciəsi-
Xocalı qırğını baş verdi. Yüzlərlə insan al qanına qəltan edilib qətlə yetirildi. Insanlıq adına
yazılmayan bütün vəhşilikləri, köməksiz insanların taleyinə qanlı güllələrlə həkk etdilər.
Faktlar sübüt edir ki, Xocalı xeyli müddət müasirədə qalır, Azərbaycanla əlaqəsi kəsilir. Sonra
törədilən bu faciə prezident A.Mütəllibovun karyerasına son qoydu.
19 avqust (1993-cü il) Iran dövləti Ermənistanın ünvanına kəskin bəyanətlə çıxış edib
Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin tezliklə boşaldılmasını tələb etdi.
Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq müşavirəsi (ATƏM) münaqişənin dinc yolla aradan
qaldırılması yolunu tapmaq üçün sə`ylər göstərdi. Bundan əlavə təhlükəsizlik Şurası Bakıda və
Yerevanda BMT-nin nümayəndəliklərini açdı. Romada ATƏM çərçivəsində dəfələrlə görüşlər
keçirildi.
Hər dəfə mühüm danışıqlar ərəfəsində danışıqları pozmaq məqsədilə ermənilər hərbi
əməliyyatlar keçirirdi. Bütün sə`ylər elə bir nəticə vermədi. Düşmən təcavüzkar siyasətini və hərbi
əməliyyatlarını çəkinmədən davam etdirirdi. Azərbaycanda daxili vəziyyət getdikcə gərgin hal aldı.
1993-cü il iyulun 4-də Gəncə hadisəsi vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı .
15 iyun 1993-cü ildə Milli məclisdə H.Əliyev Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sədri
seçildi. Az sonra prezident Əbülfəz Elçibəy iyunun 17-dən 18-nə keçən gecə Naxçıvana, oradan da
Kələki kəndinə getdi. Milli Məclis 24 iyun 1993-cü ildə prezidentin səlahiyyətlərini Azərbaycan Ali
Soveti sədrinə həvalə etdi.
1993-ci il iyulun 5-də H.Əliyev xarici ölkə səfirlərinin və BMT-nin Azərbaycandakı
səlahiyyətli nümayəndəsini qəbul etdi və Azərbaycandakı və cəbhədəki vəziyyətlə onları tanış etdi və
bildirdi ki, Ermənistan ordusu artıq Ağdama, Fizuliyə və Cəbrayıla hücum etmişdir, insan tələfatları
çoxdur.
Bu görüşdən sonra Mario Rafaelli (ATƏM-in Minsk konfransının sədri) Bakıda, Yerevanda,
Xankəndində və yenə Bakıda oldu. Bu gəliş və keçirilən görüş, söhbətlər ermənilərə lazımı tə`sir
göstərmədi. Iyulun 23-də ermənilər Azərbaycanın ən qədim şəhərlərindən olam Ağdamı zəbt etdilər.
Azərbaycandakı ağır şərait BMT Təhlükəsizlik Şurasında da müzakirə edildi və qətnamə qəbul
olundu. BMT Təhlükəsizlik Şurasının iyulun 29-da qəbul edilmiş 853 nömrəli qətnaməsində erməni
qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarına davam edən hücümları pislənildi və onlardan Ağdam şəhəri
daxil olmaqla işğal edilmiş bütün ərazilərdən dərhal və heç bir şərt qoymadan çıxmaları tələb olundu.
Təhlükəsizlik Şurası BMT-nin baş katibinə və müvafiq beynəlxalq təşkilatlara müraciət edərək zərər
çəkmiş dinc əhaliyə humanitar kömək göstərməyə çağırdı.
Erməni təcavüzü ilə Azərbaycanda yaranmış vəziyyətlə əlaqədar avqustun 18-də BMT
Təhlükəsizlik Şurasının sədri bəyanət verdi və 822 və 853 nömrəli qətnamələrin Dağlıq Qarabağ
ermənilərinin yerinə yetirmələri üçün Ermənistan Respublikası hökümətini öz təsirindən istifadə
etməyə çağırdı.
1993-cü il sentyabrın 5-8 arasında H.Əliyev Moskvada oldu və bir çox məsələlərdə əməli
söhbət apardı. Burada Türkiyənin baş naziri T.Çiller ilə də görüş və danışıqlıqlar apardı.
Moskva səfəri ərəfəsində Avropa Birliyi Dağlıq Qarabağa dair qəbul etdiyi 3 sentyabr(1993)
tarixli bəyanatı da əhəmiyyətli idi. Lakin ermənilər buna da məhəl qoymadılar.
Sentyabrın 14-15 Qazax, 16-da Tovuz, Gədəbəy, Zəngilan rayonlarında Azərbaycan mövqeyini
yarmağa can atdılar.
Sentyabrın 21-də Zəngilan, Cəbrayıl, Tovuz və Ordubad rayonlarının kəndləri yenidən atəşə
mə`ruz qaldılar.
1993-cü il noyabrın 30-da Romada ATƏM-in iclasında Azərbaycan Xarici Işlər naziri
H.Həsənov öz çıxışında ermənilərin "Böyük Ermənistan" yaratmaq iddiası ilə Azərbaycana qarşı
apardıqları təcavüzkar siyasətin nəticəsi olaraq Azərbaycan ərazisinin 20 faizindən çox sahəsinin
tutulması, 18 mindən çox adamın məhv edilməsi, 50 min nəfərə yaxın adamın yaralanması, 4 min
nəfər adamın əsir alınması ilə yanaşı 88 min yaşayış binasının, mindən çox iqtisadi obyekt, 250
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
12
məktəb və təhsil müəssisəsinin yandırılıb məhv edilməsinin əsil təcavüz olduğunu bildirdi. O, qeyd
etdi ki, Azərbaycan və Ermənistan BMT və ATƏM-ə daxil olduqdan sonra Ermənistan həmin
təşkilatların prinsiplərinə əməl edəcəyinə sadiq qalacağını bildirdiyi halda Şuşanı zəbt etdi. Bununla
əlaqədar olaraq BMT nümayəndə hey`əti faktlar toplamaq üçün Azərbaycanda olan vaxt Ermənistan
Laçın rayonunu işğal etdi. Cenevrə "beş"liyin qeyri-rəsmi məsləhətləşməsi zamanı Ermənistan
Kəlbəcəri, Minsk konfransının sədri Mario Rafaellinin regionda səfərindən sonra Ağdam rayonunu
işğal etdi. Işğal edilmiş Azərbaycan ərazilərindən erməni qüvvələrinin qeydsiz-şərtsiz çıxardılması
qəbul edildikdən sonra Ermənistan Füzuli rayonunu, ATƏM-in sədri Marqaret af Uqlas regionda olan
vaxt Ermənistan Zəngilan rayonunu zəbt etdi. Bundan sonra erməni qüvvələri noyabrın axırlarına
yaxın Xudafərin körpüsü zonasını zəbt etdi və beləliklə, Azərbaycan ilə Iran Respublikası arasındakı
sərhəddin 161 kilometrini öz nəzarətləri altına aldılar.
1993-cü il dekabrın 19-da H.Əliyevin Fransaya tarixi səfəri başlandı. Buradakı görüşlərində o,
DQ məsələsinə geniş yer verdi və bu vaxtadək erməni lobbisinin Azərbaycan haqqında yaydıqları
böhtançı mə`lumatları tamamilə ifşa etdi.
1993-cü il dekabrın 23-də Türkmənistan prezidenti S.Niyazovun vasitəçiliyi ilə H.Əliyev ilə
Ter-Petrosyan arasında gör??? ???
keçirildi. Burada H.Əliyev qeyd etmişdi ki, sayı 300 mindən çox
əhalinin yaşadığı rayonların 1993-cü ilin oktyabrından işğal edilməsini Azərbaycan xalqı həm də ona
görə çox ağır qarşılamışdı ki, bu hadisə Azərbaycan MDB-nə daxil olduqdan və kollektiv təhlükəsizlik
haqqında müqaviləyə qoşulduqdan sonra baş vermişdi. Deməli, Ermənistan təkcə Azərbaycana qarşı
təcavüz etmir, həm də indi bizim birliyimizi birləşdirən prinsiplərə saymamazlıq nümayiş etdirir.
Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüz etməsi yol verilməzdir.
Ermənilər öz məkrli məqsədlərinə çatmaq üçün Azərbaycana qarşı başladıqları müharibə
gedişində qırğınlar və faciələrlə yanaşı, 616 məktəb, 225 uşaq bağçası, 11 texniki-peşə məktəbi, 4
texnikum, 1 ali məktəb, 842 klub, 962 kitabxana, 13 muzey, 2 teatr və 183 kino qurğusu dağıtmışlar.
Dünyada olan 18 milyon qaçqından bir milyondan artığı Azərbaycandadır.
Dəfələrlə Rusiya, Türkiyə, Ermənistan nümayəndələri ilə aparılan danışıqlıqlar öz nəticəsini
verdi. 1994-cü il mayın 11-dən atəş dayandırıldı.
1994-cü il 5-6 dekabrda dövlət başçıları Budapeştdə Zirvə toplantısında və mayın 13-15
Mərakeşdə 52 ölkənin üzvü olduğu Islam təşkilatının 7-ci zirvə konfransında H.Əliyevin çıxışlarında
"Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyasında olan ermənilərin Azərbaycana qarşı apardıqları təcavüz
siyasəti kəskin tənqid edildi. Onların hətta beynəlxalq təşkilatın 822, 853, 874 və 884 qətnamələrinə
əməl etməmələri göstərildi. Burada Ermənistanın təcavüz siyasəti pislənildi və Azərbaycana maddi
yardım haqqında qətnamə qəbul edildi.
Mono Etnik Ermənistan yaratmağa nail olan ermənilər DQMV və onunla qonşu olan 7 rayonu
işğal edərək, əhalini silah gücünə qovub qaçqın vəziyyətinə saldılar və həmin yerləri onların təcavüzü
nəticəsində xarabalığa çevrildi.
İndi Azərbaycan ərazisinin təxminən 20 faizindən çoxu (17 min kv km) 12 rayon və 700
yaşayış məntəqəsi ermənilərin işğalı altındadır. Ermənilər "Böyük Ermənistan" yaratmaq uğrundakı
mübarizədə 20 mindən çox adamı qırmış, 4 minini girov götürmüşdü. Işğal edilmiş ərazidə 4 minə
yaxın sənaye və kənd təsərrüfatı obyekti, ümumi yaşayış sahəsi 6 milyon kv. m olan 180 min mənzil
və şəxsi ev, minə yaxın tə`lim-tərbiyə müəssisəsi, 3 minə yaxın mədəni-maarif ocağı, 700-ə yaxın tibb
müəssisəsi onlar tərəfindən dağıdıldı.
Ermənistan silahlı qüvvələrinin işğal etdikləri ərazidən çıxarılması haqqında BMT təhlükəsizlik
şurasının 1993-cü ildə qəbul edilmiş (822, 853, 884) saylı 4 qətnaməsinə bazmayaraq indiyədək əməl
edilməmişdir.
Ermənilərin xalqımıza vurduğu yaralar sağalmazdır. XX əsrdə onlar bütövlükdə 1 milyon
azərbaycanlını qətlə yetirmiş, 1.5 milyonunu isə Ermənistandan qovmuşdur.
1918-ci il Batum müqaviləsinə görə cəmi 9 min kv. km məsafədə yaradılan Ermənistan bu gün
40 min kv. km-lik bir əraziyə malikdir ki, bunun da hamısı tarixən Azərbaycan torpaqları olmuşdur.
Ermənilərin bu vəhşilikləri və torpaqlarımızı işğal etmələri heç bir beynəlxalq normaya və insan
Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzi
www.qesam.org
13
hüquqlarına uyğun gəlmir. Bu aksiyalar insan hüquqlarının qorunmasına dair BMT Baş məclisinin 9
dekabr 1948-ci il tarixli Beynəlxalq Konvensiyasının Avropada sərhədlərin pozulmazlığına dair 1975-
ci il Helsinki müşavirəsinin qərarları ilə diametral şəkildə ziddiyyət təşkil edir.
Ikinci bir tərəfdən Dağlıq Qarabağın Ermənistanla ümumi sərhədi yoxdur. O, Laçın koridorunu
və Laçını ələ keçirib müstəqil respublikasının sərhədlərini kobudcasına pozaraq beynəlxalq aktlara
etinasızlıq göstərir.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/yazya-qederki-qaynaqlar-mixi-yazlar-ve-antik-edebiyyat-albaniy-v2.html
|
Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik ədəbiyyat. "Albaniya tarixi"
|
I MÖVZU
Mənbəşünaslıq məsələləri. Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşu.
P L AN :
1.Yazıya qədərki qaynaqlar. Mixi yazılar və antik
ədəbiyyat.
2.“Albaniya tarixi”və “Kitabi-Dədə Qorqud” un
mənbəşünaslıq baxımından təhlili.
3. Azərbaycanda ibtidai-icma quruluşu.
ƏDƏBIYYAT
1. Azərbaycan tarixi .VII cilddə, I cild, Bakı 1998, səh, 44-165
2. Azərbaycan tarixi (Z.Bünyadovun redaktorluğu ilə). Bakı,
1994. səh. 19-57
3. Azərbaycan tarixi (İ.Əliyevin redaktorluğu ilə). Bakı, 1996. səh. 8-33
4. Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.Bakı, 1989. səh.7 -13
5. Əhmədov Q. Bu günə necə gəlib çıxmışıq. Bakı, 1989
6. Moisey Kalankatuklu. Alban tarixi. Bakı, 1993.
7. Kitabi- Dədə-Qorqud. Bakı, 1988.
8. Səfərov Y. Qədim Azərbaycan: Nə bilirik. Bakı, 1989.
Azərbaycan xalqı çox qədim və zəngin tarixə malikdir. Bu səbəbdən Azərbaycan tarixi kursunun mövzüsu çox genişdir. Burada ölkəmizin ən qədim dövrundən bu günümüzədək mövcud olan ictimai-iqtisadi, siyasi, etnik, mədəni tarixi şərh edilir.
Azərbaycan tarixi müxtəlif qaynaqlar əsasında tədqiq olunur və həmin qaynaqlar iki hissəyə bölünür: 1) Arxeoloji abidələr, 2)Yazılı abidələr.
Qədim yazılı mənbələrə aiddir: 1. Şumer-Akkad, Assur və Urartu mixi yazıları (e.ə.III-I min.). 2. Antik mənbələr (e.ə. V- e.III əsrləri).
Erkən orta əsr yazılı mənbələrinə aiddir ( IV-X əsrlər) Bizans qaynaqları, qədim alban mənbələri, ərəb mənbələri, epiqrafik abidələr.
Orta əsr yazılı mənbələri (XI- XVIII).
Kapitalizm və imperalizm dövrünün mənbələri.
Arxeoloji abidələr qazıntılar zamanı yeraltı mədəni təbəqələrdən, qəbirlərdən, qədim yaşayış məskənlərindən aşkar edilmiş müxtəlif əmək alətlərindən, sadə silah növlərindən, məişət və bəzək əşyalarından, dini təsəvvürləri özündə əks etdirən heykəlciklərdən ibarətdir. Son zamanlar Asərbaycan ərazisində aşkara çıxarılmış numizmatik materiallar da tariximizin öyrənilməsi üçün böyk əhəmiyyətə malikdir. Onlar ölkəmizin iqtisadi inkişafı, siyasi tarixinin bəzi hadisələri, həm də mədəni səviyyəsi haqqında mühakimə yürütməyə imkan verir.
Tariximizin öyrənilməsində yazılı qaynaqlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiyyətlə yazı sinifli cəmiyyətin məhsulu sayılır. İlk yazı növü piktoqrafik (piktos-şəkil, qrafo-yazı) olmuşdur. Bu yazı növünə Qobustan, Kəlbəcər, Naxcıvan ərazilərində rast gəlinir. Sonralar mixi yazı növü Şumerlər tərəfindən icad olunur. Qədim Azərbaycanın öz yazılı qaynaqlarının olmaması və yaxud bizə gəlib çatmaması üzündən onun tarixi barədə az-çox məlumatlar mixi yazılarında əks olunmuşdur. Cənubi Azərbaycan və həmsərhəd ərazilərin tayfaları haqqında məlumatlar verən ən qədim qaynaqlar Şumer – Akkad mətnləridir. Bu kitabələr e.ə. III minilliyə və II minilliyin başlanğıcına aiddir. Bu mətnlərin meydana çıxması əsasən Şumer və Akkad çarlarının Zaqros dağları zonasına yürüşlərinə, habelə Kuti hakimlərinin cənubi Mesopotamiyadakı bir əsrlik hökmranlığına borcludur. Ən ilkin qaynaqlar sırasında Lullubi hökmdarlarının bir neçə qısa yerli kitabələrini də göstərmək lazımdır.
Şumer-Akkad qaynaqları içərisindən Kuti hakimlərinin siyahısının, Omina (əlamətlər və nişanələr) adlanan bəzi mətnləri, Şumer hakimi Utuxeqalın Mesopotamiyadakı sonuncu küti hökmdarı Tirikanla müharibəsinin təsviri verilmiş mətnləri, Zaqros bölgəsinə yürüşlər etmiş Şumer-akkad hökmdarlarının kitabələrini və s. sadalamaq olar. Elam və Aşşur qaynaq və kitabələri çox zəifdir. Azərbaycan haqqında məlumatlar Urartu kitabələrində mövcud olan məlumatlarla daha da zənginləşir. Urmiya ətrafı vilayətlərə Urarfu müdaxiləsi haqqında e.ə. IX əsrin sonuna aid olan ən ilkin məlumatlarda Minua, I Argişti, II Sarduri, II Argişti bu rayonlara öz yürüşləri barəsində xəbərlər verirlər.
Babil qaynaqları içərisindən e.ə. VII əsrin son rübünün hadisələrini işıqlan-dıran “Gedd xronikası” nın adını göstərmək olar. “Bibliya”da da Cənubi Azərbaycan haqqında məlumatlar vardır.
“Avesta” mühüm mənbələrdən biridir. Zərdüştlük və onunla bağlı olan dini-fəlsəfi sistemlər Cənubi Azərbaycan ərazisində min ildən çox olan uzun bir dövr ərzində yayılmışdır. İran şahı I Daranın Həmədan ərazisində qaya üzərində üç dildə yazılmış Bisutun kitabəsi də bizim üçün qiymətli mənbə sayılır.
Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində qədim Antik ədəbiyyatın böyük əhəmiyyəti vardır. Miletli Hekatey e.ə. VI-V əsrlərdə “Yerin təsviri” əsərində Cənubi Azərbaycanda yaşamış matienlər, Arazboyu müklər, Kaspi dənizi sahillərində katann tayfalarının yaşamaları haqqında məlumat verir. O dövrün müəllifləri Xaron, Ksanf, Hellanik və b. Azərbaycan haqqında məlumatlar verirlər. Azərbaycan ərazisi və əhalisi haqqında nisbətən geniş məlumat “Tarixin atası” sayılan Herodotun “Tarix” əsərində verilmişdir. Onun Madalılar və Mada (midiya) skiflər (iskitlər: iskuzlar), Azərbaycan tayfaları - müklər, utilər, saqartilər, matienlər, kaspilər və başqa tayfalar haqqında məlumatları çox qiymətlidirlər. Qədim Yunan və Roma tarixçi və coğrafiyaşünaslardan Amasiyalı Strabon (e.ə.63-b.e.23), Ptolomey, Plinin Ktesi, Tit Livi, Tatsit, Ammian Marselin, Yuli Solin və b. Şərq aləminə həsr etdikləri əsərlərdə Azərbaycanın əhalisi, coğrafiyası, siyasi hadisələr, əhalinin etnik tərkibi və məşğuliyyətləri haqqında çox qiymətli məlumatlar vermişlər.
Strabonun ”Coğrafiya” adlanan sanballı əsəri bizim üçün əvəz olunmaz mənbədir. Yazıları dövrümüzə qədər gəlib çatmış antik müəlliflərin heç birində Albanlar haqqında “Coğrafiya” əsərində verilənlər qədər geniş məlumat yoxdur. Onun Atropat Madası və ya Atropatenanın Böyük Midyanın bir hissəsi olması, bu ölkənin öz adını sərkərdə Atropatın adından götürməsi kimi məllumatları çox qiymətlidir. Strabon Qafqaz Albaniyası, onun vilayətləri, 26 dildə danışan tayfalar haqqında geniş məlumatlar verir.
Məşhur Roma tarixçisi, 35 kitabı qorunub saxlanmış “Roma tarixi” əsərinin müəllifi Tit Livi (e.ə 59-b.e. 1) Roma hücumları dövrü albanları haqqında, modollar və kadusilər haqqında məlumat verir.
Böyük Plininin (23-79) “Təbii tarixi” bizim üçün mühüm əhəmiyyətə malikdir. O, 350 yunan və 150 Roma müəlliflərin əsərlərindən istifadə edərək yazılmış bu əsərdə Azərbaycanın təbiəti, əhalisi, burada məskunlaşmış tayfaların məişəti haqqında bir sıra çox qiymətli məlumatlar verir.
“Səlnamələr” və “Tarix”lər kimi xüsusilə seçilən çoxlu əsərin müəllifi, Romalı tarixçisi Korneli Tasit (55-117 illər) də bizə bir sıra qiymətli məlumatlar çatdırmışdır. Onun əsərlərinin Romanın Qafqaz ölkələri, o cümlədən Albaniya, Parfiya ilə münasibətlərindən bəhs edilən səhifələri müstəsna əhəmiyyətə malik mühüm qaynaqdır.
IV əsrdən sonrakı Azərbaycan hadisələri, xüsusilə hun və türk tayfalarının Ön Qafqaza axını barədə, onların qədim etnik adları barədə Bizans qaynaqları (Menandr, Prokopi, Aqafi, Lordon və b.) müxtəlif məlumatlar saxlamışlar.
Orta əsrlər dövrünün öyrənilməsində fars, ərəb və erməni mənbələrinin böyük rolu olmuşdur. Pəhləvi dilində daş, qala divarı üzərində həkk olunan bir sıra epiqrafik yazılarda Azərbaycanın ölkə adları öz əksini tapmışdır. Daş və saxsı üzərində yazılmış, cəmi yeddi-səkkiz cümlədən ibarət alban epiqrafik yazılarının oxunuşu və anlayışı çətindir.
Ərəb müəllifləri VII əsrdən etibarən Azərbaycan hadisələrinə diqqət yetirmiş və nisbətən müfəssəl məlumatlar saxlamışlar. Onlardan Bəlazuri, İbn Xordadbeh, İbn Havkəl, İbn əl-Əsir, Təbəri, Müqəddəsi, Yaqut Həməvi, Məsudi və b. Azərbaycanda mövcud olan dillər, ölkənin adı, siyasi hadisələri və s. haqqında məlumatlar vermişlər. Həmin mənbələrdə Azərbaycan adının mənşəyi barədə mövcud olan mülahizələri saxlamış, burada türklərin ta qədimdən yaşadıqlarını qeyd etmişlər.
Orta əsr yazılı mənbələri bizim üçün çox zəngin məlumatlar verir. XI –XVIII əsrləri əhatə edən bu yazılı mənbələr müxtəlif dillərdə, o cümlədən ərəb, fars və türk dillərində yazılmışdır.
Ərəb müəllifi İbn əl-Əsir sələflərinin əsərlərindən istifadə edərək Azərbaycan ərazisi və tarixi barədə müxtəlif məlumtları qeydə alınmışdır. Görkəmli tarixçi Həmdullah Qəzvini də əsasən Azərbaycanın coğrafiyası-şəhər, dağ, çay və təbii sərvətləri, əhalisinin etnik tərkibi barədə məlumat verir. Monqol tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin əsərlərində Azərbaycanda monqol hakimiyyəti dövrünü və həmin dövrün siyasi iqtisadi və etnik məsələlərini işıqlandırmışdır. Səlcuqların hakimiyyəti haqqında Sədrəddin Hüseyninin çox qiymətli məlumatları vardır. Digər orta əsr müəlliflərindən Ən-Nəsəvi, Əl-Bakuvi, Məhəmməd Naxçıvani, Həsənbəy Rumlu, Xondəmir, İsgəndər Munşi, Əylisli Zəkəriyyə, Övliya Çələbi və b.-nın məlumatları orta əsr Azərbaycan tarixinin öyrənilməsi üçün qiymətli mənbələr sayılırlar.
Azərbaycana gələn Avropa səyyahları Adam Olearı, Devallı, Jan Şarden, Kempfer, Tomas Herbert və b.Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, mədəni və etnik tarixinə dair geniş məlumatlar vermişlər.
Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində Moisey Kalanknatuklunun “Albaniya tarixi” adlı əsərinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. “Albaniya tarixi” əsəri bənzərsiz tarixi yol keçmiş əsərlərdən biridir. Onun hansı xalqın tarixi olması barədə qızğın mübahisələrin arası kəsilmir. Ancaq onu mənimsəmək istəyən, onu başqa xalqın adına çıxmaq istəyənlərə əsərin öz yazısı, öz ruhu, heç bir şeyə uyuşub qarışmayan öz “dəst-xətti” göstərir ki, o yalnız bir xalqın tarixinin malıdır. Yalnız bir xalqın 600-700 il çərçivəsində yaşadığı ağ günlərə sevinən, ağrılı-acılı, qanlı-qadalı günlərə isə göynəyib ağrıyan bir əsərdir. Bu xalq Şərqi Zaqfqaziyada yaşamış, indiki azərbaycanlıların soykökündə dayanan albanlar olmuşlar. “Albaniya tarixi “ kitabi bizə qədər erməni (qrabar) dilində gəlib çatsa da, ona sahib sayıla biləcək yeganə tarixi varlıq yalnız albanların özüdür. Tarixdə bu və ya başqa dillərdə yaranmış əsərlər çoxdur. Məsələn: İbn Sina, Əl-Biruni, Fərabi və başqaları ərəb dilində yazıb yaratmışlar. Ancaq belə bir fakt həmin əsərlərin milli-tarixi ünvanı üçün göstərici deyildir. Azərbaycan tarixşünaslığında yalnız bir fikir vardır. Bu əsərin erməni-qrabar dilinə çevirilməsi VIII əsrdə Ərəb xilafətinin köməyi ilə erməni- qriqoriyan kilsəsinin Albaniyanı öz nüfuzuna tabe etməsi ilə bağlıdır.
“Albaniya tarixi” kitabi 1861-ci ildə Patkanyan tərəfindən rus dilinə tərcümə edilərək Peterburqda çap olunmuşdur. Tərcüməsi əsərdə olan alban – türk ruhunu nə qədər təhrif etsə də, ümumilikdə onu aradan qaldıra bilməmiş və hətta bəzi türk sözlərini olduğu kimi saxlamışdır. Hətta 1984-cü ildə Yerevanda ikinci dəfə nəşr olunan kitab o qədər təhrif olunmuşdur ki, erməni tədqiqatçıları birinci tərcüməni yararsız saymışlar.
Əsərdə hadisələr VII əsrdən X əsrə qədər davam edir. Əsər 3 kitabdan ibarətdir. Kitabın birinci və ikinci kitablarını, görünür bir müəllif yazmışdır. Çünki VII əsrə, xüsusilə Cavanşirin dövrünə düşən hadisələri bu müəllif öz gözlıəri ilə görmüşdür. Lakin üçüncü kitabda hadisələrin işlənməsi X əsrə qədər çatdırılır. Moisey Kalankatuklı VIII-X əsrlərdə yaşaya bilməzdi, deməli, sonuncu kitabın başqa müəllif tərəfindən yazıldığı inkaredilməzdir. Başqa sözlə, üçüncü kitab əslində bitmiş bir əsərə sonralar qatılmışdır.
Bu bir daha göstərir ki, Alban kilsəsi ətrafında gedən mübarizə ilə bağlı olaraq , bu dövrdə “Albaniya tarixi” artıq kəskin siyasi əhəmiyyət kəsb etmiş bir əsərə çevrilmişdir.
Əsərdə Mihranilər sülaləsinin Albaniya çarlığında hakimiyyətə gəlməsindən başlayaraq, Albaniyanın görkəmli çarı Cavanşirin hakimiyyətinin başlanması dövründən dövlətin sonrakı dövrlərinə qədər, xristianlığın bu ölkədə yayılmasına Albanlarla ərəblərin siyasi əlaqəsi qədər çox geniş məlumatlar verilir.
Albaniyanın XI-XII əsrlər tarixi haqqında Gəncəli tarixçi Mxitar Qoş da səlnamə yazmışdır. Onun “Alban səltənəti” əsəri həcmcə kiçik olsa da mənbəşünaslıq baxımından çox qiymətli bir əsərdir.
“Kitabi Dədə Qorqud” Azərbaycan ədəbiyyatının ilkin və şah əsəri olmaqla yanaşı Azərbaycan tarixinin ana qaynağı sayılır. Bu epos elm aləminə 1815-ci il-də bəlli olmuşdur.
Alman şərqşünası H.F. Dits Drezden kitabxanasında “Dədə Qorqud” dastanlarını ilk dəfə aşkara çıxarmışdır. Hətta “Basatin Təpəgözü öldurdüyü boyu alman dilinə çevirərək nəşr etdirmişdir.
Drezden nüsxəsi 154 səhifəlik bir əsərdir, hər səhifəsində 13 sətir vardır,12 boydan ibarətdir. Bu eposun İtaliyada Vatikan kitabxanasında saxlanılan 109 səhifəlik başqa bir nüsxəsi də vardır. Drezden nüsxəsi açıq-aşkar Azərbaycan dilində yazılmışdır. Vatikan nüsxəsi isə cəmi altı boydan ibarət olub, XVI əsr türkcəsinə daha yaxındır. İndiki elmi biliklərə arxalanaraq dastanın aparıcı və başlıca mövzularının çox-çox uzaqlara, hələ ibtidai–icma qurluşunun dağıldığı və “hərbi demokratiya” hakimiyyətinin yaşadığı zamanlara gedib çıxdığını söyləmək olar.
Bir çox əsrlər boyu ozan sənətinin küçəsindən keçərək bu mövzular artıq VI-VII əsrlərdə yazıya alınmış, fars (Pəhləvi) və ərəb dillərində də “Oğuznamə” adı altında çevrilmişdir. Kitabın iki əsrə yaxın öyrənilmə tarixində böyük xidməti olan böyük rus türkoloqu V.V. Bartoldun yazdığı kimi, kitab islamın ilk dövründə, yəni Qafqaz mühitində Dərbənd keçidi ilə Ermənistan yaylağı arasındakı torpaqlarda, yəni Azərbaycanda bəstələnib yaranmışdır. Ancaq kitabın yaşının açarı onun özündədir. Kitabın əlyazmasında oğuzlar dönə-dönə müsəlman adlandırılsalar da, bu oğuz cəmiyyəti əslində hələ islam və şəriət qanunlarından kənarda durur. Bu oğuzlar hələdə “allah” yerinə daha çox “tanrı” (tenqri) sözünü işlədirlər.
“Kitabi-Dədə Qorqud” eposunda ən qədim dini–mifoloji təsəvvür və adət ənənələr oğuzların ibtidai dövrünə-bizim eranın III-IV əsrlərinə aiddir. İslamiyyətdən əvvəlki bu dövrdə oğuzlar yarımköçəri həyat keçirmişlər. Oğuzların əsas təsərrüfatı qoyunçuluq–maldarlıq, atcılıq və dəvə sürülərindən ibarətdir. İnamları xeyirxah qüvvələrin rəmzi sayılan Xızır peyğəmbərdir.
At kultu oğuzlar içərisində daha geniş yayılmışdır. Bu isə iskitlərdən, hunlardan gəlmə bir inancdır. At igidin yoldaşıdır, igid ölərsə at da öldürülür.
Çox maraqlı məsələlərdən biri kitabda “alban” adının bir etnos kimi iki dəfə çəkilməsidir.
“Kitabi-Dədə Qorqud” da cərəyan edən hadislər əsasən VI-VIII əsrləri əhatə edir. Lakin bəzi boylarda sonradan əlavə edilmiş və sonrakı tarixi hadisələrlə uzlaşdırılan epizodlar vardır.
Kitabda biz əxlaq və məişət məsələlərini əks etdirən səhnələrə də rast gəlirik. Oğuz igidləri, bütün oğuzlar hələ ruhani xidmət nə olduğunu bilməzlər. Onlar uşaqlarına anadan doğulan kimi ad qoymurdular. Yeniyetmələr yalnız 15 yaşına dolduqda və igidlik göstərib “ərlik isdədikdə”ad alırdılar. Bu adlar islamdan çox-çox qabaq Oğuz dədə-lərin yaşatdığı türk adları idi.
Oğuzların qadınları, qız-gəlinləri çadra, yaşmaq nə olduğunu bilməzdilər. Kitabda oğuz-türk xalqlarının etnik-əxlaqi, məişət məsələləri ilə yanaşı, siyasi, inzibati -ərazi baxımından çox qiymətli məlumatlar verilir.
Beləliklə, göstərmək olar k, “Kitabi Dədə -Qorqud “ eposu Azərbaycan xalqının ümumilikdə türk xalqlarının tarixinin, etnoqrafiyasının, öyrənilməsində bir əvəzsiz mənbə rolunu oynayır.
Azərbaycan ərazisində ibtidai icma quruluşu. Azərbaycanın iqlim şəraiti, çayların bolluğu, ərazisinin bir hissəsinin dənizlə əhatə olunması bu ölkənin ilk yaşayış məskəni olmasına imkan yaratmışdır. İnsan yarandığı gündən təbiətlə mübarizə aparmalı olmuşdur. Təbiətin amansız hadisələri-soyuqlar, buzlaşmalar, daşqınlar yanğınlar və s.insanları daim məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qoyurdu.
İbtidai icma cəmiyyəti Azərbaycanda ilk insanın yarandığı dövrdən (təxminən 1,5 milyon il bundan əvvəl) iri tayfa birliklərinin və ilkin dövlət qurumlarının yaranmasınadək (e.ə. III-I min.) olan bir dövrü əhatə edir.
İbtidai -icma quruluşu arxeoloji baxımdan aşağıdakı kimi dövrləşir:
-
Paleolot (qədim daş dövrü) –təxminən 1,5 milyon il bundan əvvəl başlamış və e.ə. XII minilliyə qədər davam etmişdir.
-
Mezolit (Orta daş dövrü) - e.ə. XII-VIII minilliklər
-
Neolit (Yeni daş dövrü) – e.ə. VII-Vı minilliklər
-
Eneolit (Mis-daş dövrü) – e.ə. VI-IV minilliyin ortaları
-
Tunc dövrü – e.ə. IV minilliyin sonları - II minilliyin sonları
-
Dəmir dövrü – e.ə. II minilliyin sonları- I minillik
İbtidai-icma cəmiyyəti öz inkişaf yolunda üç mərhələdən keçmişdir. İbtidai insan dəstəsi və ya ulu icma, qəbilə icması və ibtidai icma quruluşunun dağılması.
İstehsal vasitələri təkmilləşdikcə qədim insanlar da inkişaf edirdi. Onların təfəkkürü genişlənmiş, ünsiyyət əlaqələri artmışdı. Bu münasibətlərin nizamlanmasında dil və dini anlayışın böyük rolu olmuşdur.
Paleolot (qədim daş dövrü) dövrü. İbtidai dövrlərdə alət hazırlamaq üçün ən münasib material daş olmuşdur. Daş möhkəm, davamlı və uzun müddət qaldığına görə ən qədim insan mədəniyyəti izləri zəmanəmizə qədər gəlib çıxmışdır. Məhz buna bəşəriyyətin keçdiyi təxminən 2 milyon ilə yaxın dövr tarixdə “daş dövrü” adlanmışdır. Metalın kəşvinə qədər daş alətlər insan həyatında aparıcı rol oynamışdır.
Paleolot alt, orta, üst adlı 3 dövrə bölünür. Alt paleolit 1,5 milyon il bundan əvvəldən 100 min il bundan əvvələ qədər davam etmişdir. Qədim paleolit dövründə yaşayan ibtidai insanların həyatında ov xüsusi və başlıca rol oynamışdır. Arxeoloji materiallar göstərır ki, şell-aşell dövründə insanlar ayri-ayri dəstələrlə sürü halında yaşamışlar. Onların istifadə etdikləri istehsal vasitələri dəstənin ümumi mülkiyəti olmuşdur. Onlarda ilk icma və bəsit icma hakim ictimai qurum olmuşdur.
Bu dövrə aid tapıntılar Azıx və Tağlar düşərgələrindən taapılmışdır. Azıx mağarasında tapılmış qədim insanın alt çənə sümüyü 350-400 min il bundan əvvələ aiddir. Bu çənə sümüyünün aid olduğu insan Azıxantrop (Azıx adamı) adlanır. Bu tapıntı Azərbaycanın dünyada ən qədim insan məskənlərindən biri olmasını sübut edir.
Azıx mağarası (ən qədim türk dillərində ayı deməkdir). Quruçayın sol sahilində dəniz səviyyəsindən 900 m hündürdə yerləşir. Mağara bir-biri ilə dar keçidlərlə birləşən 6 salondan ibarətdir. Azıx mağarası aşağı paleolit dövrünə aid nadir mağaralardandır. Oradan 1968-ci ildə Aşel dövründə yaşamış ibtidai insanın çənə sümüyü tapılmışdır.Bu tapıntı Azərbaycanın qədim insanların formalaşdığı əraziyə daxil olduğunu sübut edir.
Azıx mağarası arxeoloji cəhətdən 1960-cı ildən M.Hüseynov tərəfindən öyrənilir.Qalınlığı 10-14m olan 10 təbəqə aşkar edilmişdir.
Birinci təbəqə Eneolit dörünə aiddir. Aşağı paleolitə aid olan 3,5,9 təbəqələrdən 15 mindən çox daş məmulatlar əldə edilmişdir. 6-cı təbəqədə ibtidai üsulla qəlpələnmiş çapacağa oxşar alətlər tapılmışdır. Bu alətlər aşell dövrünə aid edilir. 2 və 4 cü təbəqələrdə arxeoloji material tapılmamışdır.
Aşağı paleolitə aid təbəqələrdən tapılan 30 mindən çox daşlaşmış heyvan və balıq sümüyü mağara sakinlərinin yığıcılıqla bərabər ovçuluqla və balıqçılıqla məşğul olduqlarını sübut edir. Fauna qalıqları içində 35 növ heyvan sümüyü aşkar edilmişdir. Eyni zamanda 4 ocaq yeri tapılmışdır. Azıx mağarasındakı bu tapıntılar sübut edir ki,bu ərazidə 1milyon il əvvəl yaşayış olmuşdur.
Orta Paleolit. Bu dövr təxminən e.ə. 100-40 minillikləri əhatə edir. Bu dövrə Mustye dövrü də deyilir. İnsanlar çaxmaqdaşı və dəvəgözü nüvələrindən lövhə və qəlpələr qoparmış, iti uclu əmək alətləri düzəldərək ovçuluqda istifadə etmişlər. Orta paleolitdə yaşamış bacarıqlı insanları Neandertal adam adlandırırlar.
Üst paleolit. Üst paleolit eradan 40 min əvvəldən- 12 min il əvvələ qədər davam etmişdir. Bu zaman istehsal vasitələri və məhsul üzərində ümumi mülkiyyət mövcud olmuşdu. Bu dövrdə ağıllı insanın meydana çıxması nəticəsində qəbilə icması formalaşmışdı. Bir neçə qəbilənin birləşməsi ilə tayfa yarandı. Qəbilə icmasının ictimai həyatı və təsərrüfatında qadın aparıcı yer tutmuşdur. Belə ki, yalnız ovçuluqla və balıqçılıqla məşğul olan kişilərdən fərqli olaraq qadınlar həm ev işləri görür, odu qoruyur, yem toplayır, həm də uşaqların qayğısına qalırdı. Qəbilədə qadın (ana) üstün yer tutduğuna və nəsil ana xətti ilə hesablandığına görə həmin dövr matriarxat (anaxaqanlığı) adlandırılır.
Azərbaycan arxeologiyasının nailiyyətlərindən biri orta daş dövrü (Mezolit) məsələsidir. Bu dövr e.ə XII-VIII minillikləri əhatə edir. Tapıntılar göstərir ki, bu dövrün sakinlərinin əsas peşəsi ovçuluq olmuşdur. Ox və yaydan istifadə edən mezolit dövru insanları, papeolit dövrü insanlarına nisbətən xeyli inkişaf etmişdir.
Mezolit dövründə insanlar heyvanları əhlilləşdirməyə başlaması ilə ibtidai heyvandarlığın əsası qoyulmuşdur. Bununla yanaşı ilkin əkinçilik vərdişlərinə yiyələnən insanlar ibtidai əkinçiliyin də əsasını qoymuşdular. Beləliklə, mənimsəmə (və ya istehlak) təsərrüfatından istehsal təsərrüfatına keçidbaş vermişdir.
Azərbaycanda mezolit dövrü Qobustan və damcılı (Qazaxda) düşərgələri əsasında öyrənilmişdir. Qobustan qayaüstü rəsmlərində qədim insanların ov səhnələri ilə yanaşı, totem-ovsun inancları da təsvir olunmuşdur.
1965-1966-ci illərdə C.Rüstəmov və F.Muradova tərəfindən Qobustanın “Ana zağa” və “Çar dağ zağa” sığınacaqlarında mezolid dövrünə aid bir sıra maddi-mədəniyyət abidələri aşkara çıxarılmışdır.
Mezolid dövrünə aid Damcılı, Qobustan və b.yerlərdən aşkar edilən əmək alətləri və digər istehsal vasitələri sübut edirlər ki, bu dövrün sakinləri artıq oturaq həyat sürmüş, kollektiv şəkildə yaşamışlar. Damcılı mağarasında əsasən kiçik ölçülü (mikrolit) alətlərə rast gəlinmişdir.
Qobustan Kiçik Qafqaz dağlarının qurtaracağında Böyükdaş, Kicikdaş və Cingirdağ zonasında yerləşir. Qobustanda zəngin qayaüstü təsvirlərlə yanaşı, daş dövründən başlamış orta əsrlərədək çoxlu maddi-mədəniyyət abidələri vardır. Onlardan ibtidai-insan düşərgəsi, qədim yaşayış məskəni, kurqanlar və s. göstərmək olar.
Qobustan 1947-ci ildən İshaq Cəfərzadənin rəhbərliyi altında öyrənilir. Arxeoloji qazıntılar zamanı Qobustanda 14 qədim düşərgə, 30-dan çox kurqan öyrənilmişdir. Bu məskənlərdən “Ana zağa”, “Kənizə”, “Firuz”, “Ovcular”, “Yazılıtəpə” və s. göstərmək olar.
“Firuz” adlı mezolit dövrü düşərgəsində aşkar edilmiş qəbir böyük elmi əhəmiyyətə malikdir. 11-nəfərin dəfn olunduğu bu qəbirdən balıq toru toxumaq üçün sümük alətlər, daşdan, heyvan dişlərindən düzəldilmiş muncuqlar diqqəti cəlb edir. “Ana zağa” dan Neolit dövrünə aid gil qablar, boyunbağılar tapılmışdır.
Qobustan qayaustü rəsmləri daha böyük elmi əhəmiyyət daşıyır. Təqribən 750 qaya üzərində 4000-ə qədər insan və heyvan təsvirləri müxtəlif işarələr aşkar edilmişdir. Qayalar üzərində oyma üsulu ilə çoxlu qayıq təsvirləri həkk olunmuş-dur.
Qayaüstü rəsimlər arasında ov səhnəsi, əmək prosesi, taxıl biçini, ibadət etmək, qiz qaçırmaq, yallıya oxşar rəqs etmək səhnələrinə rast gəlinir. Məhşur İsveç səyyahı Tur Heyerdal orada olarkən demişdir: “Dünyada qaya təsvirlərində əksini tapan qayıqların yaşı 3500 ildən çox deyildir. Bəs nə üçün sizinkilərin sorağı səkkiz minilliklərdən gəlir.”
Neolit. Mezolit (orta daş dövrü) o qədər uzun sürməmişdir.Yeni daş dövrü ilə əvəz olunmuşdur. Bu yeni daş dövrü Neolit adlanır. Ümumiyyətlə Azərbaycanda mezolit və Neolit dövrləri demək olar ki, nisbətən zəif öyrənilmişdir. Bu baximdan Damcılı və Qobustan mağaralarında aşkar edilən abidələr çox böyük maraq doğurur.
Neolit dövrü təxminən e.ə.VII-VI minillikləri əhatə edir. Bu dövrdə əkinçilik və maldarlıq əsaslı surətdə təşəkkül tapmış və inkişaf etmişdir. Neolit dövründə insanlar istehsalı mənimsəyir, təbiətdə hazır şəkildə mövcud olmayan yeni materialların istehsalına başlayır. Toxuculuğun kəşfi və gil qabların hazırlanması istehsalda mühüm yer tutur. İlk vaxtlar toxuculuq materialı kimi yabanı texniki bitkilərdən (gicitkən, kətan və s.) istifadə olunurdu.
Gəncə -Xanlar bölgəsində tapılan maddi-mədəniyyət abidələri göstərir ki, Azərbaycandakı neolit adamı artıq daşı burma üsulu ilə deşə bilirdi. Əsas əmək aləti kimi toxadan istifadə olunduğundan əkinçilik toxa əkinçiliyi adlanırdı. Bu dövrdə maldarlıq əsasən ev maldarlığı səviyyəsində idi.
Neolit dövründə əhali oturaq həyat sürmüş,ovçuluq və balıqçılıqla da məşğul olmuşlar. Gillidağ adlı yerdə (Gəncə yaxınlığında) qədim çaxmaqdaşı istehsalı ilə bağlı izlər,çoxlu məhsullar hazırlanmışdır. Saxsı qablar istehsalı ərzaq ehtiyatının saxlanılmasını asanlaşdırmış, məişətin bütün sahələrində əsaslı dəyişikliyə şərait yaratmışdır. Saxsı qablar 133 nömrəli Gəncəçay düşərgəsində, Təbriz yaxınlığındakı Yanıqtəpə və Urmiya gölü yaxınlığındakı Firuztəpə abidələrinin müvafiq təbəqələrində daha çox məlumdur. İlk dəfə tikinti və hörgü işləri də neolitdə meydana çıxmışdır. Artıq bu dövrdə möhrə və ya çiy kərpiclə hörülmüş evlərdən kəndlər salınırdı.
Neolit dövründə qəbilələrin birləşməsi zəminində tayfalar meydana gəlir, qəbilə dilləri tayfa dilləri ilə əvəz olunur. İnsanlar özlərinə lazım olan maddi nemətləri əldə etmək üçün daha mükəmməl alətlər hazırlamağa çalışırdılar.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/boyuk-qafqazn-cenub-yamacnda-lahiye-cercivesinde-su-resurslarn.html
|
Boyük Qafqazın cənub yamacında (lahiYƏ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ) su resurslarının qiymətləndirilməsinə dair hesabat MÜNDƏRİcat
|
Boyük Qafqazın cənub yamacında (LAHİYƏ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ) su resurslarının qiymətləndirilməsinə dair hesabat
MÜNDƏRİCAT
GİRİŞ………………………………………………………………………2
-
Cənub yamacı (lahiyədə olan) çayları və hövzələri haqqında ümumi məlumat.....................................................................................................3
-
Böyük Qafqazın cənub yamacı (lahiyədə olan) çaylarının axımının formalaşmasına təsir edən fiziki-coğrafi amillərin təhlili.........................7
-
Hidrometeoroloji məlumatlar...................................................................17
3.1. Sıraların statistik təhlili...........................................................................17
3.2. Meteoroloji elementlərin son dövrdə dəyişməsinin tədqiqi....................22
3.3. Axıma iqlim dəyişmələrinin təsirinin qiymətləndirilməsi......................27
4. Cənub yamacın (lahiyədə olan) su resurslarının və onların əmələgəlmə
qanunauyğunluqları...................................................................................29
4.1. Qar sularının rolu.....................................................................................29
5. Çayların su resursları..................................................................................30
5.1. Hidrometeoroloji öyrənilməsi..................................................................41
6. Axımın ildaxili paylanması.........................................................................48
7. İnzibati və iqtisadi-coğrafi rayonların su resurslarının balansa görə qiymətləndirilməsi..............................................................................
Ədəbiyyat........................................................................................................50
GİRİŞ
Mövcud məlumatlar əsasında iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini qiymətləndirmək, su ehtiyatlarına dair müşahidə sıralarının təsadüfi və bircins olub olmamasını qiymətləndirmək və qeyri bircins olan sıralara təsir edən amilləri müəyyənləşdirmək və sairdən ibarət olmuşdur. Su ehtiyatlarına dair məlumatların toplanılması və təhlilinə əsasən axıma təsir edən əsas amillərin müəyyən edilməsi və bu təsirin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi metodlarının dəqiqləşdirilməsi, axımla əsas iqlim amilləri arasında alınmış əlaqələrin 1961-2011-ci illər ərzində toplanılmış materiallara əsasən dəqiqləşdirilməsi və iqlim dəyişmələrin su ehtiyatlarına təsirini kəmiyyətcə ifadə edən asılılıqların alınması və onlardan istifadə etməklə iqlim dəyişmələrinin su ehtiyatlarına təsirini qiymətləndirmək işin əsasını təşkil edir.
Son dövrdə (1991-2011-ci illər) cənub yamac üzrə su ehtiatlarının vəziyyətinin və onlara iqlim dəyişmələri və digər antropogen təsirlərin qiymətləndirilməsi məqsədilə ərazidə çaylar üzərində olan 1991-2011-ci illərin orta aylıq su sərfləri haqqında, o cümlədən hövzə üzrə meteoroloji elementlərə dair məlumatları toplayaraq təhlil edilmişdir. Həmin məlumatlar əsasında sıraların aylıq, fəsillik və illik qiymətləri hesablanmış, mümkün olan qısa sıralar uzadılmış və onların statistik təhlili aparılmış, müəyyən nəticələr alınmışdır.
-
CƏNUB YAMACI (LAYİHƏDƏ OLAN) ÇAYLARI VƏ HÖVZƏLƏRİ HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Şəki-Zaqatala regionunun çay şəbəkə sıxlığı 0,49-0,62 km/km2, hidroqrafik şəbəkə sıxlığının orta kəmiyyəti qərbdən şərqə doğru (Əlincəçay üçün 0,47 km/km2) azalır. 2500 m-dən hündür zonalarda çay şəbəkə sıxlığının azalması bura düşən yağıntıların az olması, bitki örtüyünün zəif inkişafı, alçaq dağlıq qurşaqlarda isə yağıntıların az miqdarda düşməsidir.
Katexçay – Böyük Qafqazın Quton dağının cənub yamacından 2840 m yüksəklikdən başlayır. Qala-dərəçaya tökülənədək çay Çamdərə adlanır. Çayın uzunluğu 54 km, hövzəsinin sahəsi 620 km2-dir. Katexçayın 8 əsas qolu var, onlardan 5-i sağ, 3-ü isə sol qoludur. Çayın orta eni 11,5 km, hövzəsinin orta yüksəkliyi 1038 m-dir. Hövzəsinin 256 km2 –i meşədir. Çay şəbəkəsinin sıxlığı 0,53km/km2 –dir. Katexçay su rejiminə xüsusiyyətlərinə görə yaz gursululuğu və yay –payız daşqın rejimli çay tipinə aiddir. Yay və payız yağışları daşqın formalaşdırır. Payız daşqınları sentyabr və oktyabrın əvvəllərində müşahidə edilir. Daşqınlar 2 gündən 1 günədək davam edir. Hidrometrik məntəqə Qəbizdərə kəndi yanındadır və su rejiminin xüsusiyyətləri bu məntəqənin məlumatları əsasında təhlil edilir. Ən böyük su sərfi 13 avqust 1939-cu ildə qəza sel daşqını yaranmışdır. Ən kiçik su sərfi isə 24 yanvar 1942-si ildə 1,68 m3/s olmuşdur. Çayda orta çoxillik asılı gətirmələr sərfi 3,6 kq/s-dir. Çayda suyun ən yüksək temperaturu 12 avqust 1955-ci ildə 21,8ºS müşahidə edilmişdir. Buz hadisələrindən sahil buzu əmələ gəlir və yanvar ayının 3-dən başlayır. 9 fevraldan sonra buz hadisələri olmur. Çayın su ehtiyatlarından suvarmada istifadə edilir və XX əsrin ortalarınadək Matsex kəndində 35 kvt su elektrik stansiyası fəaliyyət göstərib.
Balakənçay – Böyük Qafqazın cənub yamacından axan Saatior və Rexusaationi çaylarının qovuşmasından yaranır. Çayın uzunluğu 39km, hövzəsinin sahəsi 320 km2-dir. Çayın orta eni 8,2 km, hövzəsinin orta yüksəkliyi 958 m-dir. Çayın orta meyilliyi 59,3‰-dir. Balakənçayın 5 əsas qolu var, onlardan 2-si sağ, 3-ü isə sol qoludur. Balakənçay yaz gursululuğu rejiminə malikdir. Gursululuq mart ayında başlayır. Avqust ayınadək davam edir. Payız yağışları daşqınları formalaşdırır. Balakən hidroloji məntəqəsində ən böyük su sərfi 11 iyul 1973-cü ildə 308 m3/s olmuşdur. Ən kiçik su sərfi 28 fevral 1961-ci ildə 0,05 m3/s . Çayda asılı gətirmələr sərfi qiyməti 9 sentyabr 1972-ci ildə 120 kq/s qədərdir. Çayın suyundan Balakən şəhərində aşağı suvarmada geniş istifadə edilir. XX əsrin ortalarınadək gücü 280 kvt olan Balakən su elektrik stansiyası il boyu isləyib.
Talaçay – 2800 m yüksəklikdən başlayan çayın uzunluğu 40 km, hövzəsinin sahəsi 410 km2-dir. Talaçayın 3 sağ, 2 sol qolu var. Çayın orta eni 10,2 km, hövzəsinin orta hündürlüyü 868m-dir. Talaçay yaz gursulu və yay -payız daşqın rejimli çaydır. Çayda qəza sel daşqınları təsərrüfatlara böyük ziyan vurur, gursululuq isə mart ayından başlayır və iyul ayınadək davam edir. Ən böyük su sərfi 11 iyul 1973-cü ildə 331 m3/s, 1953-cü ildə 6 yanvarda və 24 martda isə çay tam qurumuşdur. Zaqatalada gücü 200 kvt olan SES fəaliyyət göstərib.
Qaraçay ( Muxaxçay)- Qaraçayla Qaraağac çaylarının qovuşmasından əmələ gəlir. Çayın uzunluğu 56 km, hövzəsinin sahəsi 572 km2-dir. Dörd əsas qolu var. Çayın orta eni 10,2 km,hövzəsinin orta yüksəkliyi1112 m-dir. Çayın su rejim fazası yaz gursululugu və yay-payız daşqınlarıdır. Əsas qida mənbəyi qar və yağış sularıdır. Qrunt sularının qidalanmada rolu iyul ayından sonra artır. Gursulu rejim martın sonlarından iyul ayına kimi davam edir. Stasionar müşahidə aparılmayıb.
Kürmükçay- Kunaxaysu, Bulanıxsu və Ağsu çaylarının qovuşmasından yaranır. Əsas çay kimi Bulanıxsu qəbul edilib. Çayın uzunluğu 55 km, hövəsinin sahəsi 562 km2-dir. 5 əsas qolu vardır. Hövzəsinin orta eni 10,2 km, orta hündürlüyü 1105 m-dir. Şəki-Zakatala şossesindən aşağı çay Qanıx-Həftəran vadisinə çıxır və qollara ayrılır. Kürmükçayın rejim xüsusiyyətləri altı ölçü məntəqəsinə görə təhlil edilmişdir. Hidrometrik məntəqələrdən ikisi Kürmükçayın üzərində Sarıbaş kəndi (işləmir) (67,5 km2) və İlisu yaşayış məntəqəsindədir (166 km2). 3 ölçü məntəqəsi çayın qolları üzərindədir. Bunlar Bulanıxsu-Sarıbaş (20,5 km2)-işləmir, Künaxaysu-Sarıbaş (21,0 km2)-işləmir və Hamamçay-İlisu (62,0 km2)-dur. Kürmükçay yaz gursuluğu və yay-payız daşqın rejimli çaydır. Çayın qidalanmasında əsas rolu qar və yağış suları təşkil edir. Kürmükçayda (Sarıbaş) ən böyük su sərfi 15 iyun 1979-cu ildə 69,9 m3/s, minimal su sərfi isə 6 iyul 1975-ci ildə 0,10 m3/s olmuşdur. İlisu məntəqəsində isə ən böyük su sərfi 16 iyul 1973-cü ildə 420 m3/s, ən kiçik su sərfi isə 27 yanvar 1960-cı ildə 0,58 m3/s olmuşdur. Kürmükçayın İlisu məntəqəsindəki məlumatlara əsasən çayda sahil buzu əmələ gəlir və 16 günədək davam edir. Suyundan suvarmada istifadə edilir. Kunaxaysu çayında Sarıbaş su elektrik stansiyası fəaliyyət göstərmişdir. Kürmükçayda tez-tez sel hadisələri baş verir və sel strukturu sel olur. Bulanıxsu çayda ən böyük asılı gətirmələr sərfi 19 kq/s, Kürmükçay -Sarıbaş məntəqəsində isə 4,4 kq/s-dir.
Şinçay- 2800m yüksəklikdən başlayan Şinçayın uzunluğu 39 km, hövzəsinin sahəsi 306 km2 götürür. Çay şəlalələrlə tökülən bir sıra dağ axınlarından yaranır. Şin kəndindən aşağı çay iki sərbəst qola ayrılır. Şəki –Zakatala şossesinin kəsişdiyi yerdə çay 12-15 qola ayrılır. Maksimal su sərfi 280 m3/s,minimal su sərfi isə 0,90 m3/s-dir. Çayın 5 km –dən uzun olan 8 qolu var. Çay ilin bütün fəsillərində bulanıqlı olur. Şinçay yaz gursulu və yay–payız daşqınlı su rejiminə malikdir. Şinçayda su rejimi üzərində müşahidə Şin kəndi yaxınlığında 1973-1975-ci illərdə su sərfi və səviyyəsi ölçülmüşdür.
Kişçay – çayın uzunluğu 33 km, hövzəsinin sahəsi 265 km2-dir. 4 əsas qolları var. Hövzənin 75 km2 sahəsi, parçalanma və çılpaq sahədir. Çılpaq dağ və təpə yamacları, temperaturun böyük amplitudaya malik olması hövzədə intensiv mexaniki və fiziki aşınmanın getməsinə şərait yaradır. Çayın gətirmə konusunun sahəsi 110 km2-dir. Çay suyundan Şəki şəhərinin su təchizatında da istifadə edilir. Qaynar çayının mənsəbindən aşağı iki su elektrik stansiyası hazırda fəaliyyət göstərmir.
Mazımçay- çayın uzunluğu 39km, hövzəsinin sahəsi 326 km2-dir. Çayın düşməsi 2520m-dir. Ümumiyyətlə Mazım çayın uzunluğu 10 km-dən kiçik 12 qolu var. Çayın hövzəsində sel mənbələri 20km sahəni tutur. Çayın su rejimi yaz gursuluğu və yay payız daşqınlarıdır. Əsasən daşqın sentyabrın sonunda və oktyabr ayında yaranır. Çay qar, yağış suları ilə qidalanır.
Əyriçay- kollektor rolunu oynayaraq Daşağılçay, Küntükçay, Kişçay, Şinçay, Durağaçay, Qaşqaçay çaylarının axımını yığır. Əsas çay kimi Daşağılçayı götürülür. Çayın uzunluğu 134km, hövzəsinin sahəsi 1810 km2-dir. 7 əsas qolu var. Qidalanmasında qar və yağış suları üstünlük təşkil edir. Yaz gursulu rejimli çaydır. Çayda sel daşqınları müşahidə edilir. Ən böyük su sərfi 141 m3/s 1 may 1982-ci ildə, ən kiçik su sərfi 0,26 m3/s 31 iyun 1987-ci ildə müşahidə edilib. Əyriçayın üzərində su anbarı tikilib.
-
BÖYÜK QAFQAZIN CƏNUB YAMACI (LAHİYƏDƏ OLAN) ÇAYLARININ AXIMININ FORMALAŞMASINA TƏSİR EDƏN FİZİKİ-COĞRAFİ AMİLLƏRİN TƏHLİLİ
Baxılan ərazidə hidroqrafik şəbəkənin inkişafına kompleks fiziki-coğrafi amillər təsir göstərir ki, bu da şəbəkənin coğrafi mövqeyi, relyefi, iqlimi, geoloji quruluşu, torpaq-bitki örtüyü ilə sıx surətdə əlaqədardır. Ərazi orohidroqrafik baxımdan mürəkkəbdir.
Ərazidə relyefin formalaşması prosesində çay dərələri, çay şəbəkəsi də təbii inkişaf mərhələləri keçmişdir. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacı asan yuyulan süxurlardan təşkil olunduğu üçün burada dar və dərin dərələr formalaşmışdır. Çay hövzələrində təbaşir dövrünün əhəng daşları, paleogen çöküntüləri yayılmışdır. Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacının (lahiyəyə aid hissə) hidroqrafik şəbəkəsi uzun geoloji dövr ərzində formalaşmışdır və bu formalaşmaya ekzogen və endogen amillər əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Bu ərazidə də çay şəbəkəsinin inkişafı relyef və geoloji quruluşla əlaqədar olub, hövzənin relyef formalarından, meyilliyi və yüksəkliyindən, hövzə ərazisində hakim iqlim şəraitindən, torpaq-bitki örtüyünün xüsusiyyətlərindən asılıdır. Böyük Qafqazın cənub yamaclarında olan çayların (lahiyədəki çaylar da buna aiddir) hövzələrində maksimal yağıntıların miqdarı 1600-1800 mm-dən bir qədər artıq olur. Şimaldan gələn soyuq hava kütlələrinin tədqiq olunan əraziyə daxil olmasına Baş Qafqaz silsiləsi manə olur. Rütubətli hava kütlələri, hansı ki, qərbdən və şimali qərbdən daxil olur, ərazinin rütubətlənməsini artırır. Ona görə də burada axım başqa rayonlara nisbətən çox olur.
Baxılan ərazi çaylarında axımın formalaşmasında atmosfer yağıntılarının rolu böyükdür. Temperatur və yağıntıların ərazi üzrə qeyri-bərabər paylanması təbii şəraitin müxtəlifliyindən asılıdır. Çayların axımının formalaşmasında qar və yağış sularının rolu böyükdür. Atmosfer yağıntıları axım əmələ gəlməsinə müsbət təsir etdiyi halda, buxarlanma əks təsir edir. Su hövzəsindən, bitki örtüyündən, yer səthindən gedən buxarlanma ilə yanaşı su obyektlərindən suvarma üçün külli miqdarda su götürülməsi də çay axımının azalmasına səbəb olur. Çayların su rejiminə təsir edən fiziki-coğrafi amillərdən əsas iqlimi göstərmək lazımdır.
Bu ərazidə yağıntıların qar şəklində düşməsi tez-tez müşahidə olunur ki, bu da hava temperaturunun mənfi olması ilə bağlıdır. Dağların hündürlüyündən, dağ yamaclarının səmtindən asılı olaraq qar örtüyünün yaranma tarixi də fərqlidir. Baxılan ərazidə 2000 m-də (Əlibəy) qar örtüyü oktyabrın 21-də yaranır. Tədqiqatlara görə davamlı qar xəttinin hündürlüyü tədqiq olunan ərazinin qərbində 1100-1300, mərkəzdə 1400-1600 arasında hüdudlanır. Qar örtüyünün davamiyyətində də hündürlük və səmtdən asılılıq özünü göstərir. Lahiyə ərazisində qar örtüyünün davamiyyəti 1000 m -60, 1600 m -110, 2000 m -140, 2600 m -190 və 3200 m-də 240 günə çatır. Çay hövzələrinin ərazisi üzrə formalaşan sinoptik proseslərin təsiri altında düşən yağıntılar (qar, yağış) hava temperaturu zaman və məkan üzrə qeyri-bərabər paylanır ki, bu da çaylarda axımın il ərzində paylanma xarakterində özünü əks etdirir.
Relyefin təsiri. Dağlıq ərazilərdə yüksəkliyin artması əsasən yağıntıların artmasına səbəb olur, digər tərəfdən isə hündürlük artdıqca hava temperaturunun enməsi yağıntıların sülb (qar) halında düşməsinə imkan verir. Dağ yamaclarının səmtindən və hündür dağların hava kütlələrinin qarşısını kəsməsindən, sinoptik proseslərin yaranmasında mühüm rol oynayan günəş radiasiyasından asılı olaraq hövzələrdə çay axımının formalaşması prosesi də dəyişir.
Şəkil 2.1-2.2. Hamamçay vəTalaçay hövzəsində axımın, yağıntı və
havanın temperaturunun xronoloji gediş qrafiki.
Şəkil 2.3. Lahiyə çaylarinin orta illik axım modulu ilə hündürlük
arasında əlaqə.
Baxılan ərazi çaylarının axımının hündürlükdən asılı olaraq dəyişmə hüdudlarını baxılan yamac üçün illik axım modulu (q) ilə hündürlük arasında əlaqələrdən ğörmək mümkündür. Böyük Qafqazın cənub yamacından axan çaylar üçün q-in maksimal qiyməti 47 l/s*km2 çata bilər.
Torpaq örtüyü və geoloji quruluşun təsiri. Hövzənin torpaq örtüyü geoloji quruluşu ilə birlikdə çay axımının formalaşma prosesinə çox mühüm təsir göstərir. Axımın formalaşması prosesinə çay hövzəsinin sukeçirən və az sukeçirən süxurlardan təşkil olunması da mühüm təsir göstərir. Sukeçirən süxurlardan təşkil olunduğu halda düşən yağıntıların suyu yerin dərin qatlarına hopur və yeraltı suların artmasına, onun buxarlanmasına şərait yaradır. Az sukeçirən süxurlardan təşkil olunması isə yağıntı suları səth axımı formalaşdırır, yeraltı çaylara hopma az və su səthindən buxarlanma isə çox olur.
Tədqiqatçılara görə Böyük Qafqaz cənub yamacı (lahiyə hissəsi daxil olmaqla) torpaq örtüyü zonallıq qanununa uyğun olaraq paylanmışdır. Bu ərazidə faktiki müşahidələrə əsaslanan tədqiqatlar göstərir ki, çay hövzələrində heyvanların otarılması torpaqlarda sukeçiricilik qabiliyyətinə mənfi təsir göstərir. Əgər otarılan torpağın sukeçirmə qabiliyyəti 0,92-0,95 mm/dəq olmuşdursa, üç il dincə qoyulan torpaqda təbii hopdurma bərpa olunaraq sukeçirmə 1,70-1,81 mm/dəq-dək artmışdır. Qanıx-Həftəran vadisində suların allüvial çöküntülərə hopması nəticəsində çaylar yox olur. Üçüncü dövr step yaylası adlanan sahənin şimal hissəsində həmin suların yer səthinə çıxması ilə yeni şəbəkəsi formalaşır.
Bitki örtüyünün təsiri. Çayların hidroloji rejiminə mühüm təsir göstərən fiziki coğrafi amillərdən biri də bitki örtüyüdür. Azərbaycanın Böyük Qafqaz hissəsinin cənub yamacı çaylarının (baxılan ərazi daxil olmaqla) axımı ilə hövzənin meşəliyi arasında alınan əlaqənin şaquli zonallığın nəticəsi kimi qiymətləndirilir və bu əlaqə kompleks fiziki-coğrafi amillərin birgə təsiri ilə, o cümlədən dəniz səviyyəsindən olan yüksəkliklə meşəliliyin arasındakı qanunauyğunluqla əlaqədardır. Meşə örtüyünün axıma təsiri müsbət və mənfi istiqamətlərilə səciyyələnə bilir. Meşə örtüyünün müsbət təsiri rütubətli küləklərin aşağı qatlarını ləngitməklə yağıntıların düşməsinə şərait yaratması ilə, torpaq səthinin qizmasına və torpaqdan buxarlanmanı azaltmaq ilə (enliyarpaqli meşələrdə çılpaq torpaqdakı rütubətin buxarlanması 50-55%-i, iynəyarpaqlı meşələrdə isə 30-40%-i buxarlanır) suların yeraltı hopmasına şərait yaratmaqla çayların yeraltı sularla qidalanmasını artıra və eyni zamanda səth axımını azalda bilməsilə, qar ərimə prosesini 20-30 günədək ləngitməsilə xarakterizə olunur. Meşə örtüyünün mənfi təsiri isə torpaqdan xeyli miqdarda rütubətin atmosferə transpirasiya ilə torpaqda olan nəmliyin azaltması ilə yarpaqları yağıntıların müəyyən hissəsini öz üzərində saxlayaraq torpağa düşməsinə mane olması və onu havaya buxarlandırması ilə səciyyələnir. Tədqiq olunan ərazi daxil olmaqla cənub yamacda X.M.Mustafayevin apardığı təcrübələr göstərmişdir ki, tədqiq olunan hissədə 75 faizi ot bitkisi ilə örtülü olan ərazidə axım əmsalı 0,37 və 50% olduqda; axım əmsalı 0,55 olmuş, otsuz ərazidə isə axım əmsalı 0,86-dək artmışdır. Bu tədqiqatlara əsasən dağ meşə zonasında olan dağ-meşə qonur torpaqların su hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 11,3 mm-ə qədər olur. Tədqiqatçı göstərir ki, baxilan ərazidə meşəaltı örtüklü torpağın su hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 85-90 mm, meşəsi qırılmış ərazidə isə dəqiqiədə 0,3 mm təşkil edir. Tamamilə qırılmış fıstıq meşəsində torpağın hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 1,2 mm, qırılmış meşə torpaqlarının hopdurma qabiliyyəti dəqiqədə 105,5 mm-dək olmuşdur.
Hidrometeoroloji müşahidə dövrünün reprezentativliyinin qiymətləndirilməsi
Aparılmış təhlil göstərir ki, öyrənilən ərazi üçün ərazi çaylarının axımı üzrə hidroloji və meteoroloji müşahidə məlumatlarını üç hissəyə bölmək olar: Birinci hissəyə uzun sıralı müşahidələrə əsaslanan məlumatları, ikinci hissəyə qısa və keyfiyyətli axım temperatur və yağış məlumatları, üçüncü hissəyə qısa sıralı və keyfiyyətsiz məlumatları aid etmək mümkündür. Hidrometeoroloji məlumatların müşahidə dövrü baxımından meteoroloji hesablamalar aparmaq üçün yararlı olmalı və reprezentativlik tələblərinə cavab verməlidir. Belə dövrə statistik sıranın elə çoxillik məlumatları aiddir ki,onlar hidroloji hesablamalarda istifadə olunan əsas statistik kəmiyyətləri və parametrləri ( Q0, Cv, Cs, V, n və s.) yol verilən xətalar (səhvlər) hüdudlarında müəyyən etməyə imkan versin.
Hidroloji məlumat sırasını reprezentativlik baxımından qiymətləndirərkən sırada olan çoxulu, azsulu illərin və belə illərin sikllərinin mövcudluğu müəyyən olunur. Bunun üçün fərq inteqral əyrilərindən istifadə edilir ki, bu da hidroloji kəmiyyətin onun qiymətindən illər üzrə artan cəm meyletmələri səciyyələndirir. (misal üçün bəzi hidrometeoroloji məntəqələr üçün verilmişdir. şəkil 2.4-2.10)
Şəkil 2.4-2.10. İllik axım kəmiyyətinin normallaşdırılmış fərq inteqral əyrisi (Alazan,Talacay, Balakənçay, Damarçik, Qaynar, Çuxodurmaz, Dəmiraparançay).
Şəkil 2.11-2.12. Havanın temperaturunun illik kəmiyyətinin
normallaşdırılmış fərq inteqral əyrisi.(Əlibəy, Zaqatala)
Bu məntəqələrin inteqral əyrilərindən başqa qalan məntəqələr üçün də fərq inteqral əyriləri qurulmuşdur. Axımın dövrü tərəddüdü Alazan hövzəsində çox aydın ğörünür, belə ki, 1963-1969-cu illər çoxsulu, 1970-1979-cu illər azsulu, 1980-1986-cı illər çoxsulu, 1987-1992-ci illər azsulu, 1993-1997-ci illər çoxsulu, 1998-2002-ci illər azsulu, 2003-2011-ci illər çoxsulu illərdir. Talaçayda 1961-1985 çoxsulu, 1986-1990 azsulu, 1991-1996 çoxsulu, 1997-dən sonraki illərdə dövriyyəlik az aydın ğörünür. Əlincəçay-Qayabaşı 1961-1979 azsulu, 1980-1998 çoxsulu sonrakı illər dövrıyyəlik az aydın ğörünür. Balakənçay, Əyriçay, Çxodurmaz, Hamamçay, Qaynar hövzələrində bir azsulu dövriyyəlik ğörünür. Belə əyriləri tərtib edərkən axımın modul əmsalından istifadə olunmuşdur. Ərazi üzrə çoxillik axım tərəddüdlərini müqayisə etmək üçün inteqral əyrisinin ordinatı variasiya əmsalı (Cv) üzrə normallaşdırmaq üçün Σ(Ki-1)/Cv nisbətindən istifadə edilmişdir. Əgər Σ(Ki-1)-Σ(Ki-1) fərq sıfırdan kiçik olarsa onda T2-T1 dövrü azsulu olacaq, böyük olarsa çoxsulu olacaqdar, fərq sıfıra bərabər olduqda müşahidə dövrünün hesabat dövrü kimi qəbul etmək olar. Bu dövrü seçilmiş "n" illər ərzindəki orta modul əmsalı kəmiyyəti üzrə də müəyyən etmək mümkündür.
Kor=1+[Σ(Ki-1)k-Σ(Ki-1)n]/n (2.1)
burada, kor-orta modul əmsalı Σ(ki-1)k və Σ(ki-1)-n son və başlanğıc ordinatıdır. Orta modul əmsalı (kor) vahidə (normaya) yaxın olduqda qısa dövrlü axım sırası daha reprezentativ olur. Qısa hidrometeoroloji sıranın uzun sıraya gətirilməsində fərq inteqral əyrisinin tipləri, daha uzun sıraya malik və nisbətən bərabər çoxsulu və azsulu axım fazalarına malik hidrometrik məntəqələrin məlumatlarından istifadə edilmişdir. Müşahidə dövrü reprezentativ olmadıqda, hidroloji oxşarlıq metodundan istifadə edərək onu daha uzun sıraya gətirmək lazım gəlir. Bu məqsədlə, oxşar məntəqələr seçilmişdir. Çay analoq seçilərkən onların oxşar iqlim şəraitində yerləşməsi, sutoplayıciların relyefinin eyni tipliyi oxşar torpaq-bitki örüyü, axımların sinxron tərəddüdə malik olması, hövzə sahəsi və hündürlüyü hər iki çay üzrə lazımı qədər paralel müşahidə məlumatlarınin olması nəzərə alınmışdır. Bu məqsədlə qısa və uzun sıraya malik hidrometrik məntəqələrin orta aylıq və ya orta illik su sərfləri arasında korrelyasiya əlaqələri aşkarlanmışdır.
Həmin korrelyasiya əlaqələrindən ayrı-ayrı çaylarda orta aylıq və ya illik su sərflərini bərpa etməklə və axımın müqayisəli edilə biləcək ardıcıl uzun reprezentativ sıraya gətirməkdə istifadə edilmişdir. Oxşar hidrometrik məntəqələrin düzgün seçilməsi korrelyasiya (r) meyarı ilə müəyyən olunm
r = Σ(xi-x)(уi-у)/[ Σ (xi-x)2 (уi –у)2]0.5 (2.2)
burada, r-korrelyasiya əmsali olub, iki dəyişən arasındakı sıxlıq ölçüsüdür, x və у təhlil edilən dəyişənlərdir.
Hesablamalar göstərmişdir ki oxşar məntəqələr üzrə korrelyasiya əlaqələrinin sıxlığı (r =0.81-0.92) kifayət qədər yüksək olub, alınmış uzun axım sırası hidroloji hesablamalar üçün yararlıdır. Lakin ərazinin digər çayları Balakənçay, Qanıxçay, Qaraçay, Axoxçay, Tikanlıçay çaylarında korrelyasiya əlaqələrinin sıxlığı (r=0.30-0.60) çox aşağı olmuşdur. Talaçay, Balakənçay, Əlincəçay, Dəmiraparançay, Türyançay, Girdimançay çaylarında korrelyasiya əlaqələri olduqca zəif alınmışdır. Bu onunla izah edilir ki, çayların mənbəsi yüksək dağlıq ərazilərdən keçərək axır. Yol boyu yamacların ekspozisiyasından asılı olaraq iqlim şəraitinin təsiri müxtəlif olur və çaylarda olan məntəqə az olduğu üçün çayların sululuq rejimini tuta bilmir. Nəzərə alsaq ki, həmin çayların da suyundan müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir və şirin su ehtiyatının öyrənilməsi vacibdir.
Hidroloji məntəqələrlə yanaşı meteoroloji stansiyaların məlumatlarından da istifadə edilmişdir. Havanın temperaturu və yağıntı məlumatlarından istifadə edərək həm meteoroloji stansiyalar arasında korrelyasiya əlaqələri yoxlanmış, həm də meteoroloji elementlərlə hidroloji elementlər arasında korrelyasiya əlaqələri hesablanmışdır. Alınan nəticələr əsasında bəzi hidrometeoroloji məntəqələr arasında korrelyasiya əlaqəsi (r=0.72-0.76) olmuşdur. Bəzi məntəqələrdə isə korrelyasiya əmsalı kiçik olmuşdur. Bu hidrometeoroloji stansiya və məntəqələrin müxtəlif iqlim şəraitində yerləşməsi, relyefin müxtəlifliyi və s. asılıdır.
-
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/microsoft-word-phescetam-insert-az.html
|
Microsoft Word Phescetam insert az
|
Dərman vasitəsinin
istifadəsi üzrə təlimat
(xəstələr üçün)
FESSETAM kapsullar
PHESCETAM
Beynəlxalq patentləşdirilməmiş adı: Piracetam + Cinnarizine
Tərkibi
Təsiredici maddələr: Hər kapsulda 400 mq pirasetam, 25 mq sinnarizin vardır.
Köməkçi maddələr: starlak (laktoza monohidrat 85%, qarğıdalı nişastası 15%), susuz kolloidal silisium 4-
oksid, maqnezium-stearat.
Kapsulun örtüyü: titan dioksid (Е171), jelatin.
Təsviri
Ağ rəngli bərk, jelatin kapsullar.
Kapsulun möhtəviyyatı: ağımtıl rəngdən ağ rəngə kimi tozabənzər qarışıq. Konqlomeratların olması
mümkündür, hansılar ki, şüşə çubuqla əzdikdə toza çevrilir.
|
http://azkurs.org/azerbaycan-respublikas-sehiyye-nazirliyi-azerbaycan-tibb-unive.html
|
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Azərbaycan Tibb Universiteti
|
|
Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi Azərbaycan Tibb Universiteti
|
səhifə | 1/8 | tarix | 02.01.2022 | ölçüsü | 1,05 Mb. | | #1933 |
|
Azərbaycan Tibb Universiteti Əliyev Emil Səməndər Kurs: II Qrup: 36 Mövzu: Hepatit C
Hepatit C haqqında prezentasiyanın mövzu planı: Hepatit C haqqında prezentasiyanın mövzu planı: II. Hepatit C virusunun yoluxma yolları III. Hepatit C virusunun qaraciyərə vurduğu zərər IV. Hepatit C xəstəliyinin əlamətləri və təsbit edilmə yolları V. Hepatit C virusundan qorunma yolları profilaktikası
I. Hepatit C virusunun təsnifatda yeri: I. Hepatit C virusunun təsnifatda yeri: Hepatit C xəstəliyi Hepatit C virusu tərəfindən tö- rədilir. O, Flaviviridae ailəsinin Hepacivirus adlı rindən fərqli 6 genotipi məlumdur. Onun qurulu- şu mürəkkəbdir və iki ayrı kapsiddən ibarətdir. Daxilində isə virusun RNT-si yerləşmişdir.
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/sua-terapiyas-ixtisas-uzre-200-test-numuneleri.html
|
Şüa terapiyası ixtisası üzrə 200 test nümunələri
|
Şüa terapiyası ixtisası üzrə 200 test nümunələri
12.11.12-ci il tarixində əlavə olunmuşdur.
1) Hal-hazırda iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə onkoloji xəstələrin neçə faizində şüa müalicəsi müstəqil şəkildə və ya digər müalicə metodları ilə birlikdə aparılır?
A) 11,5-22,5
B) 15-25
C) 5- 15
D) 60-70
E) 89- 99
Ədəbiyyat: Cəmil Ə. Əliyev İsa H. İsayev BƏD XASSƏLİ ŞİŞLƏRİN ŞÜA MÜALİCƏSİ: NƏZƏRİ ƏSASLARI, TƏTBİQİ, NƏTİCƏLƏRİ, Bakı, 2012 ( Səh.7)
2) Ionlaşdırıcı şüalanmanın udulma dozası nədir?
A) Şüalanan obyekt tərəfindən udulan hissəciklərin miqdarıdır
B) Şüalanan obyekt tərəfindən udu¬lan enerjinin miqdarıdır
C) Şüalanan obyekt tərəfindən çevrilən enerjinin miqdarıdır
D) Şüalanan obyekt tərəfindən parçalanan enerjinin miqdarıdır
E) Şüa verən obyekt tərəfindən udulan enerjinin miqdarıdır
Ədəbiyyat: Cəmil Ə. Əliyev İsa H. İsayev BƏD XASSƏLİ ŞİŞLƏRİN ŞÜA MÜALİCƏSİ: NƏZƏRİ ƏSASLARI, TƏTBİQİ, NƏTİCƏLƏRİ, Bakı, 2012 ( Səh.18)
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/xeber-bulleteni-29.html
|
Xəbər bülleteni №29
|
Xəbər bülleteni № 29
http://transparency.az/cnews/
Ünvan: AZ1001, Bakı, Cəfər Cabbarlı, 16, mən. 7
Tel: (+994 12) 497 81 70; 497 68 15; Fax: (+994 12) 596 20 38
E-mail: info©transparency.az
Aprel 2016
Bütün xarici valyutalar bahalaşıb
11.04.2016
Mərkəzi Bankın məzənnə cədvəlindəki bütün xarici valyutalar aprelin 11-də bahalaşıb (Məzənnələr). ABŞ dollarının rəsmi kursu 1,5231 manatdan 1,5269 manata qalxıb.
Transparency.az xəbər verir ki, ötən həftənin son iş günü 1,7309 manata satılan 1 avro indi 1,7422 manata təklif olunur.
Rublun da kursu dəyişib. 1 Rusiya rublunun rəsmi məzənnəsi 0,0225 manatdan 0,0227 manata yüksəlib.
Vergilər Nazirliyinin Apellyasiya Şurası müraciət hesabatı yayıb
11.04.2016
-cı ilin birinci rübündə Vergi Apellyasiya Şurasının icraatına 38 vergi ödəyicisi üzrə 48 müraciət daxil olub. Transparency.az Vergilər Nazirliyinin rəsmi hesabatına əsasən bildirir ki, şurada baxılmış 43 müraciətin 29-u səyyar vergi yoxlamaları, 9-u kameral vergi yoxlamaları, 3-ü operativ vergi nəzarətinin nəticələri, 2-si tətbiq edilmiş maliyyə sanksiyaları ilə bağlıdır.
Qalan 5 müraciətə sonrakı dövrdə baxılması nəzərdə tutulur.
Hesabata görə, 21 müraciət vergi qanunvericiliyinin pozulmasında vergi ödəyicisinin təqsirinin olmasında şübhələrin mövcudluğu, vergi ödəyicisinin dövlət büdcəsinə ödənişlər etdiyi, işin digər halları nəzərə alınaraq tam, 5 müraciət isə qismən təmin edilib. Eyni predmet üzrə iddia ərizələrinə məhkəmə qaydasında baxıldığı üçün 11 müraciətin icraatına xitam verilib. 1 müraciət vergi ödəyicisinin ərizəsi əsasında geri götürüldüyü üçün baxılmadan saxlanıb.
Məlumatda qeyd olunur ki, 1 müraciət vergi ödəyicisi ilə Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti arasında bağlanmış müqavilə üzrə hesablanmış torpaq icarə haqlarına bağlı olduğu üçün təmin edilməyib.
Şuranın eyni məzmunlu müraciətlər üzrə müvafiq qərarları olduğu üçün 3 müraciətlə bağlı vergi ödəyicilərinə izahedici məktublar göndərilib.
Gömrük Komitəsi rüblük öhdəliyə necə əməl edib?
11.04.2016
Nazirlər Kabinetinin 9 aprel iclasında çıxış edən Dövlət Gömrük Komitəsinin sədri Aydın Əliyev deyib ki, 2016-cı ilin dövlət büdcəsində qurum üçün ötən illə müqayisədə 20 faiz artımla 1 milyard 810 milyon manat büdcə öhdəliyi nəzərdə tutulub: “İlin ilk üç ayı ərzində idxalın həcminin ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə 25 faizə qədər azalmasına baxmayaraq bu müddət üçün proqnozlaşdırılan 363 milyon 260 min manat büdcə öhdəliyinə qarşı faktiki olaraq 416 milyon 920 min manat məbləğdə gömrük ödənişləri toplanaraq dövlət büdcəsinə köçürülməsi təmin olunub. Proqnoza 114,77 faiz, yaxud 53 milyon 660 min manat artıqlaması ilə əməl edilib, ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə dövlət büdcəsinə 75 milyondan artıq vəsait köçürülüb”.
Aydın Əliyevin sözlərinə görə, 2016-cı ilin birinci rübü ərzində qaçaqmalçılığa qarşı mübarizə tədbirləri gücləndirilib, 468,7 kiloqramı heroin olmaqla ümumi çəkisi 474,6 kiloqram olan narkotik vasitə, psixotrop maddə və onların prekursorları qanunsuz dövriyyədən çıxarılıb: “Hesabat dövründə gömrük qaydaları əleyhinə 2177 inzibati xəta faktı üzrə 92 hüquqi şəxs, 2088 fiziki şəxs inzibati məsuliyyətə cəlb edilib və onlara qarşı 170 min manat cərimə tətbiq olunub. “Valyuta tənzimi haqqında” qanunun və digər qanunvericilik aktlarının tələblərini pozan şəxslərdən 391 min ABŞ dolları, 27,5 milyon rus rublu, 133 min manat, 224 min manat dəyərində 5,5 kiloqramdan artıq qızıl aşkar olunub”.
Nazir üç aylıq göstəriciləri açıqlayıb
11.04.2016
Əmək və əhalinin sosial müdafiəsi naziri Səlim Müslümov Nazirlər Kabinetinin 9 aprel iclasında rüblük hesabat verib. O deyib ki, nazirlik yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun 762 milyon manat həcmində xərclərinin 98,4 faizini pensiya və müavinət xərcləri təşkil edib: “Pensiyaların baza hissəsinin fevralın 1-dən 10 faiz artırılması nəticəsində fevral-mart aylarında bu məqsədə əlavə olaraq 26,5 milyon manat vəsait yönəldilib. Həmçinin əmək pensiyalarının sığorta hissəsi əvvəlki ilin 4 faizlik istehlak qiymətləri indeksinə uyğun artırılıb. Bəzi kateqoriya hərbi qulluqçuların vəzifə maaşlarında baş vermiş artımlarla bağlı hərbi pensiyalar orta hesabla 23 manat çoxalıb. Bütün bunların nəticəsində pensiyaların orta aylıq məbləği 2016-cı ilin əvvəlinə nisbətən 7 faiz artaraq 190 manat, o cümlədən yaşa görə pensiyanın orta aylıq məbləği 210 manat olub”.
Nazir əlavə edib ki, ilin birinci rübü ərzində 112730 ailəyə və ya onların 492 min üzvünə, yəni ölkə əhalisinin 5,1 faizinə ünvanlı dövlət sosial yardımı verilib: “Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə bu yardımdan faydalanan ailələrin sayı 3300 vahid artıb. Cari ilin 1 aprel tarixinə hər ailəyə düşən orta aylıq yardım məbləği ötən ilə nisbətən 5,6 faiz artaraq 151 manat olub.
Hesabat dövründə 395 min nəfərə aylıq və birdəfəlik sosial müavinət, 55 min nəfərə prezident təqaüdləri ödənilib. Ümumilikdə sosial yardımların və müavinətlərin, təqaüd və kompensasiyaların ödənişinə dövlət büdcəsindən rüb ərzində 84 milyon manat vəsait xərclənib”.
Səlim Müslümovun sözlərinə görə, rüb ərzində dövlət şirkətləri məşğulluq orqanlarına 18 minə yaxın yeni vakansiya barədə məlumat təqdim edib və işaxtaran kimi qeydiyyata alınmış şəxslər göndərişlərlə həmin iş yerlərində müvafiq işlə təmin olunub: “Bundan əlavə məşğulluq orqanlarına təqdim edilmiş vakansiyalar üzrə 13 minə yaxın işaxtaran şəxs yerli icra hakimiyyətlərinin həyata keçirdiyi abadlıq və təmir-tikinti işlərinə cəlb edilib və bu şəxslərlə əmək müqavilələri bağlanıb. İlin ilk rübündə məşğulluq orqanlarına müraciət etmiş şəxslərdən ümumilikdə 33,3 min nəfəri müvafiq işlə təmin edilib.
Fevralın 1-dən işsizlik müavinətinin minimum məbləği 36,4 faiz, bu məqsədə ayrılan büdcə vəsaitinin məbləği isə 2,4 dəfə artırılıb. Bu əlavə maliyyə imkanları işsiz şəxslərin sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə, eləcə də vətəndaşların işsiz qalma risklərinin qarşılanmasına yönəldilib”.
Neft və qaz hasilatı artıb
11.04.2016
“Neftin dünya bazarında qiymətinin kəskin şəkildə aşağı düşməsinə baxmayaraq Azərbaycan qlobal böhranın ən şiddətli xoşagəlməz dövründə belə mühüm nailiyyətlər qazanıb”. Nazirlər Kabinetinin 9 aprel iclasında çıxış edən energetika naziri Natiq Əliyev belə deyib.
Nazirin sözlərinə görə, 2016-cı ilin birinci rübü ərzində ölkədə 9,9 milyon ton proqnoza qarşı 10,5 milyon ton neft hasil edilib: “Bu da nəzərdə tutulandan 600 min ton artıqdır. Hasil olunan neftin 82 faizi “Azəri-Çıraq-Günəşli” və “Şahdəniz” yataqlarının payına düşür. Bu dövrdə 8,9 milyon ton neft ixrac edilib ki, bunun da 8,7 milyon tonu konsorsiuma və 220 min tonu SOCAR-a aiddir”.
Natiq Əliyev bildirib ki, rüb ərzində ölkədə 7,5 milyard kubmetr qaz hasil edilib, bu da müvafiq proqnozdan 197 milyon kubmetr çoxdur.
Cənubi Osetiyada Rusiyanın tərkibinə daxil olmaq hazırlığı başlayıb
11.04.2016
Gürcüstandakı separatçı Cənubi Osetiya rejimi Rusiyanın tərkibinə daxil olmaq referendumu keçirməyi planlaşdırır. Novator.az xəbər verir ki, separatçı rejimin rəhbəri Leonid Tibilov aprelin 11-i Rusiyanın TASS agentliyinə açıqlamasında belə deyib.
Tibilov referendum vaxtının müzakirə olunduğunu, bununla bağlı hələ konkret qərar verilmədiyini qeyd edib. O bildirib ki, referendum bu ilin avqust ayına qədər baş tuta bilər.
Separatçı liderin dediyinə görə, səsvermədə “Cənubi Osetiya konstitusiyası”nın dəyişdirilməsi təklifi irəli sürüləcək: “Həmin dəyişiklik bölgəyə Rusiyanın tərkibinə daxil olmaq üçün Moskvaya müraciət etmək imkanı verəcək”.
Tibilov bildirib ki, onlar Rusiyanın referendumun nəticələrinə dərhal reaksiya verəcəyini gözləmirlər: “Hazırda dünyada baş verənləri nəzərə alıb strateji tərəfdaşımız Rusiyanı ciddi siyasi risklər qarşısında qoymaq istəməzdik. Ona görə də biz hazırkı konstitusiyanın 10-cu bəndinə dəyişiklik etmək niyyətindəyik”.
Gürcüstanın Abxaziya, Cənubi Osetiya bölgələri 1990-cı illərdən özünü müstəqil dövlət elan etmiş rejimlərin əlindədir. 2008-ci ildə Rusiya Abxaziya və Cənubi Osetiyanı hərbi təcavüzlə işğal edərək onları “müstəqil dövlət” kimi tanıyıb. Hər iki bölgədə Rusiyanın hərbi bazaları var.
21 banka 80 milyon ABŞ dolları satıldı
11.04.2016
Aprelin 11-də Mərkəzi Bankın hərracı təşkil edilib. Dövlət Neft Fondu hərraca 100 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait çıxarıb, bu vəsaitdən 80 milyon ABŞ dolları 21 banka satılıb.
Transparency.az-ın məlumatına görə, Dövlət Neft Fondunun bu il hərraclarda satdığı valyutanın həcmi 1 milyard 434 milyon 326 min dollara çatıb. 2016-cı ilin hərraclarında Mərkəzi Bankın özündən 685 milyon 488 min ABŞ dolları alınıb.
Ukraynada baş nazir postuna Ali Radanın spikeri gətirilə bilər
11.04.2016
Ukraynada baş nazir postuna Ali Radanın spikeri Vladimir Qroysman gətirilə bilər. Transparency.az-ın məlumatına görə, prezident Pyotr Poroşenko Ali Radanın 12 aprel iclasında yeni koalisiyanın yaranacağına və Vladimir Qroysmanın baş nazirliyə namizəd göstəriləcəyinə inandığını vurğulayıb.
Baş nazir Arseni Yatsenyuk aprelin 10-da istefa verib. Buna koalisiyanın dağılması səbəb olub.
Ukraynada parlament koalisiyasını 2014-cü ildə beş fraksiya yaradıb: Pyotr Poroşenko bloku, Xalq Cəbhəsi, Samopomoş Partiyası, Batkivşina bloku, Radikal Partiya.
Sonuncu üç qurum koalisiyadan çıxıb, bununla da Ukrayna parlamentində çoxluq itirilib. Ölkə konstitusiyasına görə, 450 yerlik parlamentdə hökumət qurmaq üçün 226 mandat gərəkdir.
Arseni Yatsenyuk istefa verərkən başçılıq etdiyi Xalq Cəbhəsinin koalisiyada qalacağını deyib.
Xarici valyutada istehlak kreditinə qadağa hansı fəsadlar doğurur?
11.04.2016
İqtisadçı Samir Əliyev Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının dollar kreditləri ilə bağlı islahatını şərh edib.
Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatasının Direktorlar Şurası aprelin 4-də bankların əhaliyə xarici valyutada istehlak krediti verməsini 1 ay müddətinə dayandırmaq qərarı qəbul edib. Qadağaya bankların likvidliyinin və kapital mövqelərinin zəifləməsi, xarici valyutada verilən istehlak kreditlərinin xüsusi çəkisinin artması fonunda gələcəkdə borclanan əhalinin problemlə rastlaşa biləcəyi əsas gətirilib. Palata qadağa müddətinin uzadılması hüququnu özündə saxlayıb.
Transparency.az-ın məlumatına görə, Samir Əliyev palatanın qərarını anlaşılan hesab etsə də, fəsadların qaçılmaz olduğunu bildirir: “Faktiki olaraq ölkədə manat kreditləşməsi dayanıb. Əhali krediti manatla götürmək istəyir, banklar isə dollarla təklif edir. Bu ilin yanvar-fevral aylarında ölkə üzrə milli valyutada kredit qoyuluşunun həcmi 909 milyon manat azalıb. Bu azalmanın 665 milyon manatı istehlak kreditlərinin payına düşür. Azalmanın mart ayında da davam edəcəyi istisna deyil. Palata da öz növbəsində bir ay müddətində bazarı təhlil edib qərar verəcək: qadağa ya davam edəcək, ya da götürüləcək.
Qurumun bu addımı əhalinin manata əlçatanlığının artırılmasına hesablansa da, bir sıra fəsadlara yol aça bilər. Hər bir halda iqtisadi alətlər kənarda qalıb, yenə güc inzibati metodlara verilib.
Qadağa tədbiri istehlak kreditlərinin bütün növlərinə, hətta restrukturizasiya olunmuşlara da şamil edilir. Restrukturizasiya olunmuş kreditlərə qadağa nəinki banklara, hətta əhaliyə də problem yarada bilər. İki devalvasiyadan sonra manat iki dəfəyədək ucuzlaşıb və dollar krediti götürən müştərilərin aylıq ödənişi də müvafiq olaraq iki dəfə artıb. Hökumətdən heç bir dəstək yoxdur, problemin həlli bankların üstünə atılıb. Banklar müəyyən təşəbbüslər göstərir, kreditlərin illik faiz dərəcələrini bir neçə faiz bəndi aşağı salır və aylıq ödənişi azaltmaq məqsədilə kreditin müddətini uzadırlar. Bütün bunlar müştərinin itirdiyini kompensasiya etmir, yalnız zaman qazandırır.
Bu güzəşt üçün dollar kreditlərinin restrukturizasiyası tələb olunur. Palatanın qadağasından sonra kredit təşkilatları ən azı bir ay valyuta kreditləri şərtlərini yumşaltmaq hüquqlarını itirəcəklər. Nəticədə problemli kreditlərin həcmi artacaq, müştərinin isə kredit tarixçəsi pisləşəcək, cərimələri artacaq.
Digər narahatçılıq dollar kreditlərinin manata çevrilməsi ilə bağlıdır. Bəzi banklar təşəbbüs göstərərək dollar kreditlərini manata çeviriblər ki, məzənnə dəyişməsi müştərinin ödəmə qabiliyyətinə problem yaratmasın. Palatanın qadağası həm də belə təşəbbüslərin ən azı bir ay qadağan edilməsi deməkdir.
Kredit kartı sahibləri ilə də bağlı narahatlıqlar var. Xarici valyutada olan ödəniş kartları üzrə kreditləşmənin təxmini orta aylıq həcmi 20 milyon manatdan çoxdur. Həmin kart müştərilərinin müəyyən hissəsi hesablaşmaları istər internet üzərindən, istərsə də xarici ölkələrdə məhz xarici valyutada aparırlar və onlara manatla ödəniş sərf etmir. Bu qadağa onların işini çətinləşdirəcək”.
Ekspertin fikrincə, qadağa davam edəcəyi təqdirdə banklar daha böyük böhran yaşayacaq: “Neqativ təsirlər daha çox olacaq. Restrukturizasiyanın mümkünsüzlüyü problemli kreditlərin həcmini artıracaq. Əmanət bazarında xarici valyutada olan əmanətlərin faiz dərəcəsi daha da aşağı düşəcək və əmanətlərin cəlbediciliyi azalacaq. Bir sıra istehlak kreditlərinin təyinatı dəyişdirilərək qadağanın çərçivəsindən çıxarılacaq. Banklar əllərindəki məhdud manat kütləsini daha ağır şərtlərlə kreditə yönəltmək məcburiyyətində qalacaqlar. Bütün bunlar da bankların maliyyə dayanıqlığına mənfi təsir göstərəcək, valyuta mövqeyi pozulacaq. Manatın ucuzlaşması fonunda banklar iflic ola bilər”.
Samir Əliyev bütün bunların fonunda Maliyyə Bazarlarına Nəzarət Palatası və Mərkəzi Bankı birgə addımlar atmağa səsləyib: istehlak kreditlərinin illik faiz dərəcələri üçün tətbiq edilən 29%-lik tavanın ləğvi; xarici valyutada istehlak kreditlərinin verilməsinə qadağanı ancaq xarici valyutada gəlirləri olmayan müştərilərə münasibətdə tətbiqi; qadağanın ancaq ölkə daxilində istifadə edilən kredit kartlarına şamil edilməsi.
Gül bayramının forması dəyişdi
11.04.2016
Bakı Şəhər İcra Hakimiyyəti Gül bayramının yeni formatda keçirilməsi barədə qərar qəbul edib. AZƏRTAC-ın məlumatına görə, bu ildən başlayaraq mayın 10-da Bakı şəhərinin bütün park, bağ və xiyabanlarında yaşıllaşdırma işləri və güləkmə mərasimi, abadlaşdırma iməcilikləri təşkil olunacaq.
Meriyanın rəsmi açıqlamasına görə, builki Gül bayramı təkcə bir park çərçivəsində gül-çiçəklərin, çələnglərin, dekorativ bitkilərin müxtəlif dizaynla təqdimatı ilə deyil, ictimaiyyətin, ayrı-ayrı təşkilatların, sıravi vətəndaşların geniş iştirakı ilə şəhərin bütün parklarında keçiriləcək və insanlar sərbəst şəkildə öz bacarıqlarını nümayiş etdirmək imkanına malik olacaqlar.
Gül bayramı 2001-ci ildən Azərbaycanın üçüncü prezidenti Heydər Əliyevin ad günü (10 may) keçirilir. Əvvəlki formata görə, Gül bayramı Heydər Əliyev Sarayının qarşısındakı parkda keçirilirdi.
İttihamlara tuş gələn baş nazir istefa verdi
11.04.2016
Qırğızıstanın baş naziri Temir Sariyev parlamentin aprelin 11-də keçirilən növbədənkənar iclasında istefaya getdiyini elan edib.
Novator.az xəbər verir ki, Temir Sariyev istefa bəyanatında hökumətin qəbul etdiyi bütün qərarların dövlətin maraqlarına uyğun olduğunu deyib.
Bir neçə gün əvvəl Qırğızıstanın nəqliyyat və kommunikasiya naziri Arqınbek Malabayev baş nazirin ətrafını Bişkek-Korumdu avtomobil yolu ilə bağlı tenderdə Çin şirkətinin maraqlarını lobbiləşdirməkdə günahlandırıb. Vəziyyətin öyrənilməsi üçün xüsusi deputat komissiyası yaradılıb. Deputat komissiyası parlamentə aprelin 13-də baş nazirə etimadsızlıq ifadə olunması haqda məsələyə baxmağı məsləhət görüb.
Temir Sariyev deputat komissiyasının iclasının bağlı qapılar arxasında keçdiyini və onun çıxardığı qərarın ədalətli olmadığını bildirib: “Mən heç vaxt geri çəkilmirəm, bu mənim xarakterimə uyğun deyil. Öz işimi təhvil verməyə hazıram, amma təmiz işlədiyim və heç vaxt çirkli siyasi oyunlarda iştirak etmədiyim bəllidir. Mənim üçün dövlətin maraqları hər şeydən üstündür və bu prinsipə həmişə əməl edəcəyəm”.
Sığortaolunanların sayı bir ildə 185 min nəfərə yaxın artıb
11.04.2016
Fərdi uçot sisteminin əhatə etdiyi şəxslərin sayı artır. Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun yaydığı məlumata görə, bu ilin yanvar-mart aylarında fərdi uçot sistemində qeydiyyatda olan sığortaolunanların sayı 45 837 nəfər artaraq 3 225 991 nəfərə çatıb.
Onlardan 674 698 nəfəri (20,9 faiz) 30 yaşa qədər və 811 537 nəfəri (25,2 faiz) 30-40 yaşlarında olan vətəndaşlardır. Qeydiyyatda olan sığortaolunanlar sırasında 40-50 yaşlarında olanlar 653 590 nəfər (20,2 faiz), 50-60 yaş aralığında olanlar 682 239 nəfər (21,1 faiz) 60 yaşdan yuxarı olanlar isə 403 927 nəfər (12,5 faiz) təşkil edir.
Son bir ildə fərdi uçot sistemində qeydiyyatda olan sığortaolunanların 185 min nəfərə yaxın artdığı bildirilir.
Neft nəhənglərinin büdcəsində nə qədər kəsir yarandığı bilinib
11.04.2016
Dünya bazarında neftin ucuzlaşması Fars körfəzi ölkələrinin gəlirlərinə mənfi təsir göstərib. AZƏRTAC xəbər verir ki, Küveytin Maliyyə Mərkəzinin hesabatında əsas gəliri neftin satışından olan Səudiyyə Ərəbistanı, Küveyt, Qətər, Bəhreyn, Oman və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin büdcəsində ötən il 160 milyard dollar kəsir yarandığı qeyd edilir. Büdcə kəsirinin 2016-cı ildə 318 milyard dollara çatacağı proqnozlaşdırılır.
Hesabatda körfəz ölkələrinin neftin qiymətindəki düşmə səbəbindən yaranan büdcə kəsirlərini kompensasiya etmələri üçün 2020-ci ilədək 390 milyard dollar həcmində borclanmaya ehtiyacları olduqları bildirilib.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun proqnozlarına görə isə gəlirlərinin 80 faizini neft satışından əldə edən körfəz ölkələri “qara qızıl”ın ucuzlaşması ilə əlaqədar son bir ildə 275 milyard dollar itiriblər.
Neftin barrel qiyməti 2014-cü ildən bu vaxtadək təxminən 70 faiz azalaraq 120 dollardan 30 dollara qədər ucuzlaşıb.
Dövlət İmtahan Mərkəzi yaradıldı, iki dövlət komissiyası ləğv olunur
12.04.2016
Prezident İlham Əliyev Dövlət İmtahan Mərkəzi publik hüquqi şəxsin yaradılmasına fərman verib. Yeni qurum dövlət qulluğu üçün kadrların müsabiqə əsasında seçilməsi, ümumi təhsil pilləsində təhsilalanların yekun qiymətləndirilməsini (attestasiyasını), orta ixtisas təhsili müəssisələrinə, ali təhsil müəssisələrində ali təhsilin bakalavriat və magistratura (tibb təhsili üzrə əsas təhsil və rezidentura) səviyyələrinə, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında magistratura səviyyəsinə mərkəzləşdirilmiş qəbul imtahanlarının keçirilməsi ilə məşğul olacaq.
Dövlət İmtahan Mərkəzinin idarəetmə orqanı 7 nəfər üzvdən ibarət Direktorlar Şurasıdır. Direktorlar Şurası sədrinin, sədr müavinlərinin və digər üzvlərinin vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilməsini, habelə onların səlahiyyətlərinə vaxtından əvvəl xitam verilməsini Azərbaycan Respublikasının prezidenti həyata keçirir.
Qurumun ilkin nizamnamə fondu dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına formalaşır və 1 milyon manatdır.
Dövlət İmtahan Mərkəzi dövlət qeydiyyatına alındığı andan Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya və Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası ləğv edilir. Onların istifadəsində olan dövlət əmlakı Dövlət İmtahan Mərkəzinin balansına verilir.
Aprelin 11-də imzalanan fərmanla prezident Vergilər Nazirliyinə Dövlət İmtahan Mərkəzinin dövlət qeydiyyatı ilə bağlı zəruri tədbirləri həyata keçirməyi tapşırıb.
Transparency.az bildirir ki, təsdiq olunan nizamnaməsinə görə, Dövlət İmtahan Mərkəzinin sədr, 2 sədr müavini və ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərən 4 nəfər üzvdən ibarət tərkibdə Direktorlar Şurasının iclasları ayda bir dəfədən az olmayaraq keçirilir (Dövlət İmtahan Mərkəzi publik hüquqi şəxsin nizamnaməsi).
Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyi haqqında prezident fərmanı imzalanıb
12.04.2016
Prezident yanında Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyi yaradılıb. Aprelin 11-də dövlət başçısı İlham Əliyevin bu haqda imzaladığı fərman vətəndaşların yaşayış sahələrinə olan ehtiyacını ödəmək, onların mənzil-məişət şəraitini yaxşılaşdırmaq, müasir memarlıq üslubunda ekoloji və enerji səmərəliliyi tələblərinə cavab verən çoxmənzilli binaların tikilməsini təmin etmək, habelə bununla bağlı şəhərsalma və tikinti sahələrində dövlət idarəetməsini təkmilləşdirmək məqsədi ilə əsaslandırılıb (Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyinin yaradılması və fəaliyyətinin təşkili haqqında fərman).
Transparency.az-ın məlumatına görə, Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyinin işçilərinin ümumi say həddi 60 ştat vahidi müəyyən edilib. Qurumun tabeliyində “MİDA” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti yaradılır. “MİDA” Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin nizamnaməsinin təsdiq edilməsini və nizamnamə kapitalının müəyyən edilməsini, habelə cəmiyyətin yenidən təşkilini və ləğvini ölkə prezidenti həyata keçirir. Qurumun vəsaiti hesabına inşa edilən çoxmənzilli binaların podratçılarına tamamlanmış işlər üzrə ödənişin həyata keçirilməsinə yol verilən tikinti işlərinin mərhələlərini və ödəniş şərtlərini Mənzil İnşaatı Dövlət Agentliyi müəyyənləşdirir.
Ərzaq məhsullarının dövlət büdcəsinin vəsaitləri hesabına satın alınma qaydası təsdiqlənib
12.04.2016
Prezident İlham Əliyevin 11 aprel fərmanı ilə dövlət müəssisə və təşkilatlarının (idarələrinin) ərzaq məhsullarını mərkəzləşdirilmiş qaydada dövlət büdcəsinin vəsaitləri hesabına satın alması qaydası təsdiqlənib. Transparency.az bildirir ki, ərzaq məhsullarının mərkəzləşdirilmiş qaydada satın alınması proseduruna görə, satınalan təşkilatlar növbəti il üzrə ərzaq məhsullarına tələbatları barədə Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi formaya uyğun məlumatları hər il iyulun 1-dək Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinə təqdim edirlər. Növbəti il üzrə ərzaq məhsullarına tələbatlar həmin satınalan təşkilatlara bu məqsədlər üçün dövlət büdcəsindən ayrılmış vəsaitlər nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.
Qaydaya əsasən, Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi satın alınması nəzərdə tutulan ərzaq məhsulları, həmin məhsulların qiymətləri və satınalma şərtləri (o cümlədən satınalma dövriliyi) barədə elanı Nazirlər Kabinetinin müəyyən etdiyi formada hər il avqustun 1-dək elektron portalda yerləşdirir.
Satınalma qiymətləri elanın yerləşdirildiyi vaxt üçün ərzaq məhsullarının topdansatış bazar qiymətlərindən aşağı olmamalıdır. Ərzaq məhsullarının hər bir növü üzrə satınalma qiymətini İqtisadiyyat Nazirliyi ilə razılaşdırmaqla Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi müəyyən edir. İqtisadiyyat Nazirliyi və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi rübdə bir dəfədən az olmayaraq ərzaq məhsullarının hər bir növü üzrə topdansatış bazar qiymətlərini müəyyən etmək üçün araşdırmalar aparırlar. Məhsulların qiyməti sonradan dəyişdikdə qiymətlərə yenidən baxılır.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi hər il sentyabrın 1-dək satın alınması nəzərdə tutulan ərzaq məhsullarının hər növü üzrə yerli istehsalçıların istehsal potensialı və onlar barədə məlumatları özünün rayon və şəhər idarələri vasitəsilə toplayır və elektron portalda yerləşdirir (Qaydanın tam mətni).
Prezidentin 11 aprel sərəncamı ilə həmçinin Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin tabeliyində “Ərzaq məhsullarının tədarükü və təchizati” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılıb. Bu, kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalını və (və ya) emalını stimullaşdırmaq, kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının inkişafını təmin etmək, ərzaq məhsullarının keyfiyyətini daha da artırmaq, dövlət vəsaitlərindən səmərəli istifadəni təmin etmək, regionlarda kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan əhalinin sosial rifahının yaxşılaşdırılmasına zəmin yaratmaq, dövlət sifarişi ilə ərzaq məhsullarının satın alınmasının mərkəzləşdirilmiş qaydada həyata keçirilməsini təmin etmək məqsədi ilə əsaslandırılıb (Sərəncam).
Dollar və avro ucuzlaşıb, rubl bahalaşıb
12.04.2016
Mərkəzi Bank aprelin 12-də manatı qismən bahalaşdırıb. 1 ABŞ dollarının rəsmi kursu 1,5269 manatdan 1,5264 manata enib.
Avronun rəsmi məzənnəsində də eniş var. Transparency.az xəbər verir ki, ötən gün 1,7422 manata satılan 1 avro aprelin 12-də 1,7412 manata təklif olunur.
Rublun kursu isə qalxıb. 1 Rusiya rublunun rəsmi məzənnəsi 0,0228 manatdır. Ötən gün kurs 0,0227 manat idi.
Aprelin 12-də 1 gürcü larisi 0,6724 manata, 1 İsveçrə frankı 1,5992 manata, 1 ingilis funt sterlinqi 2,1742 manata, 1 Küveyt dinarı 5,0669 manata, 1 türk lirəsi 0,5395 manatadır.
Dövlət Sərhəd Xidməti mart ayındakı pozuntuların hesabatını verdi
12.04.2016
Dövlət Sərhəd Xidməti mart ayının hesabatını açıqlayıb. Hesabatda qeyd olunur ki, ay ərzində dövlət sərhədini 26 halda pozan 38 nəfər saxlanıb. Onların 16 nəfəri Azərbaycan, 7 nəfəri Banqladeş, 4 nəfəri Özbəkistan, 4 nəfəri Gürcüstan, 3 nəfəri Nigeriya, hər ölkədən 1 nəfər olmaqla İran, Belçika, Türkiyə və Moldova vətəndaşıdır.
Sərhəd rejim qaydalarını pozarkən yaşıl sərhəddə 7 halda 14 nəfər, Xəzər dənizində 22 halda 45 nəfər, sərhəd nəzarət məntəqələrində 599 halda 759 nəfər saxlanıb.
Azərbaycanın hüquq mühafizə orqanlarının axtarışında olan 440 nəfər aşkarlanaraq aidiyyəti orqanlara təhvil verilib.
Narkotik vasitələrin qeyri-qanuni dövriyyəsinə qarşı mübarizə tədbirləri nəticəsində 7 halda 478 kiloqram 380 qram narkotik maddənin dövlət sərhədindən keçirilməsinin qarşısı alınıb.
93 halda ümumi dəyəri təqribən 20 milyon 121 min manat olan qaçaqmal saxlanıb.
Braziliya prezidentini vəzifədən çıxarmaq təşəbbüsü parlament komitəsində dəstək qazanıb
12.04.2016
Braziliya prezidenti Dilma Russefin vəzifədən kənarlaşdırılması məsələsinə baxan parlament komitəsi yekun qərar çıxarıb. Novator.az-ın məlumatına görə, 65 nəfərlik komitənin 38 üzvü Braziliya parlamentinin yuxarı palatası olan Senata Dilma Russefin büdcə vəsaitlərindən sui-istifadəsi ilə bağlı işə baxılmasını tövsiyə edən qərarı dəstəkləyib. 27 komitə üzvü bunun əleyhinə çıxıb.
Aprelin 17-də məsələyə parlamentin aşağı palatasında baxılacaq. Deputatların üçdə ikisi səs versə, impiçment məsələsi yuxarı palataya çıxacaq.
Dilma Russef büdcə vəsaitlərini 2014-cü ildə yenidən prezident seçilməyə yönəltməkdə və başqa qanunsuzluqlarda günahlandırılır.
Aşağı palatanın 298 deputatının impiçmentə tərəfdar çıxdığı bildirilir. Qərarın qəbulu üçün 513 deputatdan 342-nin səsi gərəkdir. Dilma Russefi 120 deputat müdafiə edir.
Senatda impiçmentə baxılması 180 gün çəkə bilər. Araşdırma müddətində Dilma Russef öz səlahiyyətlərini müvəqqəti olaraq vitse-prezidentə ötürməlidir.
Azərbaycan neftinin qiyməti 43 dolları ötüb
12.04.2016
Dünya birjalarında neft bahalaşıb. Nyu-York birjasında “Layt” markalı neftin bir barreli 0,64 dollar bahalaşaraq 40,22 dollar, London birjasında “Brent” markalı neftin bir barrelinin qiyməti 0,89 dollar artaraq 42,64 dollar olub.
AZƏRTAC xəbər verir ki, “AzəriLayt” markalı neftin bir barreli 0,75 dollar bahalaşaraq 43,47 dollara qalxıb.
Hazırda “AzəriLayt” dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan qiymətdən 18 dollar 47 sent yuxarı qiymətə satılır. Dövlət büdcəsində xam neftin satış qiyməti bir barrel üçün 25 ABŞ dolları götürülüb.
Üç aylıq qəza statistikası
12.04.2016
Baş Dövlət Yol Polisi İdarəsinin məlumatına görə, bu ilin üç ayında ölkə ərazisində 419 yol-nəqliyyat hadisəsi qeydə alınıb. Nəticədə 143 nəfər həlak olub, 453 nəfər yaralanıb.
Ötən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə qəzaların sayı 110 fakt (20,8 faiz), həlak olanların sayı 80 nəfər (35,9 faiz), yaralananların sayı 102 nəfər (18,4 faiz) azalıb.
Bakıda 147 yol-nəqliyyat hadisəsi baş verib, 31 nəfər həlak olub, 160 nəfər yaralanıb. Ötən ilin ilk üç ayı ilə müqayisədə yol-nəqliyyat hadisələrinin, həlak olanların və yaralananların sayında müvafiq olaraq 60 fakt, 37 nəfər, 61 nəfər azalma var.
Qeydə alınmış yol-nəqliyyat hadisələrinin 36,9 faizi (155 hadisə, 52 ölüm, 183 yaralı) ötmə və qarşıdan gələn nəqliyyatın yoluna çıxma, 24,3 faizi (102 hadisə, 43 ölüm, 89 yaralı) nəqliyyat vasitələrinin yüksək sürətlə idarə olunması, 13,8 faizi (58 hadisə, 10 ölüm, 81 yaralı) yolayrıcını keçmə qaydalarının pozulması, 1,1 faizi (5 hadisə, 2 ölüm, 5 yaralı) nəqliyyat vasitələrinin sərxoş vəziyyətdə idarə olunması səbəbindən baş verib.
Yol-nəqliyyat hadisələrinin 40,8 faizini (171) piyadaların vurulması təşkil edib. Nəticədə 64 piyada həlak olub, 119-u yaralanıb.
Rusiyada yeni əsginaslar çıxacaq
12.04.2016
Gələn ildən Rusiyada dövriyyəyə 200 və 2000 rublluq əsginaslar buraxılacaq. Novator.az xəbər verir ki, bunu aprelin 12-də Rusiya Mərkəzi Bankının sədri Elvira Nabiulluna deyib.
Nabiullina bildirib ki, 200 və 2000 rubllar çıxandan sonra vətəndaşlar daha rahat alış-veriş edə biləcəklər, mal və xidmətlər üzrə hesablaşmalar sadələşəcək.
Mərkəzi Bankın sədri yeni nominalların dövriyyədə olan nağd pulun həcminə təsir etməyəcəyini söyləyib.
Hazırda Rusiyada 5, 10, 50, 100, 500, 1000 və 5000 rublluq əsginaslar dövriyyədədir.
Pambığın ağır yükü
12.04.2016
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/gomruk-resmilesdirilmesi-ve-gomruk-rusumu.html
|
Gömrük rəsmiləşdirilməsi və gömrük rüsumu
|
Tərkibində mal (məmulat) olan hər bir göndəriş lazımi qaydada doldurulmuş CN22 yarlığı və CN23 formalı gömrük bəyannaməsi ilə müşayiət olunmalıdır. CN23 forması 4 nüsxədə doldurulur, onlardan biri göndəriciyə verilir, biri Poçt Daşıma Mərkəzində (gömrükdə) saxlanılır, iki ədədi isə zərfə qoyularaq üz tərəfdən möhkəmcə göndərişə bərkidilir və göndərişlə birlikdə təyinat ölkəsinə göndərilir
Malların kommersiya məqsədi ilə göndərilməsi zamanı gömrük bəyannaməsindən başqa invoys da tələb oluna bilər.
Ümumdünya Poçt Konvensiyasına əsasən Poçt Operatorları gömrük bəyannamələrinin doldurulmasına görə heç bir məsuliyyət daşımırlar. Gömrük bəyannamələrinin tərtibi yalnız göndəricinin məsuliyyətinə aiddir. Göndərişlərin gömrük baxışından yubadılmadan keçirilməsi və gömrüklə bağlı problemlərin baş verməməsi üçün biz müştərilərimizə CN22 yarlığının və CN23 bəyənnaməsinin tam və dəqiq, həmçinin əşyaların adlarının adbaad qeyd edilməsini, hər bir əşyanın ayrı-ayrılıqda dəyərinin məbləğini göstərməsini və eyni zamanda imza etməsini məsləhət görürük. Göndərilən əşyaların adlarının ümumi şəkildə (məsələn:paltar, hədiyyə, yeyinti məhsulları, parfumeriya və s.) qeyd edilməsi yolverilməzdir.Tərkibinin dəyəri 200 ABŞ dollarından artıq olmayan Azərbaycana daxil olan beynəlxalq poçt göndərişləri gömrük rüsumundan azaddırlar.
|
http://azkurs.org/royal-sgorta.html
|
Royal Sığorta
|
ÖLKƏDƏN XARİCƏ SƏFƏR EDƏN ŞƏXSLƏRİN BƏDBƏXT HADİSƏLƏRDƏN VƏ TİBBİ XƏRCLƏRİNİN SIĞORTASI QAYDALARI
ÖLKƏDƏN XARİCƏ SƏFƏR EDƏN ŞƏXSLƏRİN BƏDBƏXT HADİSƏLƏRDƏN VƏ TİBBİ XƏRCLƏRİNİN SIĞORTASI QAYDALARI
Ölkədən xaricə səfər edən şəxslərin bədbəxt hadisələrdən və tibbi xərclərinin sığortası Qaydaları (bundan sonra mətndə «Qaydalar» adlandırılacaq) Azərbaycan Respublikası qanunlarının və digər normativ-hüquqi aktlarının tələblərinə müvafiq işlənib hazırlanmışdır və ölkədən xaricə səfər edən şəxslərin bədbəxt hadisələrdən və tibbi xərclərinin sığortası müqaviləsinin (bundan sonra mətndə «sığorta müqaviləsi» adlandırılacaq) ayrılmaz tərkib hissəsidir. Tərəflərin razılığı ilə sığorta müqaviləsinə digər şərtlər də əlavə edilə bilər.
Bu Qaydalar, Sığorta Şəhadətnaməsi, müvafiq Əlavələr və zəruri hallarda Sığortalı tərəfindən doldurulmuş Ərizə forması bütövlikdə bir müqavilə hesab edilirlər.
Bu Qaydalarla müəyyən olunan “Ölkədən xaricə səfər edən şəxslərin bədbəxt hadisələrdən və tibbi xərclərinin sığortası” növü tibbi sığorta və fərdi qəza və xəstəlik sığortası siniflərini əhatə edir.
A. ÜMUMİ MÜDDƏALAR
Hazırkı Qaydalar əsasında «Amrah Sığorta» Sığorta Şirkəti Açıq Səhmdar Cəmiyyəti (bundan sonra mətndə «Sığortaçı» adlandırılacaq) Azərbaycan Respublikasından xaricə səfər edən şəxslərin bədbəxt hadisələrdən və tibbi xərclərinin sığortasını həyata keçirir və sığorta müqaviləsi bağlayır.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/mualice-profilaktika-ve-pediatriya-fakulteleri-telebeleri-ucun.html
|
MüALİCƏ-profilaktika və pediatriya faküLTƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİ ÜÇÜn məHKƏMƏ TƏbabəTİ FƏNNİ ÜZRƏ testləR
|
MÜALİCƏ-PROFİLAKTİKA VƏ PEDİATRİYA FAKÜLTƏLƏRİ TƏLƏBƏLƏRİ
ÜÇÜN
MƏHKƏMƏ TƏBABƏTİ FƏNNİ ÜZRƏ TESTLƏR
1. Ekspertizanın növləri hansılardır?
A) İlkin, əlavə, təkrari, kompleks, komission ekspertizalar.
B) İlkin, əlavə, əsaslı, təkrari, komission ekspertizalar.
C) Əlavə, kompleks, komission, təkrari, prosesual
D) Əlavə, təkrari, prosesual, əsaslı, ilkin
E) Əlavə, ilkin, təkrari, komission, prosesual
2.Məhkəmə- tibbi ekspertiza xidmətinin təşkilinin əsasları hansı qurum
tərəfindən müəyyənləşdirilir?
A) Səhiyyə Nazirliyi
B) Daxili İşlər Nazirliyi
C) Respublika Prokurorluğu
D) Ali Məhkəmə
E) Müdafiə Nazirliyi
3. Bunlardan hansı bölmə məhkəmə-təbabəti elminə aid deyil?
A) Məhkəmə ballistikası
B) Məhkəmə tibbi tanatologiya
C) Məhkəmə tibbi toksikologiya
D) Məhkəmə tibbi travmatologiya
E) Bioloji maddi sübutların müayinə metodları.
4. Bunlardan hansı obyekt məhkəmə-təbabətinə aid deyil?
A) Barmaq izləri
B) Canlı şəxslər
C) Meyitlər
D) Tibbi mənşəli maddi sübutlar
E) İş materialları
5. Bu metodlardan hansı yalnız məhkəmə tibbi ekspertizada istifadə olunur?
A) Hoppe-Zeyler-üsulu
B) Spekroskopiya
C) Qaz-xromotoqraf üsulu
D) Ümumi qan analizi
E) Şəkərin qanda təyini
6. Hansı dövləti məhkəmə təbabətinin vətəni saymaq olar?
A) Çini
B) Hindistanı
C) Fransanı
D) Rusiyanı
E) ABŞ-nı
7. MTE və PA ETT Birliyi hansı qurumun tabeçiliyindədir:
A) Səhiyyə Nazirliyi
B) Ədliyyə Nazirliyi
C) Daxili İşlər Nazirliyi
D) Ali Məhkəmə
E) Baş Prokurorluq
8. Məhkəmə- tibbi ekspertiza hansı sənədə əsasən təyin olunur?
A) Müstəntiqin qərarına əsasən
B) Müstəntiqin təliqəsinə əsasən
C) Prokurorun təliqəsinə əsasən
D) Zərərçəkmişin ərizəsinə əsasən
E) Hakimin tələqisinə əsasən
9. Məhkəmə-tibbi müayinə hansı sənədə əsasən aparılır?
A) Müstəntiqin təliqəsinə əsasən
B) Müstəntiqin qərarına əsasən
C) Prokurorun qərarına əsasən
D) Zərərçəkmişin ərizəsinə əsasən
E) Hakimin qərarına əsasən
10. Ekspert rəyi hansı hissələrdən ibarətdir?
A) Pasport hissəsi, müayinə hissəsi, nəticə
B) Protokol, rəy, nəticə
C) Nəticə, akt, protokol
D) Nəticə hissəsi, akt, pasport hissəsi
E) Rəy, müayinə hissəsi, akt
11.Aşağıdakılardan hansı «MTE və PA» ETT Birliyinin struktur bölməsi deyildir?
A) Məhkəmə-ballistika şöbəsi
B) Məhkəmə-biologiya şöbəsi
C) Məhkəmə-kimya şöbəsi
D) Məhkəmə-histologiya şöbəsi
E) Ekspertizalara nəzarət şöbəs
12. Bir qayda olaraq hansı halda komissyon məhkəmə-tibbi ekspertizası təyin edilir?
A) Tibb işçilərinin peşə sahəsində qanunsuz fəaliyyətinə dair ekspertiza aparılanda
B) İntihar etmiş şəxsin meyiti müayinə ediləndə
C) Sağlamlığa zərər vurma dərəcəsinin təyinində
D) Qətlə yetirilmiş şəxsin meyiti müayinə ediləndə
E) Bədbəxt hadisə nəticəsində həlak olmuş şəxslərin meyitləri müayinə ediləndə
13. Azərbaycan Respublikasının CPM-nin 97-ci maddəsinin hansı bəndində ekspertin vəzifələri haqqında məlumat verilmişdir?
A) 97.4
B) 97.1
C) 97.2
D) 97.3
E) 97.6
14. Azərbaycan Respublikasının CPM-nin 97-ci maddəsinin hansı bəndində ekspertin hüquqları haqqında məlumat verilmişdir?
A) 97.6
B) 97.4
C) 97.5
D) 97.2
E) 97.1
15. Azərbaycan Respublikasının CPM-nin 140-cı maddəsinə əsasən, hansı halda məhkəmə tibbi ekspertizasının təyin edilməsi mütləqdir?
A) Ölümün səbəbinin təyin edilməsi məqsədi ilə
B) Ümumi və peşə əmək qabiliyyətinin itirilmə dərəcəsinin təyini üçün
C) Alkoqol sərxoşluğunun təyini məqsədi ilə
D) Cinsin təyini üçün
E) Sağlamlığın vəziyyətinin təyini məqsədi ilə
16. Azərbaycan Respublikasının CPM-nin 140-cı maddəsinə əsasən, hansı halda məhkəmə tibbi ekspertizasının təyin edilməsi mütləqdir?
A) Sağlamlığa zərərvurmanın ağırlıq dərəcəsinin və xarakterinin təyin olunması
B) Cinsi yetkinliyin təyini üçün
C) Simulyasiya, dissimulyasiya, aqravasiyanın təyini üçün
D) Oxşarlığın təyini üçün
E) Mayalandırma qabiliyyətinin təyini məqsədi ilə
17. Bilə-bilə yalan rəy verməyə görə ekspert CM-nin aşağıdakı maddəsi ilə məsuliyyət daşıyır:
A) CM.,maddə 297.
B) CM.,maddə 292.
C) CM.,maddə 298.
D) CM.,maddə 300.
E) CM.,maddə 296.
18. Rəy verməkdən boyun qaçırmaya görə ekspert CM-nin aşağıdakı maddəsi ilə məsuliyyət daşıyır:
A) CM.,maddə 298.
B) CM.,maddə 292.
C) CM.,maddə 300.
D) CM.,maddə 296.
E) CM.,maddə 297.
19. Ekspert istintaqı aparan şəxsin icazəsi olmadan ilkin istintaq materiallarını yaymağa görə CM-nin aşağıdakı maddəsi ilə məsuliyyət daşıyır:
A) CM.,maddə 300.
B) CM.,maddə 297.
C) CM.,maddə 296.
D) CM.,maddə 298.
E) CM.,maddə 292.
20. Evtanaziyaya görə CM-nin hansı maddəsində cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutulub:
A) CM.,maddə 135.
B) CM.,maddə 136.
C) CM.,maddə 141.
D) CM.,maddə 140.
E) CM.,maddə 139.
21. Uşaq öldürməyə görə Azərbaycan Respublikasının CM-nin hansı maddəsinə görə ana cəzalandırılır?
A) CM.,maddə 121
B) CM.,maddə 120
C) CM.,maddə 122
D) CM.,maddə 123
E) CM.,maddə 124
-
Hansı sənədlərə əsasən ekspertiza aparılır?
A) istintaq orqanlarının qərarı
B) zərərçəkənin ərizəsi
C) müayinə olunan xəstəlik tarixi
D) səhiyyə orqanlarının göndəriş vərəqəsinə
E) təcili yardım stansiyasının göndəriş vərəqəsi
-
Hansı sənədlər əsasında sağlamlığa zərər vurma dərəcəsi təyin olunur?
A) məhkəmənin qərardadı
B) ambulator karta
C) valideynin ərizəsi
D) şəxsiyyət vəsiqəsi
E) müalicə həkiminin göndəriş vərəqəsi
-
Sağlamlığa ağır zərər vurmanın hansı əlamətləri vardır?
A) ümumi əmək qabiliyyətinin 1/3-dən az olmayaraq dayanaqlı itirilməsi
B) ümumi əmək qabiliyyətinin cüzi dayanıqlı itirilməsi
C) ümumi əmək qabiliyyətinin 10%-ə qədər itirilməsi
D) ümumi əmək qabiliyyətinin 1/3-dən az itirilməsi
E) ümumi əmək qabiliyyətinin 10-%-dən 33%-ə qədər itirilməsi
-
Sağlamlığa ağır zərər vurmanın əlamətləri hansıdır?
A) həyati təhlükə
B) sağlamlığın uzunmüddətli pozulması
C) ümumi əmək qabiliyyətinin 33%-dən az itirilməsi
D) sağlamlığın qısamüddətli pozulması
E) ümumi əmək qabiliyyətinin uzunmüddətli dayanıqlı itirilməsi
-
Sağlamlığa ağır zərər vurmanın hansı əlamətləri var?
A) psixi pozğunluq
B) baş beyin silkələnməsi
C) qastroenterit
D) mil sümüyünün fəsadlaşmayan sınığı
E) alt çənənin sınığı
-
Ağır zərər vurmanın əlamətləri var?
A) hamiləliyin pozulmasına səbəb olan xəsarətlər
B) sağlamlığın uzunmüddətli pozulması
C) dirsək sümüyünün fəsadlaşmayan qapalı sınığı
D) qamış sümüyünün fəsadlaşmayan qapalı sınığı
E) ümumi əmək qabiliyyətinin 30%-ə qədərinin itirilməsi
-
Ağır zərər vurmanın əlamətləri var?
A) narkomaniya və toksokomaniya ilə xəstələnmə
B) alkohol sərxoşluğu
C) qulaq seyvanının itirilməsi
D) burun sümüyünün sınığı
E) sağlamlığın uzunmüddətli itirilməsi
-
Ağır zərər vurmanın əlamətləri var?
A) peşəkar əmək qabiliyyətinin itirilməsi
B) ümumi əmək qabiliyyətinin dayanıqlı 30%-ə qədər itirilməsi
C) sağlamlığın üzünmüddətli itirilməsi
D) bud sümüyünün qapalı və fəsadlaşmayan sınığı
E) alın sümüyünün xarici səhifəsinin xətti sınığı
-
Ağır zərər vurmanın əlamətləri var?
A) görmənin itirilməsi
B) çəpgözlük
C) gözalması nahiyəyə qansızma
D) bir gözdə görmənin itiliyinin azalması
E) göz almasının iltihabı
-
Ağır zərər vurmanın əlamətləri var?
A) danışıq nitqinin itirilməsi
B) səsin karlaşması
C) ptoz
D) səs bağlarının iltihabı
E) sağlamlığın uzunmüddətli itirilməsi
-
Sağlamlığa ağır zərər vurmanın əlamətləri hansıdır?
A) hər hansı bir orqanın itirilməsi və ya onun funksiyasının itirilməsi
B) ayağın bütün barmaqlarının olmaması
C) bilək nahiyəsində yalançı oynaq
D) dirsək oynağının kontrakturası
E) diz oynağının kontrakturası
-
Sağlamlığa az ağır zərər vurmanın hansı əlamətləri vardır?
A) sağlamlığın uzunmüddətli pozulması
B) həyat üçün təhlükəli olması
C) hamiləliyin pozulması
D) sağlamlığın qısa müddətə pozulması
E) bir gözdə görmənin itirilməsi
-
Sağlamlığa yüngül zərər vurmanın əlamətləri hansıdır?
A) sağlamlığın qısa müddətə pozulması
B) 21 gündən artıq sağlamlığın pozulması
C) ümumi əmək qabiliyyətinin 10%-dən 33%-ə qədər itirilməsi
D) bir qulaqda eşitmənin pozulması
E) mayalandırma qabiliyyətinin itirilməsi
-
Sağlamlığa yüngül zərər vurmanın əlamətləri hansıdır?
A) ümumi əmək qabiliyyətinin cüzi dayanıqlı itirilməsi
B) sağlamlığın uzun müddətə itirilməsi
C) sifətin izisilinməz dərəcədə eybəcərləşdirilməsi
D) bir gözdə görmənin itirilməsi
E) peşəkar əmək qabiliyyətinin itirilməsi
-
«Zorlama» termini hansı anlayışa aiddir?
A) hüquq
B) məhkəmə-tibbi
C) məhkəmə-kriminalistik
D) psixiatrik
E) məhkəmə-psixiatrik
-
Bud arteriyasının zədələnməsi sağlamlığa zərər vurmanın hansına aiddir?
A) sağlamlığa ağır zərər vurmaya
B) sağlamlığa yüngül zərər vurmaya
C) sağlamlığa az ağır zərər vurmaya
D) xəsarətin nəticəsinin gözlənilməsi
E) sağlamlığa zərər vurma dərəcəsi təyin edilmir
-
Sifətin izisilinməz dərəcədə eybəcərləşdirilməsini kim təyin edir?
A) məhkəmə
B) məhkəmə-tibb eksperti
C) həkim-kosmetoloq
D) cərrah
E) müstəntiq
-
Simulyasiya dedikdə nə başa düşülür?
A) olmayan xəstəliyin əlamətlərini yalandan təqlid etmək
B) xora xəstəliyi
C) epileptik tutmalar
D) gecələr sidiyin saxlanmaması
E) karlıq
-
Dissimulyasiya dedikdə nə başa düşülür?
A) özündə mövcud olan xəstəliyin əlamətlərinin gizlədilməsi
B) olmayan bir xəstəliyin əlamətlərinin göstərilməsi
C) mövcud olan xəstəliyin əlamətlərinin artırılması
D) xroniki qastrit
E) nitqin itirilməsi
-
Aqqravasiya dedikdə nə başa düşülür?
A) mövcud olan xəstəliyin əlamətlərinin şişirdilməsi
B) mövcud xəstəliyin izlərinin gizlədilməsi
C) mövcud olmayan xəstəliyin əlamətlərinin göstərilməsi
D) miokard infarktı
E) leykoz
-
Yaşın təyini zamanı hansı müayinə metodlarından istifadə olunur?
A) antropometrik, rentqenoloji, stomatoloji
B) ultrasəs, serorloji
C) elektrokardioqrafiya
D) ensefaloqrafiya, ultrasəs
E) seroloji
-
Hansı göstəricilərə görə hamiləliyin müddəti təyin edilir?
A) dölün ölçüləri
B) doğuş yollarından qanlı ifrazatın gəlməsi
C) qarnın ölçüsünün böyüməsi
D) bel nahiyəsində ağrının olması
E) susuzluğun olması
-
Hansı əlamət hamiləliyin əsas göstəricisidir?
A) dölün ürək döyüntüsünün eşidilməsi
B) doğuş yollarında qanlı ifrazatın gəlməsi
C) qarının ölçüsünün böyüməsi
D) bel nahiyəsində ağrının olması
E) susuzluğun olması
-
Yaşın təyini zamanı aşağıda göstərilənlərdən hansı əlamət daha dəqiqdir?
A) sümükləşmə nöqtəsinin olması
B) insanın boyu
C) dəri örtüyünün vəziyyəti
D) diş emalının sürtülməsi
E) xarici cinsiyyət üzvlərinin vəziyyəti
-
Yaşın təyini üçün aşağıdaki metodlardan hansı daha dəqiqdir?
A) sümük sisteminin rentqen müayinəsi
B) ultrasəs müayinəsi
C) laborator analizlər
D) səsin tembrinin dəyişilməsi
E) tüklənmənin olması
-
Tamlığı pozulmuş qızlıq pərdəsinin tam sağalması hansı müddətdə başa çatır?
A) 2 həftədən sonra
B) 3 gündən sonra
C) 5-ci gün
D) 6-7-ci gün
E) 1 aydan sonra
-
Qızlıq pərdəsinin hansı növünə daha çox rast gəlinir?
A) üzükvari
B) ulduzvari
C) qeyri-müəyyən
D) aypara
E) arakəsməli
49. Ölümü təyin etmək üçün aşağıdakı üsuldan istifadə olunmur:
A) Elekroensefoloqrafiyanın aparılması
B) Soyuq güzgünün ağıza və buruna yaxınlaşdırılması
C) Barmaqların uc hissəsinin sıxılması
D) Naşatır spirtinin iylədilməsi
E) Yuxu arteriyalarının əllənməsi
50. Ölümü təsdiq edən mütləq və şübhəsiz əlamətlərə aşağıdakı aid deyil:
A) Huşun olmaması
B) İlkin meyit əlamətlərinin olması
C) “Beloqlazov” əlaməti
D) “Lakşe ləkələri”
E) Uzun müddətli asistoliya və apnoz
51. İlkin meyit əlamətlərinə aid deyil:
A) Mumifikasiya
B) Meyit ləkələri
C) Meyit soyuması
D) Meyit quruması
E) Meyit qacıması
52. Hipostaz dövrünün davametmə müddətinə təsir etmir:
A) Ölənin yaşı
B) Bədəndə olan qanın miqdarı
C) Qanın tərkibi
D) Ölümün şəraiti
E) Ətraf mühit şəraiti
53. Meyit ləkələri məhkəmə-tibbi ekspertiza baxımından nəyi göstərmir:
A) Meyit ləkələri ölənin yaşını
B) Meyit ləkələri –ölümün şübhəsiz əlamətidir
C) Meyit ləkələrinin rəngi ölümün səbəbi haqqında məlumat verir
D) Ölümün baş vermə müddətinin təyinində meyit ləkələrinin əhəmiyyəti böyükdür
E) Meyitin duruş vəziyyətinin dəyişdirilməsinin təyinində m.L-ri vacib sayıla bilər
54. “Katoleptik” qacımanın səbəbi:
A) Uzunsov beyin və ona yaxın yerləşən hissələrin zədələnməsi
B) Qara ciyərin zədələnməsi
C) Fosforlu birləşmələrlə zəhərlənmələrdə
D) Ürək-damar xəstəlikləri
E) Ağ ciyər xəstəlikləri
55. Göstərilən patologiyalardan hansı qəfləti ölümün səbəbi olmur?
A) Öd axarlarının xroniki iltihabı
B) Hipertoniya xəstəliyi
C) Ürəyin işemiya xəstəliyi
D) Ateroskleroz
E) Hemorraqik pankreotit
56. Ölümdən sonra meyitə yetirilən xəsarətlər nə zaman təsadüfi sayıla bilməz?
A) Meyitin offenziv və deffenziv parçalanması zamanı
B) Zorakı və ya qeyri-zorakı xəsarət alaraq ölmüş şəxsin meyitinin nəqliyyat vasitələri ilə əzilməsi, meyitin hündürlükdən düşməsi, suda qalması və s.
C) Meyiti maşında aparan zaman tərpənməsi
D) Məhkəmə-tibbi və patoloji anatomik təşrih zamanı
E) Meyitin ekshumasiyası zamanı
57. Xarici mühitin hansı faktorlarının təsirinin müayinəsi məhkəmə-tibb ekspertinin səlahiyyətinə aid deyil?
A) Psixiki
B) Termiki
C) Mexaniki
D) Kimyəvi
E) Bioloji
58. Sıxılma nəticəsində nə əmələ gəlir?
A) İlk növbədə sümüklər və daxili orqanlar zədələnir
B) Əzilmiş yaralar
C) Kəsilmiş yaralar
D) Deşilmiş yaralar
E) Bədənin ayrı-ayrı hissələrə qopub ayrılması müşahidə olunur
59. Sınıqların növünə və xarakterinə görə məhkəmə-tibb eksperti xəsarətlər haqqında nə söyləyə bilməz?
A) Xəsarətin hüquqi tərəfini
B) Xəsarətin növünü
C) Xəsarətin əmələ gəlmə mexanizmini
D) Xəsarəti yetirən əşyanın xarakterini
E) Xəsarət yetirilmənin istiqaməti və təsir qüvvəsi
60. Borulu sümüklərdə “Messeser üçbucağı” adlı sınığın pazabənzər qəlpənin əsası nəyi göstərir?
A) Sınığın pazabənzər qəlpənin əsası zərbənin yerini göstərir
B) Sınığın pazabənzər qəlpənin əsası zərbənin gücünü göstərir
C) Sınığın pazabənzər qəlpənin əsası zərbənin istiqamətini göstərir
D) Sınığın pazabənzər qəlpənin əsası zərbəni yetirən əşyanın formasını
E) Sınığın pazabənzər qəlpənin əsası xəsarətin vaxtını
61. Borulu sümüklərdə “Messeser üçbucağı” adlı sınığın pazabənzər qəlpənin zirvəsi nəyi göstərir?
A) Sınığın pazabənzər qəlpənin zirvəsi zərbənin istiqamətini göstərir
B) Sınığın parabənzər qəlpənin zirvəsi zərbənin gücünü göstərir
C) Sınığın pazabənzər qəlpənin zirvəsi zərbəni yetirən əşyanın formasını
D) Sınığın pazabənzər qəlpənin zirvəsi xəsarətin vaxtını
E) Sınığın pazabənzər qəlpənin zirvəsi xəsarətin ağırlığını
62. Onurğa sütununun yuxarı döş nahiyyəsi səviyyəsində arxadan və arxa yandan təsiri zamanı (zərbə nəticəsində) nə kimi xəsarətlər müşahidə olunur?
A) Köndələn və arxa çıxıntıların sınıqları
B) Fəqərə arası disklərin cırılmaları
C) Fəqərələrin cicminin kompression sınıqları
D) Ön köndələn bağların cırılmaları
E) Fəqərələrin cicminin köndələn sınıqları
63. Onurğa sütunu həddindən artıq düzlənməyə məruz qalarkən nə kimi xəsarətlər müşahidə olunur?
A) Fəqərə arası disklərin cırılmaları, ön köndələn bağların cırılmaları və sümük çıxıntılarının sınıqları
B) Onurğa sütununun həddindən artıq gərilməsi, əyilməsi baş verir
C) Köndələn və arxa çıxıntıların sınıqları
D) Fəqərələrin cicminin kompression sınıqları
E) Fəqərələrin cicminin köndələn sınıqları
64. Mayalandırma qabiliyyəti məhkəmə-tibbi ekspertiza yolu ilə təyin edilmir:
A) Yaşın təyini zamanı
B) Zorlama, pozğunluq hərəkətləri zamanı
C) Yetkinlik yaşına çatmamış şəxslərlə nikah əlaqələrinə girmək məsələsi ilə bağlı
D) Atalığın müəyyən edilməsi ilə əlaqədar
E) Nikahın pozulması ilə əlaqədar
65. Spermanın mayalandırma qabiliyyətinə gətirib çıxaran patoloji vəziyyətlərə aid deyil:
A) Normospermiya
B) Aspermiya
C) Azospermiya
D) Nekrospermiya
E) Astenospermiya
66. Zorlama nəticəsində zərərçəkmiş şəxslərə kim aiddir?
A) Hamısı
B) Azyaşlı qızlar
C) Yetkinlik yaşına çatmayan qızlar
D) Yetkinlik yaşına çatan
E) Yaşlı və qoca qadınlar
67. Canlı şəxslərin müxtəlif mənşəli zərərvurmalar və xəstəliklər zamanı aparılan məhkəmə-tibbi ekspertizaların səbəblərinə hansı aid deyil?
A) Xəstəliklərin təyini ilə əlaqədar
B) Sağlamlığa zərərvurma dərəcəsi və ya xəsarətlər ilə əlaqədar
C) Sağlamlığın vəziyyəti ilə əlaqədar
D) Ümumi və peşə əmək qabiliyyətinin itirilmə dərəcəsinin təyini ilə əlaqədar
E) Zöhrəvi xəstəliklərin və QİÇS-lə yoluxmanın təyini ilə əlaqədar
68. Canlı şəxslərdə cinsin və ya cinsi vəziyyətin təyini zamanı aparılan məhkəmə-tibbi ekspertizaların səbəblərinə hansı aid deyil?
A) Keçmiş doğuşun təyini üçün
B) Cinsin təyini üçün (hermafroditizm zamanı)
C) Cinsi yetişkənıiyin təyini üçün
D) Qızlıq pərdəsinin tamlığının təyini üçün
E) Nəsil törətmə qabiliyyətinin təyini üçün
69. Canlı şəxslərin digər səbəblər zamanı aparılan məhkəmə-tibbi ekspertizaların səbəblərinə hansı aid deyil?
A) Keçmiş abortun təyini üçün
B) Yaşın təyini üçün
C) Alkoqol sərxoşluğun təyini üçün
D) Atalığın və analığın inkarının təyini üçün
E) Süni mayalanma, embrionu implantasiya etmə və tibbi sterilizasiya hallarının təyini üçün
70. Uzun borulu sümüklərin – bazu, bud və qamış sümüyünün açıq sınıqları zərərvurmaya görə CM hansı maddəsinə aiddir?
A) CM.,maddə 126.
B) CM.,maddə 127.
C) CM.,maddə 128.
D) CM.,maddə 125.
E) CM.,maddə 124.
71. Körpücükaltı, qoltuqaltı arteriyaların və onları müşayiət edən venların zədələnməsi zərərvurmaya görə CM hansı maddəsinə aiddir?
A) CM.,maddə 126.
B) CM.,maddə 127.
C) CM.,maddə 128.
D) CM.,maddə 132.
E) CM.,maddə 133.
72. Bədənin səthinin 30%-dən çox sahəsini əhatə edən, lakin ağır dərəcəli şok törədən yanıqlar zərərvurmaya görə CM hansı maddəsinə aiddir?
A) CM.,maddə 126.
B) CM.,maddə 127.
C) CM.,maddə 128.
D) CM.,maddə 132.
E) CM.,maddə 133.
73. Müxtəlif etiologiyalı ağır dərəcəli (III-IV) şok zərərvurmaya görə AR CM hansı maddəsinə aiddir?
A) CM.,maddə 126.
B) CM.,maddə 127.
C) CM.,maddə 128.
D) CM.,maddə 132.
E) CM.,maddə 133.
74. Massiv qanitirmə zərərvurmaya görə CM hansı maddəsinə aiddir?
A) CM.,maddə 126.
B) CM.,maddə 127.
C) CM.,maddə 128.
D) CM.,maddə 132.
E) CM.,maddə 133.
75. Hansı kriteriya az ağır zərərvurma əlamətlərinə aid deyil?
A) Səhhətin qısa müddətə pozulması
B) Həyat üçün təhlükəliliyin olmaması
C) Hazırki “Qaydalarda” nəzərdə tutulmuş ağır zərərvurmanın əlamət və nəticələrinin olmaması
D) Səhhətin uzun müddətə pozulması
E) Ümumi əmək qabiliyyətinin üçdə birindən az hissəsinin əhəmiyyətli dərəcədə dayanıqlı itirilməsi (10-33%)
76. Səhhəti qısa müddətə pozan yüngül zərərvurmaya aid deyil?
A) Almacıq sümüyünün sınığı
B) XI-XII qabırğalar istisna olmaqla 1 qabırğanın yerini dəyişməyən sınığı
C) Burun sümüyünün cərrahi müdaxilə tələb etməyən deformasiyası olmayan sınığı
D) Baş beyin silkələnməsi
E) Stasionar və ambulator müalicə alıb-almamasından asılı olmayaraq cərrahi tikilən və ya cərrahi tikişə ehtiyacı olan yaralar
77. Hansı hallarda məhkəmə-tibb eksperti bədənə zərərvurmanın dərəcəsini təyin etməyi tezləşdirməlidir:
A) Həyat üçün təhlükəlilik olanda
B) Klinik şəklin aydın olmaması və ya zərərçəkənin ekspertizanı kifayət edəcək dərəcədə klinik laborator müayinələrdən keçirilməməsi
C) Həyat üçün təhlükəli olmayan xəsarətlərin nəticəsi aydın olmadıqda
D) Müayinə olunmanın əlavə müayinədən imtina etməsi və yaxud təkrari müayinəyə gəlməməsi, əgər bunlar xəsarətin xüsusiyyətini, kliniki gedişini və nəticəsini düzgün qiymətləndirməyə imkan vermirsə
E) Sağlamlığa zərər vurmanın dərəcəsi və xarakterinin aydınlaşdırılmasında lazım olan tibbi sənədlərin nəticəsi olmaması
78. Hansı vəziyyətlərdə məhkəmə-tibbi ekspertiza yolu ilə səhhətin vəziyyəti müəyyən edilir?
A) Bütün göstərilən hallarda
B) Şəxs xəstəliyinə görə ifadə verməkdən boyun qaçırdıqda
C) Ağır xəstəliyi ilə əlaqədar sağalana kimi məhkum etmə, islah əmək işləri və digər cəza tədbirləri olan hökm təxirə salındıqda
D) Həqiqi hərbi qulluğa çağırışdan boyun qaçırma və hərbi qulluqçunun hərbi xidmətdən boyun qaçırması hallarında (AR CM.,maddə 395.)
E) Şəxs müstəntiqin və ya məhkəmənin çağırışına gəlmədikdə və ya bununla bağlı xəstəliyi haqqında düzgünlüyünə şübhə yaradan tibbi sənəd təqdim etdikdə və s.
79. Məhkəmə-tibbi mama-ginekoloji ekspertizalar aşağıdakı halda təyin edilmir?
A) Yaşın təyinində
B) Cinsi yetkinliyin təyinində
C) Bakirəliyin tamlığının təyinində
D) Hamiləliyin, keçmiş abortun və doğuşların təyinində
E) Hamiləliyin süni pozulmasının təyinində
80. Sağlamlığa ağır zərər vurmanın əlaməti hansıdır?
A) Əmək qabiliyyətinin 35%-dən çox itirilməsi
B) Əmək qabiliyyətinin 10% itirilməsi
C) Sağlamlığa qəsa mütdətdə itirilməsi
D) Sağlamlığın uzun müddət itirilməsi
E) Əmək qabliyyətinin 30% itirilməsi
81. Göstərilən hansı xəsarət sağlamlığa yüngül zərər vurmaya aiddir?
A) Baş beyinin silkələnməsi
B) Əmək qabiliyyətinin 10% itirilməsi
C) Baldır sümüklərinin sınığı
D) Ağır dərəcəli şok
E) Ruhi xəstəliyə səbəb olma
82. Hansı xəsarətlər sağlamlığa zərər vurmayan xəsarətlərə aiddir?
A) Qançır və sıyrıqlar
B) Burun sümüyünün çatı
C) Baş beyinin silkələnməsi
D) Boşluğa keçən yara
E) Dərialtı qansızma (hematoma)
83. Bakirəlik dedikdə nə nəzərdə tutulur?
A) Qızlıq pərdəsinin tamlığının pozulmaması
B) Qızların qeyri-təbii yollarla cinsi əlaqədə olması
C) Qızlıq pərdəsinin dəliyinin diametrinin az ölçüdə olması
D) Qızlıq pərdəsinin arakəsməliformada olması
E) Cinsiyət yarğının tam örtülməməsi
84. Cinsi əlaqədə olma əlamətinin təyini aşağıdakılardan hansıdır?
A) Uşaqlıq yolunda spermanın tapılmasıdır
B) Qızlıq pərdəsinin pozulması
C) Qasıq nahiyəsində xəsarətin olması
D) Böyük cinsiyyət yarığının açıq olması
E) Uşaqlıq yolunun dar olması
85. Kişilərdə cinsi əlaqədə ola bilmə qabiliyyətinin olmamasına nə səbəb ola
bilər?
A) Xarici cinsiyyət üzvünün uşaqlıqyoluna yeritməyə mane olan qüsur
B) Xarici cinsiyyət üzvünün ölçülərinin kiçik olması
C) Yaşının 40-50 olması
D) Cinsi hormon spermatozoidin quyruqsuz olması
E) Mədə xorası xəstəliyindən əziyyət çəkməsi
86. “Kriminal abort” nə deməkdir.
A) Hamiləliyin müalicə müəssisəsindən kənarda müxtəlif üsullarla
pozulması
B) Hamiləliyin stasionarda həkim tərəfindən pozulması
C) Kəskin infeksiyadan hamiləliyin pozulması
D) Ananın ürək qüsurundan hamiləliyin pozulması
E) Sifilis xəstəliyindən pozulması
87. Tibbi-ekspertiza praktikada zorlama dedikdə nə başa düşülür?
A) Zərərçəkmişin razılığı olmadan cinsi əlaqədə olma
B) Qeyri-təbii yolla cinsi əlaqə
C) Uşaqbazlıq
D) Qadının razılığı ilə cinsi əlaqə
E) Hər iki cinsin razılığı ilə cinsi əlaqə
88. Cinsin təyininə nə vaxt ehtiyac yaranır?
A) Nigahın pozulmasında
B) Ağırlıq dərəcəsinin təyini zamanı
C) Yaşı təyin edən zaman
D) Xəsarətin xarakterini təyin edəndə
E) Qızlıq pərdəsinin pozulmasının müddətinin təyinində
89. Cinsi yetkinliyin əlaməti aşağıdakılardan hansıdır?
A) Cinsi əlaqədə ola bilmə
B) Yetkinlik yaşına çatma
C) Cinsiyət vəzilərinin həddən artıq böyük olması
D) Bədən çəkisinin 60 kq-dan artıq olması
E) Boyunun uzunluğunun 150 sm. az olması
90. Cinsi yetkinliyi göstərən əlaməti tapın.
A) Döllənmə qabiliyyətinə malik olma
B) Menstruasiya tsiklinin vaxtaşırı olması
C) Heç bir xəstəliyin olmaması
D) Yaşının 20-dən artıq olması
E) Qasıq dağcığının böyük olması
91. Aşağıda göstərilənlərdən hansı kişilərdə cinsi əlaqədə olma qabiliyyətinin
itməsinə səbəb olmur?
A) Yaş həddinin 25-40 olması
B) Xarici cinsiyyət üzvünün anamoliyası
C) Daxili cinsiyyət üzvünün anamoliyası
D) Endokrin pozğunluqlar
E) Cinsiyyət üzvlərinin travmatik zədələnməsi
92. Məhkəmə-tibbi praktikada doğuş vaxtının təyininə nə vaxt zərurət yaranır?
A) Uşaq öldürməyə şübhə yarandıqda
B) Qızların nigaha girdiyi vaxt
C) Sağlamlığa zərər vurmanın təyinində
D) Doğuş xüsusi doğum evləri-xəstəxanada olduqda
E) Nigaha girən kişinin marağı olduqda
93. Əsil hermofraditizm hansı yolla müəyyənləşdirilir?
A) Cinsi hormonların laborator müayinəsinə əsasən
B) Fiziki inkişafa əsasən
C) Səs tembrinə əsasən
D) Antropometrik ölçülərə əsasən
E) Qasıqda tüklənməyə əsasən
94. Aşağıdakılardan hansı cinsi cinayət sayılır?
A) Əxlaqsızlıq hərəkətlər
B) Abortun təyini
C) Maraqlanırma qabiliyyətinin təyini
D) Cinsi əlaqədə olma qabiliyyətinin təyini
E) Hamiləliyin təyini
95. Sıyrığın kənarında olan epidermisin pulcuqları sıyrığın hansı xüsusiyyətini təyin etməyə kömək edir?
A) quvvənin təsir istiqamətini
B) sıyrığın formasını
C) Sıyrığın lokalizasiyasını
D) Qartmağın xarakterini
E) Sıyrığın rəngini
96.Sıyrıqların məhkəmə-tibbi əhəmiyyətinə aşağıdakılardan nə aid deyil?
A) Sıyrığın rəngi ölümün səbəbini təyin etməyə imkan verir
B) Sıyrığın olaması zədənin olmasını sübut edir
C) Sıyrıq xəsarətin yetirilmə müddətini təyin etməyə imkan verir
D) Sıyrıqların lokalizasiyası, bəzi hallarda zorakı hərəkətlərin xarakterini müəyyən etməyə imkan verir
E) Sıyrığın forma və ölçüləri, bəzi hallarda zorakı hərəkətlərin xarakterini müəyyən etməyə imkan verir
97. Qançırlara aid olan faktorlardan hansı düz deyil?
A) Zərbənin gücünü göstərir
B) Zərbənin yerini göstərir
C) Xəsarətin müddətini təyin etməyə imkan verir
D) Zərbə faktını sübut edir
E) Zərbənin yetirən küt alətin səthinin forma və ölçülərini əks etdirir
98. Qançırın rənginin dəyişməsinin ardıcıllığı necə olur?
A) Tünd qırmızı→ qırmızımtıl-göyümtül→ yaşıl→ sarı
B) Qırmızı→ göy→ yaşıl
C) Tünd qırmızı → yaşıl →boz
D) Qırmızımtıl → yaşıl → sarı → boz
E) Tünd qırmızı → qırmızımtıl-göyümtül → sarı → yaşıl
99. Aşağıda göstərilən xəsarətlərdən hansı küt əşya ilə yetirilməyə xarakter deyildir?
A) Çapılma
B) Cırılmalar
C) Sıyrıqlar
D) Qansızmalar
E) Əzilmiş yaralar
100. Dəridə əmələ gələn qançır onu törədən alətin formasını əks etdirirmi?
A) Bəzən neqativ izini əks etdirir
B) Düz əks etdirir
C) Əks etdirir
D) Həmişə tam əks etdirir
E) Araşdırılmayıb
101. Qançırın yaşıl rəngini sərtləndirən amil hansıdır?
A) qansızmada verdohemoxromoqen olması
B) Hemoqlobin olması
C) qansızmada oksihemoqlobin olması
D) qansızmada methemoqlobin olması
E) qansızmada bilirubinin olması
102. Qançırın sarı rəngini sərtləndirən amil hansıdır?
A) qansızmada bilirubin əmələ gələməsi
B) methemoqlobin əmələ gəlməsi
C) hemotoporfirinin əmələ gəlməsi
D) oksihemoqlobin əmələ gəlməsi
E) hemoqlobin əmələ gəlməsi
103. Aşağıda göstərilən yaralardan hansı bərk küt əşya ilə yetirilməyə aid deyildir?
A) Mişarlanmış
B) Əzilmiş
C) Cırılmış
D) Dişlənmiş
E) Sıyrılmış
104. Yastı kontakt səthli bərk küt əşyanın başa təsiri zamanı törənən yara hansı xarakterdə olur?
A) Əzilmiş-cırılmış
B) Kəsilmiş
C) Mişarlanmış
D) Çapılmış
E) Deşilmiş
105. Əzilmiş yaranın xarakter xüsusiyyəti aşağıdakilardan hansıdır?
A) kənarlarının nahamar olması
B) bucaqlarının iti olması
C) kənarlarının hamar olması
D) çoxlu qanitirmə baş verməsi
E) yara çapığının incə olması
106. Yara kənarında sıyrığın olması nəyin göstəricisidir.
A) yaranın küt əşya ilə yetirilməsinin
B) yaranın iti əşya ilə yetirilməsinin
C) yaranın çapıcı alətlə törəndiyini
D) yaranın bıcağın təsirindən əmələ gəldiyini
E) yaranın balta ilə yetirildiyinin
107. Dəridə qançırın gec əmələ gəlməsi nədən asılıdır?
A) Xəsarətin yerləşmə dərinliyindən
B) zərbənin zəif olmasından
C) xəsarətin yerləşmə nahiyəsindən
D) zərərçəkənin yaşından
E) Xəsarət yetirən alətin ölçüsündən
108. Qançırlar törəndikdən neçə müddət sonra tamamilə sorulub itir?
A) 12-15 gündən
B) 8-10 gündən
C) 9-11 gündən
D) bir aydan sonra
E) 20-25 gündən sonra
109. Qançırın olması nəyi təyin etməyə kömək etmir?
A) xəsarət yetirmiş şəxsin cinsini
B) zərbənin yerini
C) xəsarətin törənmə müddətini
D) xəsarət yetirilmə faktını
E) xəsarət yetirən alətin küt alət olmasını
110. Qançırın göyümtül rəngini sərtləndirən amil hansıdır?
A) qansızmada methemoqlobinin olması
B) qansızmada oksihemoqlobinin olması
C) qansızmada bilirubinin olması
D) qansızmada biliverdinin olması
E) qansızmada hemosiderinin olması
111. Sıyrıqların əmələ gəlmə müddətini hansı əlamətə görə təyin etmək olar?
A) rənginə
B) ölçüsünə
C) kənarlarının xarakterinə
D) lokalizasiyasına
E) formasına
112. Sıyrığın üzərindən qartmaq adətən neçə gündən sonra tam qopur?
A) 10-12 gündən sonra
B) 2-3 gündən sonra
C) 5-7 gündən sonra
D) 15-20 gündən sonra
E) 1-2 gündən sonra
113. Yaraların yetirilmə müddəti nəyə əsasən təyin edilə bilər?
A) sağalma prosesinə
B) formasına
C) yerləşdiyi nahiyəyə
D) dərinliyinə
E) hansı əşya ilə yetirilməsinə əsasən
114. Qançırın sarı rəngə çevrilməsi hansı maddə ilə əlaqədardır?
A) Qansızmada bilirubinin olması ilə
B) Qansızmada biliverdinin olması ilə
C) Qansızmada hemaqlobinin sərbəst olması
D) Qansızmada methemoqlobinin olması
E) Qansızmada oksihemoqlobinin olması
115. Hansı yara bərk küt əşyanın təsirindən əmələ gələn yaralara aid deyildir?
A) Kəsilmiş
B) Əzilmiş
C)Sıyrılmış
D)Dişlənməş
E)Cırılmış
116. Yastı səthi olan bərk küt əşyanın təsiri nəticəsində başda hansı yara əmələ gəlir?
A) Əzilmiş
B) Kəsilmiş
C) Mişarlanmış
D) Çapılmış
E) Deşilmiş
117. Kənarları nahamar olan yara aşağıdakılardan hansılardır?
A) Əzilmiş
B) Deşilmiş-kəsilmiş
C) Çapılmış
D) Kəsilmiş
E) Mişarlanmış
118. Kənarları hamar və (ucları) bucaqları iti olan yara hansıdır?
A) Kəsilmiş
B) Əzilmış
C) Əzilmiş-cırılmış
D) Didilmiş
E) Deşilmiş
119. Başa məhdud səthə malik olan əşya ilə zərbədən törənən sınıqların xarakteri nece olur?
A) Dəlikşəkilli
B) Pilləkənvari
C) Basılmış-qəlpəli
D) Xətti
E) Qəlpəli
120. «Bamper» sınıqları hansı sümüklərdə əmələ gəlir?
A) Bud və baldır sümüklərində
B) Kürək sümüklərində
C) Qabırğalarda
D) Kəllə sümüklərində
E) Çanaq sümüklərində
121.Başın təpə nahiyəsinin kəsilmiş yarasını həmin nahiyənin əzilmiş yarasından fərqləndirən əsas əlaməti göstərin:
A)Yaranın dərinliyində birləşdirici toxuma atmalarının olması
B)Yaranın forması
C)Yaranın işlədiyi dərinlik
D)Yaranın qurtaracaqları
E)Kənarların düz və sıyrıqsız olması
122.Kənarları hamar,ucları iti bucaqlı,boylama ölçüsü dərinliyindən çox olan yara hansidir?
A)Kəsilmiş
B)Deşilmiş
C)Deşilmiş-kəsilmiş
D)Mişarlanmış
E)Deşilib-çapılmış
123.Kənarları hamar,sıyrıqsız,boylama ölçüsü dərinliyindən az olan yara hansıdır?
A)Deşilib-kəsilmiş
B)Kəsilmiş
C)Mişarlanmış
D)Əzilmiş
E)Didilmiş
124.Kənarları hamar, ucları iti bucaqlı,dibindəki sümükdə kobud zədələnmə olan yara hansidir?
A)Çapılmış
B)Mişarlanmış
C)Kəsilmiş
D)Deşilmiş
E)Deşilmiş-kəsilmiş
125.Aşağıdakılardan hansı deşici alətlərə aiddir?
A)Biz
B)Şüşə qırığı
C)Xəncər
D)Bıçaq
E)İskənə
126.Deşilmiş-kəsilmiş yaranın kənarları necə olur?
A)Hamar
B)Nahamar
C)Nisbi hamar
D)Girintili-çıxıntılı
E)Toxuma defektli,azacıq nahamar
127.Kəsilmiş yaranın xarakter forması necədir?
A)İyşəkilli
B)Oval formalı
C)Dairə formalı
D)Ulduzşəkilli
E)Dördbucaqlı
128.Hansı toxumalardakı zədələrə əsasən çapıcı alətin identifikasiyası mümkündür
A)Sümük və qığırdaq toxumasındakı
B)Dəri və əzələ toxumasındakı
C)Əzələ toxumasındakı
D)Dəri toxumasındakı
E)Əzələ və piy toxumasındakı
129.İti alətlərdən hansı kəsici alətə aiddir?
A)Ülgüc
B)Mişar
C)Dəhrə
D)Xəncər
E)Balta
130.İti alətin kombinə olunmuş təsiri hansıdır?
A)Deşici-kəsici
B)Deşici
C)Qırxıcı
D)Çapıcı
E)Kəsici
131.Çapıcı alətin ülgücü ilə bucaq altında zərbə vurduqda yara hansı formada olur?
A)Parça-dilim şəkilli
B)Çarpazşəkilli
C)Xətşəkilli
D)Uzunsov
E)Yarıqşəkilli
132.Hansı toxumanın zədələnməsinə əsasən xəsarətin deşici alət təsirindən yaranmasını dəqiq təyin etmək mümkündür?
A)Sümük
B)Əzələ
C)Dəri
D)Qığırdaq
E)Piy
133.Hansı zədə baltanın tiyəsinin ülgücünün təsirindən əmələ gəlmişdir?
A)Çapılmış
B)Cırılmış
C)Deşilmiş-kəsilmiş
D)Mişarlanmış
E)Deşilmiş
134.Deşilmiş-kəsilmiş yaraya morfoloji əlamətlərdən hansı aid deyil?
A)Kənarların nahamar olması
B)Kənarların sıyrıqsız olması
C)Kənarların hamar olması
D)Yara kənarının sıyrıqsız və qançırsız olması
E)Divarların hamar olması
135.Hansı zədə baltanın tiyəsinin dabanının və yaxud burnunun təsirindən əmələ gəlmişdir?
A)Deşilmiş-kəsilmiş
B)Sıyrılmış
C)Əzilmiş
D)Cırılmış
E)Kəsilmiş
136.Meyidin müayinəsi zamanı yara kanalına zondun salınmasına hansı halda icazə verilir?
A) Hadisə yerində müayinədə icazə verilmir
B)Yara kanalının girişindən başlayaraq qat-qat müayinəsindən sonra nəzarət üçün vizual olaraq həyata keçirilməsinə icazə verilir
C)yara kanalı döş boşluğunda yerləşdikdə icazə verilir
D)İcazə verilir
E)Yara kanalı döş boşluğunda yerləşdikdə icazə verilmir
137.Deşilmiş-kəsilmiş yaranın kənarında metalizasiyanın tədqiqatı hansı məqsədlə aparılır?
A)Tiyənin identifikasiyası üçün
B)Tiyənin itiliyinin təyini üçün
C)Tiyənin paslanmasını təsdiqləmək üçün
D)Tiyənin ucunun formasının təyini üçün
E)Ülgücünün kələ-kötürlüyünün təyini üçün
138.Dərinin deşilmiş-kəsilmiş yarasının müayinəsində bıçağın tiyəsinin hansı xüsusiyyətlərini müəyyən etmək mümkün deyil?
A)Tiyənin uzunluğunu
B)Tiyənin enini
C)Tiyənin itilənmə xarakterini
D)Tiyədə enişli hissənin olduğunu
E)Tiyənin küt tərəfinin eni
139. Orqanizmin hansı toxuması zədələnən halda alətin xarakteri haqda qəti fikir söyləmək mümkündür?
A) sümük toxuması
B) əzələ toxuması
C) vətərlər
D) piy toxuması
E) dəri örtüyü
140. Deşici-kəsici alət hansıdır?
A) Bıçaq
B) Vintaçan
C) Mişar
D) Ülgüc
E) Balta
141. Kəsici alətin təsir mexanizmi necədir?
A) Yumşaq toxumaları kəsmək
B) Sümük toxumasını çapmaq
C) Daxili boşluqlara işləmək
D) Ətrafları amputasiya etmək
E) Dəri toxumasını didərək cırmaq
142. Bunlardan hansı nəqliyyat travmaları təkərli vasitələr təsirindən əmələ gəlmir?
A) Traktor, tank travmaları
B) Avtomobil travmaları
C) Motosiklet travmaları
D) Rels nəqliyyat vasitəsi travmaları
E) Velosiped travması
143. Xəsarətlərin yaranma mexanizmlərindən və fazalarından asılı olaraq, insanın hərəkət edən avtomobillə toqquşmasına aid deyil?
A) Təkərin bədən üzərinə çıxması
B) Avtomobil hissələrinin bədənlə toqquşması
C) Bədənin yol səthi üzərinə atılması və düşməsi
D) Bədənin avtomobilin üzərinə düşməsi və yıxılması
E) Bədənin səth üzərində sürüşməsi
144. İnsan hərəkət edən avtomobillə toqquşması zamanı əmələ gələn zədələnmələrdə fazaların düzgün ardıcıllığını göstərmək:
1. Avtomobillə ilkin və ya bilavasitə kontakt-zərbə
2. Bədənin yerə dəyməsindən alınan zərbə
3. Bədənin avtomobilin kopusuna atılması zamanı alınan zərbə
4. Bədənin yer üstündə sürtülməsi
A) 1.3.2.4
B) 1.4.2.3
C) 1.2.3.4
D) 2.3.4.1
E) 3.1.2.4
145. Hərəkət edən avtomobildən yıxılmalarda zədələnmələrin baş verə bilməsinin ardıcıllıq fazalarını göstər:
1. İnsanın yıxılan anda avtomobilin hissələrinin təsirindən zədələnməsi
2. Yolun üstü ilə sürüşmə zamanı alınan zədələnmələr
3. Yolun üstünə yıxılma və yol səthi ilə kontakt (asfalt, beton, çuxur və. s) zamanı alınan zədələnmələr.
A) 1.3.2
B) 1.2.3
C) 3.2.1
D) 2.1.3
E) 2.3.1
146. Avtotravma nəticəsində əmələ gələn “qamçıya bənzər” sınıqlar aşağıda göstərilən şəraitdə əmələ gəlir:
A) Toqquşma zamanı avtomobilin salonunda sürücüdə və ya sərnişində yaranır
B) İnsanın hərəkət edən avtomobillə toqquşması nəticəsində
C) Avtomobilin insanın bədəni üzərindən keçmə zamanı
D) İnsanın avtomobildən yıxılma nəticəsində
E) Bədənin avtomobil və başqa bir əşya arasında sıxılması nəticəsində
147. Bu xəsarətlərdən hansıları avtomobil hissələri ilə toqquşması üçün xarakterik hesab olunur?
A) Bud sümüyünün “Bamper”sınığı
B) Bud sümüyünün pəncimlənmiş sınığı
C) Baldır daban oynağının çıxığı
D) Daban sümüyünün sınığı
E) Qamış sümüyünün vintəbənzər sınığı
148.Avtomobil nəqliyyatı hissələri ilə toqquşması zamanı hansı xəsarətlər
spesifik hesab olunur?
A) Təkərlərin izini göstərən sıyrıq və qançırlar (protektor izi)
B) Bədən üzərində zolaq formalı sıyrıqların olması
C) Kəllə sümüklərinin qəlpəli (pazvari) sınıqları
D) Üzün yumşaq toxumalarının kəsilmiş yaraları
E) Bazu sümüyünün sınığı
149. Avtomobil nəqliyyatının bədən üzərindən keçməsi üçün hansı xəsarətlər xarakterik sayılır?
A) Dərinin cibəbənzər cırılmaları
B) Döş qəfəsinin əzilmiş yaraları
C) Alın sümüyünün deşilmiş sınığı
D) Başın yumşaq toxumalarının kəsilmiş yaraları
E) Bazu oynağının çıxığı
150. Avtomobil nəqliyyatı hissələri ilə toqquşması zamanı hansı xəsarətlər spesifik hesab olunur?
A) Avtomobilin faralarının təsirindən əmələ gələn dairəvi qançırlar
B) Bazu sümüyünün sınığı
C) Baş beynin selikaltı qişalarına qansızma
D) Qaraciyərin əzilməsi
E) Ağ ciyəri cırılması
151. Avtomobil travmaları üçün hansı xəsarətlər xarakterik hesab olunmur?
A) Daban sümüyünün çox qəlpəli sınığı
B) Qamış sümüklərinin “Bamper”sınığı
C) Dəri örtüklərinin cibəbənzər cırılmaları
D) Qabırğaların çoxlu sayda düz olmayan sınıqları
E) Döş sümüyünün sınığı
152. Avtomobil nəqliyyatının döş qəfəsinin üzərindən keçməsi zamanı hansı xəsarətlər əmələ gəlir?
A) Qabırğaların çoxlu sayda ikitərəfli sınığı
B) Boyun fəqərələrinin kompression sınıqları
C) Bədənin bölünməsi
D) Yumşaq toxumaların kəsilmiş yaraları
E) Çanaq sümüklərinin sınığı
153. Avtomobilin içərisində olan zaman sürücü üçün hansı xəsarətlər xarakterikdir?
A) Döş və qarın nahiyyələrinin ön səthində daxili orqanların zədələnməsi ilə
müşahidə olunan aypara formalı sıyrıq və qançırların olması
B) Qabırğaların çoxlu sayda ikitərəfli sınıqları
C) Boyun fəqərələrinin kompression sınıqları
D) Qamış sümüklərinin “Bamper”sınığı
E) Qamış sümüklərinin yerdəyişən sınığı
154. Avtomobil nəqliyyatlarının sürətli toqquşması zamanı bədənin kəskin önə və arxaya əyilməsi nəticəsində hansı xəsarətlərin əmələ gəlməsi xarakterikdir?
A) Boyun fəqərələrinin sınığı (qamçıyabənzər sınıq)
B) V-VI döş fəqərələrinin sınığı
C) Boyun fəqərələrinin kompression sınığı
D) Bud sümüyünün “Bamper”sınığı
E) Bədənin çoxsaylı əzilmələri
155.Hansı növ avtonəqliyyat travmaları zamanı döş və qarın boşluğu orqanlarının yerdəyişməsi baş verir?
A) Avtomobilin təkərlərinin insanın bədəni üzərindən keçməsi zamanı
B) Arxa oturacaq sərnişininin travması zamanı
C) Hərəkətdə olan nəqliyyat vasitəsinin insan bədəni ilə toqquşması zamanı
D) Hərəkətdə olan nəqliyyatdan sərnişinin yıxılması zamanı
E) Bədənin səki üzərində sürünməsi zamanı
156. Hansı növ avtonəqliyyat travmaları zamanı yara nahiyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir?
A) Dəmir-yol nəqliyyatı təkərlərinin bədən üzərindən keçməsi zamanı
B) Avtomobillərin bədən üzərindən keçməsi zamanı
C) Hərəkətdə olan nəqliyyat vasitəsinin piyada ilə toqquşması zamanı
D) Maşının kabinəsindən yıxılma zamanı
E) Maşının kuzovundan yıxılma zamanı
157. Avtomobilin sürücüsü üçün bu xəsarətlərdən hansı daha xarakterikdir?
A) Döş, qarın və budun daxili səthində sıyrıq və qançırların olması
B) Qoltuqaltı xətt üzrə qabırğaların çoxlu sayda sınığı
C) Çanaq sümüyünün qəlpəli sınığı
D) Bud sümüyünün “Bamper”sınığı
E) Kürək sümüklərinin sınığı
158. Avtomobil travmaları üçün hansı xəsarətlər xarakterik hesab olunmur?
A) Başın və üzün yumşaq toxumalarının kəsilmiş, cırılmış yaraları
B) Əzələlərin sümükdən cibşəkilli ayrılmaları
C) Döş sümüyünün sınıqları
D) Ayrı-ayrı xətlər üzrə qabırğaların çoxsaylı sınıqları
E) Çoxlu sayda səthi sıyrıqların olması
159. R-qrammada “Bamper” sınığı necə nəzərə çarpır?
A) Sümük toxumalarının üçkünc çıxıntıları
B) Xətti sınıq
C) Çoxqəlpəli sınıq
D) Dəlib-keçən sınıq
E) Terassayabənzər sınıq
160. Bunlardan hansı xəsarətlər tipik dəmiryol travmalarına aiddir?
A) Təkər bədən üzərindən keçdikdə sıxılma və sürtülmə zolağının əmələ gəlməsi
B) Bamper sınığı
C) Dərinin cibəbənzər cırılmaları
D) Təkərin protektorunun izi
E) “Qamçıya bənzər” sınıqlar
161. Nəqliyyat travmalarının hansı növlərində perpendikulyar olan zolaqlı sıyrıq və qançırlar əmələ gəlir?
A) Tırtıllı traktor travmasında
B) Aviatravmada
C) Avtotravmada
D) Dəmiryol travmalarında
E) Velosiped travmasında
162. Aviasiya travmaları zamanı aparılan məhkəmə tibb ekspertlərinə aid olmayan nədir?
A) Nəqliyyatın novünün təyini
B) Zədələnmələrin xarakteri, mexanizmi və həyatiliyin təyini
C) Zədələyici faktorların təyini
D) Ölümün səbəbinin təyini
E) Ölənin şəxsiyyətinin təyini
163. Aviasiya travmaları zamanı aparılan ekspertizalar zamanı məhkəmə-tibb ekspertləri aşağıdakı hansı suallarla qarşılaşmırlar?
A) Avia nəqliyyatının növünün təyini
B) Zədələnmərin xarakteri, mexanizmi və həyatiliyinin təyini
C) Zədələyici faktorların təyini
D) Ölümün səbəbinin təyini
E) Ölənin şəxsiyyətinin təyini
164.Güllənin giriş dəliyini çıxış dəliyindən fərqləndirən əsas differensial əlamət hansıdır?
A)Silinmə (çirklənmə) halqasının olması
B)Yara kənarında sıyrılmanın olması
C)Zədə kənarının qeyri-düzgünlüyü
D)Yumşaq toxumaların rəngi
E)Yara kənarının çevrilməsi
165. Kəsilmiş yaralar üçün hansı xarakter əlamət:
A) Kəsilmiş yaraların kənarlarını yaxınlaşdırdıqda bütün uzunluğu boyu üst-üstə düşür və onlar üçün birləşmək xarakterdir
B) Kəsilmiş yaraların dibində əzilmiş birləşdirici toxuma lifləri müşahidə olunur
C) Kəsilmiş yaraların ucları küt olur
D) Kəsilmiş yaraların kənarlarını yaxınlaşdırdıqda üst-üstə düşmür və birləşmir
E) Kəsilmiş yaralar qeyri-müəyyən formada olur
166. Deşilmiş yaraların müayinəsi zamanı nəyi təyin etmək olmaz?
A) Deşici alətin uzunluğunu
B) Xəsarət yetirən əşyanın növünü
C) Xəsarət yetirən əşyanın formasını
D) Zərbənin sayını və istiqamətini
E) Əşyanın bədənə daxil olan hissəsinin forma və ölçüsünü müəyyən etmək olar
167. Deşilmiş-kəsilmiş yaraların dərinliyi nə zaman tiyənin uzunluğundan daha artıq olur?
A) Qarın boşluğuna zərbə endirildikdə
B) Bıçağın tiyəsi uzun olduqda
C) Bıçağın tiyəsi iti olduqda
D) Fin bıçağı ilə zərbə endirdikdə
E) Xəncər ilə zərbə endirdikdə
168. Deşilmiş-kəsilmiş yaraların ətrafında olan çirklənmə həlqəsini və metallizasiyanı hansı üsulla təyin etmirlər?
A) Qaz-Xromatoqrafiya üsulu
B) Stereomikroskopik müayinə
C) Perlis sınağı
D) Tirman sınağı
E) Kontakt-diffuz üsulu
169. Odlu silah və barıt hansı dövlətdə kəşf olunmuşdur?
A) Çində
B) Hindistanda
C) Ərəbistanda
D) İspaniyada
E) Fransada
170. Birinci tapanca (pistolet) hansı dövlətdə ixtira edilmişdir?
A) İtaliyada
B)Türkiyədə
C) Hindistanda
D) Fransada
E) Çində
171. Döyüş silahlarına aşağıdakılardan hansı aid olunmur?
A) Hamar lüləli ov tüfəngləri
B) Tüfənglər və karobinlər
C) Avtomatlar
D) Tapancalar
E) Revolverlər
172. Göstərilən kalibrə görə hansı növ ov tüfəngi olmur?
A) 38-kalibrli
B) 12-kalibrli
C) 16-kalibrli
D) 20-kalibrli
E) 32-kalibrli
173. Tüstülü barıt hansı komponentlərdən ibarətdir?
A) Şoran, kükürd, kömür
B) Şoran, kükürd, kömür, gümüş
C) Kükürd, kömür, natrium
D) Piroksilin, kömür, şoran
E) Nitroqliserin, kükürd, şoran
174. Hansı mərmilər karteç adlanır?
A) Diametri 5,5 mm-dən böyük olan
B) Diametri 6,5 mm-dən böyük olan
C) Diametri 3 mm-dən böyük olan
D) Diametri 7 mm-dən böyük olan
E) Diametri 4 mm-dən böyük olan
175. Hansı fiziki qanuna görə barıt gilizdə alışarkən onun yaratdığı qazın həcmi kəskin yüksəlir?
A) Avoqadro qanunu
B) Paskal qanunu
C) Toricelli qanunu
D) Puareyl qanunu
E) Buqer-Berq qanunu
176. Bunlardan hansı məhkəmə-təbabətində düzgün anlayış deyil?
A) Natamam uzaq məsafədən atəş
B) Dirənmiş vəziyyətdə atəş (tam dirənmiş)
C) Dirənmiş vəziyyətdə atəş (natamam dirənmiş)
D) Yaxın məsafədən atəş
E) Uzaq məsafədən atəş
177. Yara kanalının növünə görə odlu silah zədələnmələrinin hansı növü olmur?
A) Fasiləli güllə yaralanmaları
B) Kor güllə yaralanmaları
C) Dəlib-keçən güllə yaralanmaları
D) Toxunan güllə yaralanmaları
E) Kəmərvari güllə yaralanmaları
178. Ov tüfəngindən atəş zamanı atəşin məsafəsini nəyin hesabına ölçürlər?
A) Qırmanın səpələnməsi hesabına
B) Barıt qazlarının təsiri hesabına
C) Hisin hesabına
D) Mərminin sürəti hesabına
E) Mərminin kalibrinin hesabına
179. Qırmanın maksimum uçuş məsafəsi:
A) 200-400 metr
B) 10-50 metr
C) 5-10 metr
D) 50-100 metr
E) 100-150 metr
180. Partlayış zamanı hansı faktorlar zədələyici xüsusiyyətə malik olmur?
A) Atmosfer təzyiqi
B) Zərbə dalğası
C) Qəlpə və hissələr (partlayıcı maddələrin)
D) Xüsusi zədələyici vasitələr
E) İkincili mərmilər
181.Hansı halda atəşin əlavə faktorları ancaq yara kanalı boyunca tapılır?
A)Tam dirənmiş atəş zamanı
B)Yaxın məsafədən atəş açıldıqda
C)Yandan dirəyib atəş açıldıqda
D)Natamam dirənmiş atəş zamanı
E)Bütün hallarda
182.Odlu silah yarasının giriş dəliyində toxuma defektinin əmələ gəlməsi nədən aslıdır?
A)Güllənin kinetik enerjisindən
B)Güllənin formasından
C)Güllənin diametrindən
D)Güllənin çəkisindən
E)Zədələnən toxumaların xüsusiyyətindən
183.Dirənmiş vəziyyətdə atəşin əsas əlaməti hansıdır?
A)Ştamp izinin olması
B)Toxuma çatışmazlığı
C)Yara ətrafında əlavə faktorların olmaması
D)Silinmə və sıyrılma halqalarının olması
E)Giriş dəliyinin kənarlarının çevrilməsi
184.Odlu silah yarasının giriş dəliyi ətrafında sıyrıq həlqəsinin əmələ gəlməsinə səbəb nədir?
A)Dəri səthinin güllə ilə kontaktı və bu zaman onun epidermisinin qopması
B)Güllənin uzununa oxu boyunca sürətlə fərlanması
C)Güllənin böyük uçuş sürətinə malik olması
D)Havanın müqavimətini dəf edən zaman güllənin qızması
E)Güllənin giriş dəliyinin çirklənməsi nəticəsində
185.Güllənin giriş dəliyi ətrafında toxuma çatışmazlığının olmaması nə ilə izah olunur?
A)Güllənin kinetik enerjisinin itməsi
B)Güllənin düzgün uçuşunun itməsi
C)Güllənin yan səthi ilə bədənə dəyməsi
D)Güllənin fırlanma sürətinin azalması
E)İnsan bədəninə toxunanda deformasiyaya uğraması
186.Yivli lüləli silahların kalibrinin göstəricisi nədir?
A)Lülədəki yivlər arası məsafə
B)Lülənin uzunluğu
C)Lülənin xarici diametri
D)Güllənin diametri
E)Qırmaların diametri
187.Yüksək kinetik enerjiyə malik güllənin hədəfə hansı təsiri var?(Güllənin sürəti 200 m/san-dən çox olarsa)
A)Dəlib-keçən
B)Keyləşdirici
C)Uyuşdurucu
D)Kontuzion
E)Pazvari
188.Orta kinetik enerjiyə malik güllə hədəfə necə təsir edir?(Güllənin sürəti 100-200m/san.ə qədər olarsa)
A)Pazvari
B)Yandırıcı
C)Hidrodinamik
D)Dağıdıcı-partlayıcı
E)Dəlib –keçən
189.Kiçik kinetik enerjiyə malik güllə hədəfə necə təsir edir?(Güllənin sürəti 100 m/san.ə qədər olarsa)
A)Kontuzion
B)Hidrodinamik
C)Dağıdıcı-parçalayıcı
D)Dəlib-keçən
E)Pazvari
190.Məsafəsinə görə hansı atəşin növünə aid deyil?
A)500 m-dən artıq məsafədən atəş
B)Yaxın məsafədən atəş
C)Uzaq məsafədən atəş
D)Atəçin əlavə faktorlarının təsiri hüdudundakı məsafədən açılmıç atəş
E)Dirənmiş vəziyyətdən atəş
191.Bunlardan hansı atəşin əlavə faktoru deyil?
A)Mərmi
B)Natamam və ya tam yanmamış barıt dənəcikləri
C)Barıt qazları
D)Atəşin hisi
E)Gülləönü hava
192.Dirənmiş vəziyyətdə atəş zamanı termiki təsir edən nədir?
A)Atəşin alovu
B)Barıt dənəcikləri
C)Barıt qazları
D)Mərmi
E)Atəşin hisi
193.Odlu silah güllə yarasının giriş dəliyinin əsas əlamətləri hansıdır?
A)Yara nahiyəsində toxuma deffekti,sıyrılma və silinmə halqalarının olması
B)Yaranın kənarlarının uyğun gəlməsi
C)Yaranın dairəvi forması
D)Yaranın mənfəzinin aralı olması
E)Yaranın kənarlarının hamar olması
194.Odlu silah güllə yarasının çıxış dəliyinin əsas əlamətləri hansıdır?
A)Yaranın yarıq şəkilli olması,kənarlarının bayıra doğru yönəlməsi
B)Yarnın kənarlarının daxilə yönəlməsi
C)Yaranın dairəvi formada olması
D)Yarada toxuma defektinin olması
E)Yara ətrafında silinmə halqasının olması
195.Hansı əlamət yaxın məsafədən açılan atəşin əlaməti hesab olunmur?
A)Vinoqradov əlaməti-fenomeni
B)Giriş yarası ətrafında dəridə hisin çökməsi
C)Giriş yarası ətrafında metal tozların çökməsi
D)Giriş yarası ətrafında barıt dənəciklərinin çökməsi
E)Giriş yarası ətrafında tuklərin ütülməsi və dərinin termiki yanığının olması
196.Güllənin hidrodinamik təsiri hansı orqanda özünü göstərir?
A)Ürəyin sol mədəciyində diastola fazasında
B)Ətraflarda
C)Ürək sistola fazasında
D)Ağciyərdə
E)Böyrəkdə
197.Atəşin əlavə faktorlarına aid deyildir?
A)Karton və keçə tıxac
B)Alov və barıt qazları
C)Hisslə çirklənmə
D)Tam və natamam yanmış barıt dənəcikləri
E)Metal və yağ hissəcikləri
198. Uzun lüləli odlu silah hansıdır?
A) Tüfəng
B) Revolver
C) Avtomat
D) Tapanca
E) Tapança- pulemyot
199. Qısa lüləli oldlu silah hansıdır?
A) Tapança
B) Karabin
C) Avtomat
D) Tapança- pulemyot
E) Tüfəng
200. Dirənmiş vəziyyətdə açılmış atəşin əsas xüsusiyyəti hansıdır?
A) Dəridə “ştamp” iz nin olması
B) Dəridə hisin və yanığın olmaması
C) Toxuma çatmamazlığının olması
D) Dəridə yanığın olmaması
E) Yara ətrafında barıt dənəciklərinin olması
201. Uzaq məsafədən açılmış atəşin xüsusiyyətləri hansıdır?
A) Yara ərafında atəşin əlavə faktorlarının olmaması
B) Yara ərafında atəşin əlavə faktorlarının olması
C) “Ştamp” izi nin olmaması
D) Dəridə toxuma çatmamazlığının olmaması
E) Dəridə yanığın olması
202. Yivli lüləli silahların kalibrinin göstəricisi nədir?
A) Lülədəki yivlər arası məsafə
B) Lülənin uzunluğu
C) Lülənin xarici diametri
D) Güllənin diametri
E) Qırmaların diametric
203. Bunlardan hansı atəşin əlavə faktoru deyil?
A) Mərmi
B) Natamam və ya tan yanmamış barıt dənəcikləri
C) Barıt qazları
D) Atəşin hisi
E) Gülləönü hava
204. Odlu silah güllə yarasının çıxış dəliyinin əsas əlamətləri hansıdır?
A) Yarada toxuma defektinin olmaması Yaranın yarıq şəkilli olması, kənarlarının bayıra doğru yönəlməsi
B) Yaranın kənarlarının daxilə yönəlməsi
C) Yaranın dairəvi formada olması
D) Yarada toxuma defektinin olması
E) Yara ətrafında silinmə halqasının olması
-
Elektrik vurmanın ölümlə nəticələnməsi aşağıdakı hallarda artır,
birindən başqa?
A)dəri səthinin quru olması
B)havanın rütubətli olması
C)dəri səthi metalla çirkləndikdə
D)ikitərəfli kontakt olduqda
E)taxikardiyada
-
Elektrik cərəyanının orqanizmə təsiri hansı halda olmur?
A)rezin materialdan olan izolyatorlardan istifadə etdikdə
B)şəxsin əynindəki paltarlar yaş olduqda
C)orqanizmin müqavimət qabiliyyəti zəif olduqda
D)kəskin qan itirmədə
E)dəri nəm olduqda
-
Elektrik cərəyanı ilə zədələnmə zamanı əmələ gələn mexaniki xəsarətlərdən aşağıdakılar ola bilər,birindən başqa?
A)stranqulyasiya şırımının olması
B)sınıqların olması
C)dərinin cırılması
D)dərinin yanması
E)çıxıqların olması
208. İstilikvurmada ölən insanın meyitinin müayinəsi zamanı hansı dəyişikliklər müşahidə olunur?
A) Daxili orqanların doluqanlığı, beyin və onun qişalarının ödemi və doluqanlığı
B) Daxili orqanlara böyük həcmli qansızmalar, baş beyin ödemi
C) Daxili orqanlara kiçik həcmli qansızmalar, baş beyin ödemi
D) Beyin toxumasında kiçik ocaqlı qansızmalar
E) Beyin və onun qişalarının kəskin doluqanlığı, beyin toxumasında kiçik ocaqlı qansızmalar
209. Kliniki gedişinin xarakterinə və patomorfoloji göstəricilərə görə donmanın dövrlərini düzgün yerləşdir:
1. Don vurmuş nahiyələrdə çapıqlar əmələ gəlir, dəri regenerasiyaya uğrayır
2. Nevrologiya, paresteziya və həmçinin trafik yaralar kimi fəsadlar yaranır
3. Donmuş nahiyələrin dərisi tünd-qırmızı, tünd-göyümtül rəngdə olur
4. Dərinin bütün qatları, dərialtı hüceyrələr, digər yumşaq toxumalar və sümük toxumasının nekrozu baş verir
A) 3.1.2.4.
B) 1.2.4.3.
C) 3.2.1.4.
D) 1.2.3.4.
E) 2.1.3.4.
210. Aşağı temperaturun təsirindən ölmüş insanın meyitini müayinə edərkən hansı tipik əlamət tapılır?
A) Puparev əlaməti
B) Amyuss əlaməti
C) Olivye-Danjer əlaməti
D) Minakov ləkələri
E) Tardye ləkələri
211. Aşağı temperaturun təsirindən ölmüş insanın meyitini müayinə edərkən hansı tipik əlamət tapılır?
A) Fabrikantov əlaməti
B) Amyuss əlaməti
C) Olivye-Danjer əlaməti
D) Minakov ləkələri
E) Tardye ləkələri
212. Aşağı temperaturun təsirindən ölmüş insanın meyitini müayinə edərkən hansı tipik əlamət tapılır?
A) Vişnevski əlaməti
B) Amyuss əlaməti
C) Olivye-Danjer əlaməti
D) Minakov ləkələri
E) Tardye ləkələri
213. Bu əlamətlərdən hansı aşağı temperaturun təsirindən ölmüş insanın meyitininin müayinəsində tapılmır?
A) Moro əlaməti
B) Vişnevski əlaməti
C) Puxnoreviç əlaməti
D) Desyatov əlaməti
E) Fabrikantov əlaməti
214. Aşağı temperaturun təsirindən ölmüş insanın meyitini müayinə edərkən hansı tipik əlamət tapılır?
A) Kasyanov əlaməti
B) Amyuss əlaməti
C) Olivye-Danjer əlaməti
D) Minakov ləkələri
E) Tardye ləkələri
215. Aşağı temperaturun təsirindən ölmüş insanın meyitini müayinə edərkən hansı tipik əlamət tapılır?
A) Desyatov əlaməti
B) Amyuss əlaməti
C) Olivye-Danjer əlaməti
D) Minakov ləkələri
E) Tardye ləkələri
216. Yanmış sümük fraqmentləri və külün müayinəsində aşağıdakı üsulların hansından istifadə edilə bilər?
A) Göstərilən üsulların hamısından
B) anatomik
C) histoloji
D) rentgen
E) spektral
217. Yanığın həyatı olmadığını göstərən hansı əlamətdir?
A) gözətrafındakı büküşlər nahiyyəsində dərinin tamam yanması
B) ağız boşluğunun selikli qişasının yanığı
C) udlağın yanığı
D) traxeyanın yanığı
E) qırtlağın yanığı
218. Aşağıdakı hansı duruş vəziyyəti yanıqlar zamanı əmələ gəlir
A) “Boksçu” pozası
B) “Ştreyx” pozası
C) “Yalançı ölüm” pozası
D) Opistotonus vəziyyəti
E) kataleptik meyit qacıması vəziyyəti
219. 4-cü dərəcəli yaniqlar nəyin təsirindən əmələ gəlmir?
A) isti maye(60 dərəcədən) aşağı ilə
B) isti qətran (bitum)
C) napalm
D) alov
E) ərimiş metal
220. Yanıqların proqnozunda hansı amillər daha çox əhəmiyyət kəsb edir?
A) göstərilənlərin hamısı
B) yanıqların dərinliyi
C) yanıqların sahəsi
D) yanıqların yerləşmə yeri
E) yanmış şəxsin yaşı
221. Yanmış,kömürləşmiş meyitlərin müayinəsində şəxsiyyətin təyinində aşağıdakılardan hansı daha əhəmiyyətlidir?
A) dişlərin müayinəsi
B) tam yanmamış paltarların və ayaqqabıların müayinəsi
C) yanmış dərinin müayinəsi
D) histoloji müayinə
E) kimyəvi müayinə
222. Yanıq xəstəliyinin gedişində hansı dövrdə ölüm daha çox olur?
A) yanıq şoku
B) toksemiya
C) yanıq iltihabı
D) yanıq üzülmə (arıqlama)
E) sağalma
223. Hansı dərəcəli yanıqlarda çapıqlar əmələ gəlmir?
A) göstərilənlərin hamısında
B) 1-ci dərəcəli
C) 2-ci dərəcəli
D) 1-ci 2-ci dərəcəli
E) 3-cü A dərəcəli
224. İldırımvurmada aşağıdakı təsirlərin əsas hansı olu?
A) mexaniki
B) bioloji
C) kimyəvi
D) fiziki
E) reflektor
225. Aşağıda göstərilənlərdən ümumi soyumaya təsir edən xarici faktorlardan hansı düzdeyil?
A) isti küləyin əsməsi
B) ətraf mühitdə havanın rütubətli olması
C) uzun müddət soyuq suda qalma
D) əynindəki paltarların yaş və nazik olması
E) çox soyuq və rütubətli əşya ilə təmas
226. Bədənin ümumi soyumasında aşağıdakı əlamətlərdən hansı olmur?
A) sidik kisəsinin boş olması
B) baş beynin ödemi
C) baş beynin doluqanlılığı
D) mədənin selikli qişasına qansızma
E) onikibarmaq bağırsağa qansızma
227.Aşağıdakı duruş vəziyyətlərindən hansı aşağı hərarətin təsirindən əmələ gəlir?
A) ştreyx pozası
B) “qılınctutan”
C) yalançı öıüm vəziyyəti
D) opisto tonus vəziyyəti
E) boksçu pozası
228. Bu əlamətlərdən hansı tapıldıqda elektrikvurmanın olmasına qəti demək olar?
A) Dəridə “elektrik nişanəsi”nin olması
B) Daxili orqanların doluqanlı olması
C) Ürək boşluğunun qanla dolu olması
D) Epikard qişası altına qansızmalar
E) Visseral plevra altına qansızmalar
229. Elektrik cərəyanının hansı təsiri olmur?
A) autolitik
B) elektrokimyəvi
C) termiki
D) mexaniki
E) reflektor
230. Elektrik vurma üçün xarakterik olmayan aşağıdakı əlamətlərdən hansıdır?
A) yastı sümüklərin dəlikşəkilli olması
B) sümüklərin kömürləşməsi zamanı onlarda “mirvari muncuq” ların əmələ gəlməsi
C) periferiyada olan sümmüklərin uc hissələrinin yanıq şəklində çılpaqlaşması
D) əzələlərin yanaraq kömürləşməsi
E) sümüklərdə yanıq izlərinin olması
231. Tipik “elektrik nişanəsi”ndə aşağıdakı rənglərdən hansı olmur?
A)tünd qırmızı
B)bozumtul ağ və ya bozumtul sarı
C)yaşılımtıl və ya mavi
D)sarımtıl və ya qara
E)boz və ya bozumtul qara
232. Elektrik vurmada aşağıdak əlamətlərdən histoloji müayinədə hansı daha çox əhəmiyyətlidir?
A)epidermisin buynuz və şəffaf qatında müxtəlif formalı boşluqların olması
B)epidermisin xüsusi dəridən ayrılması
C)epidermal hüceyrılərin hüdudlarının ayırd edilməməsi
D)epidermal hüceyrələrin nüvələri sapvarı uzanıb “süpürgən”i xatırladır
E)nüvələrin düzülüşü burulğanı xatırladır
233. Elektrik vurma zamanı şəxsin sağ qalmaq şansı aşağıdakı hallarda daha çox olur,birindən başqa?
A)dəri və paltarlar yaş olduqda
B)dəridəki təmas səthi az olduqda
C)diqqət və ya gözləmə faktoru olduqda
D)orqanizmin umumi müqaviməti yüksək olduqda
E)şəxs rezin izolyatorlardan istifadə etdikdə
234.Elektrik vurma zamanı meyitləri müayınə etdikdə, aşağıda göstərilən əlamətlərdən hansı olmur?
A) daxili üzvlərin azqanlı olması
B)beyin qişalarının və toxumasının ödemi
C)beyin toxumasının nöqtəvarı qansızmalar
D)beynin yumşaq qışasına nöqtəvari qansızma
E)öd kisəsi divarı və ya yatağının ödemi
235. Atmosferdə ildırımın göstəriciləri:
A) 0,00001 san., 100000 A., 1-2 milyon Volt
B) 0,0001 san., 1000 A., 100000 Volt
C) 0,0001 san., 500 A., 500000 Volt
D) 0,00001 san., 100000 A., 500000 Volt
E) 0,00001 san., 100000 A., 1000000 Volt
236.İldırımvurmada aşağıdakı yaralardan hansı olmur?
A) çapılmış yaralar
B) əzilmiş yaralar
C) cırılmış
D) əzilmiş-cırılmış
E) yanmış yara
237. Günvurma və istilikvurmada bu əlamətlərin hansı müşahidə edilmir?
A) üzdə sianoz
B) baş ağrısı
C) ürəkbulanma
D) qusma
E) hərarətin yüksəlməsi
238. İstilikvurmada aşağıdakı hansı dövr müşahidə edilmir?
A) zəhərlənmə dövrü
B) qısa latent dövrü
C) oyanıqlıq
D) üzülmə
E) aqoniyaönü dövr
239. İstivurma və günvurmada aşağıda göstərilən qansızmalardan hansı olmur?
A) Mədənin selikli qışasına qansızmalar
B) Ürəyin epikard qışasına qansızma
C) Ağciyər plevrasına qansızma
D) seroz qişalar altına qansızma
E) beyin toxumasına qansızma
240. istivurmaya aşağıdakı amillərin təsiri böyükdür,birindən başqa?
A) İnsanı əhatə edən mühitin temperatur dərəcəsi orqanizm hərərətinin5-10dərəcə aşağıdır?
B) İnsanı əhatə edən havada rütubətlik çoxdur
C) İnsan yorğun olur
D) xəstədir
E) dərialtı piy qatı çox inkişaf edib
241.Yanıq xəstəliyində hansı dövrlər müşahidə edilir?
A) Göstərilən dövrıərin hamısı
B) Yanıq şoku dövrü
C) İnfeksion kəskinləşmə (toksemiya)
D) Yanıq iltihabı dövrü
E) Yanığın sağalması dövrü
242. Yanmış sümük fraqmentləri və külün müayinəsində aşağıdakı üsulların hansından istifadə edilə bilər?
A) Göstərilən üsulların hamısından
B) anatomik
C) histoloji
D) rentgen
E) spektral
243. Hansı dərəcəli yanıq 2-ci dərəcəli donmaya bənzəyir
A) 2-ci dərəcəli yanıqlar
B) 1-ci dərəcəli yanıqlar
C) 3-cü A dərəcəli
D) 3-cü B dərəcəli yanıqlar
E) 4-cü dərəcəli yanıqlar
244. Yanığın həyatı olması hansı metodla daha dəqiq təyin edilə bilər?
A) histoloji
B) rentgenoloju
C) bioloji
D) kimyəvi
E) fiziki
245. Yanığın həyatı olması hansı əlamətlər göstərmir?
A) qulaq seyvanlarında hisin olması
B) ağızın selikli qişasında hisin olması
C) udlaqda hisin olması
D) traxeyeda hisin olması
E) bronxlarda hisin olması
246. Yanıqlardan ölmüş şəxslərin meyitinin daxili müayinəsində hansı əlamət olmur?
A) Böyrək yumaqcıqlarının epitel hüceyrələrinin proliferativ – nekrotik dəyişiklikləri
(Kasyanov əlaməti)
B) ağ ciyərdə paylararası və alveol daxili ödemi
C) ürəkdə kiçik penvaskuliyar qansızma
D) böyrəklərin qabıq maddəsinin azqanlılığı
E) Baş beyin maddəsinin dolu qanlılığı
247. İstilikvurmada meyitin müayinəsi aşağıdakı əlamətləri görmək olar,birindən başqa?
A) daxili üzvlərin azqanlılığı
B) daxili üzvlərin kəskin doluqanlılığı
C) baş beynin və onun qişalarını ödemi
D) tənəffüs yollarında seliyin olması
E) beyin toxumasına kiçik qansızmalar
248. İstivurma və günvurmada meyit müayinə olunarkən aşağıdakı əlamətlər aşkar olunur, birindən bağqa?
A) qaraciyərin serrozu
B) qaraciyərdə doluqanlılıq
C) daxili üzvlərə kişik qansızmalar
D) tənəffüs yollarında seliyin yığılması
E) Baş beyin və qişalarının ödemi
249. Ümumi soyumada aşağıdakı əılamətlərdən hansı olmur?
A) öd kisəsi divarı və yatağının ödemləşməsi
B) baş beynin ödemi
C) daxili orqanların doluqanlılığı
D) meyit ləkələrinin qırmızımtıl-çəhrayı olması
E) sidik kisəsinin dolu olması
250. Havanın temperaturu və nisbi rütubəti neçə olduqda fiziki gərginlik zamanı bədənin hipertermiyası (istivurma) tez baş verir?
A) bədənin hərarəti 28-30 dərəcə c və nisbi rütubət 100%olduqda
B) bədənin hərarəti 25-27 dərəcə c və rütubət 90% olduqda
C) bədənin hərarəti 20-25 dərəcə c və rütubət 80% olduqda
D) bədənin hərati 20-22 dərəcə c və rütubət 70% olduqda
E) bədənin hərarəti 22-25 dərəcə c və rütubət 60% olduqda
251. Aşağıdakı “cərəyan ilgəklər”indən hansı ən təhlükəlidir?
A) iki əl- iki ayq
B) sol əl-ayaqlar
C) əl-əl
D) baş-ayaqlar
E) ayaq-ayaq
252. Aşağıdakı “cərəyan ilgəklər”indən hansı təhlükəsizdir?
A) ayaq-ayaq
B)baş-ayaqlar
C) əl-əl
D) sol əl-ayaqlar
E) iki əl- iki ayaq
253. Eleltrik cərəyanının insan orqanizminə hansı təsiri müşahidə edilmir?
A) proteolitik
B) bioloji
C) istilik
D) mexaniki
E) kimyəvi
254. Elektrik cərəyanı orqanizmdə hərəkəti hansı yolla olunmur?
A) tüklərə toxunma yolu ilə
B) qan damarları
C)əzələ toxuması
D)sinir yolları
E) sümük toxuması
255. Elektrik cərəyanı orqanizmdə hərəkəti hansı yolla baş verir?
A) göstərilənlərin hamısı ilə
B) qan damarları ilə
C) sinir yolları ilə
D) əzələ toxuması ilə
E) sümük toxuması ilə
256. “Elektrik nişanəsi” nin dəridəki rəngi aşağıda verilmiş bəndlərdən hansında yanlışdır?
A) gümüşdə- qırmızı və ya çəhrayı rəngli
B) misdə - yaşımtıl və ya mavi
C) dəmirdə- sarımtıl və ya qara
D) aliminium – boz və ya bozumtul – qəhvəyi
E) qurğuşun – boz və ya bozumtul qara
257. İsti maye təsirindən əmələ gəlmiş yanıqlarda aşağıdakı əlamətlərdən hansı olmur?
A) dərinin kömürləşməsi
B) dəridə qızartı və şişkinliyin olması
C) dəridə tüklərin yanmaması
D) yanığın axıntı şəklində olması
E) dəridə içərisində maye ilə olan suluqların olması
258. “ Vişnevski ləkəsi” hansı üzvdə aşkar olunur?
A) Mədədə
B) Dalaqda
C) Ağ ciyərdə
D) Böyrəkdə
E) Baş beyində
259. “Qaz dərisi ” hansı halda baş verir?
A) Bədənin ümumi soyumasında
B) 1 dərəcə donmada
C) IV dərəcəli donmada
D) İstilik vurmada
E) 11 dərəcəli donmada
260. Yanığın hansı morfoloji əlamətləri onun həyati olmasını göstərir?
A) Yuxarı tənəffüs yollarında hisin aşkar edilməsi və onu yanığı
B) Boksçu vəziyyəti
C) Qanın damarlarda laxtalanması
D) Qanda karboksihemoqlobinin 10%-dən aşağı tapılması
E) Daxili üzvlərin azqanlılığı
261.Yağmumlaşmanın əmələ gəlməsinə təsir edir:
-
Ətraf mühitin nəm olması
-
Ətraf mühitin quru olması
-
Yaxşı ventilyasiya
-
Bataqlıq
-
Hamısı
262. Mumifikasiyanın əmələ gəlməsinə təsir edir:
A) Ətraf mühitin quru olması və yaxşı ventilyasiya
B) Ətraf mühitin nəm olması və yaxşı ventilyasiya
C) Ətraf mühitin quru olması və ventilyasiyanın olmaması
D) Ətraf mühitin nəm olması və ventilyasiyanın olmaması
E) Ətraf mühitin quru olması və havanın soyuq olması
263. Normal otaq temperaturunda meyitin skelet əzələlərində idiomuskulyar şiş hansı müddətə əmələ gəlir?
-
Ölum baş verdikdən sonra 9-10 saat müddətində
-
Ölüm baş verdikdən 10-13 saat sonra
-
Ölum baş verdikdən 9-10 saat sonra
-
Ölum baş verdikdən sonra 10-13 saat müddətində
-
Ölum baş verdikdən 13-18saat sonra
264. Çürümə törədən aerob bakteriyalar:
A) B. sublitis, B.mesentericus, Sarena flova, B. soli, Streptococcus pyoqenes
B) B. sublitis, B. perfringens, Sarena flova, B. soli
C) B. putrificus, B. mesentericus, B. sublitis, Streptococcus pyoqenes
D) B. soli, B. sublicitis, Sarena flova, B. putrificus, Streptococcus puoqenes
E) B. putrificus, B. perfringens, Sarena flova
265. Çürümə törədən anaerob bakteriyalar:
A) B. perfringens, B. putrificus
B) B. perfringens, B. putrificus, B. soli
C) B. soli, B. putrificus, Sarena flova, B. soli
D) B.mesentericus, B. soli, Sarena flova
E) B. subcitis, B. perfringens, B. coli, B. soli,
266. Çürümə nəticəsində əmələ gələn zəhərli maddələr (meyit zəhərləri):
A) Putressin, ptomain, kadaverin
B) Putressin, ptomain, krezol, oksalat turşusu
C) Hidrogen-sulfid, metilmerkaptan
D) metilmerkaptan, etilmer-kaptan, karbon qazı
E) Kadaverin, karbon qazı, hidrogen-sulfid
267. Hansı temperatur səviyyəsində çürümə prosesi daha əlverişlidir?
A) 30-40°C
B) 10-20°C
C) 5-10°C
D) 60°C
E) 0-1°C
268. Çürümənin daha sürətli getməsinə təkan verən ölümün səbəbi:
A) Sepsisdən və irinli xəstəliklərdən baş verən ölüm
B) Yol nəqliyyat travması
C) İti alət təsirindən baş verən ölüm
D) Odlu silah travması
E) Elektrik vurma
269. Mumifikasiyanın yaranması üçün hansı şərait lazımdır?
A) Quru hava cərəyan edən, iki dənəli, məsaməli qumsallıq
B) Nəm havalı, gilli torpaq
C) Minerallarla zəngin torpaq
D) 0-5°C temperatur, nəm hava, qara torpaq
E) Dəniz qumu, yüksək temperatur
270. Yağmumlaşma əmələ gəlməsində aşağıdakı turşular iştirak edir:
A) Palmetin, stearin turşuları
B) Palmetin, olein, stearin turşuları
C) Stearin turşusu, qliserin
D) Palmetin, olein turşuları
E) Palmetin, stearin turşusu, qliserin
271. Yağmumlaşmanın əmələ gəlməsi stearin və palmetin turşularının torpaqda aşağıdakı maddələrlə birləşməsi nəticəsində baş verir:
A) Qələvi və qələvi torpaq metalların duzları ilə
B) Qurğuşunla
C) Ağır metalların duzları ilə
D) Gümüşlə
E) Qızılı birləşmələr ilə
272. Ölüm baş verdikdən sonra neşə saatdan sonra artıq əzələlər elektrik cərəyanına reaksiya vermir?
A) 6-12 saat
B) 1-2 saat
C) 2-3 saat
D) 3-4 saat
E) 4-5 saat
273. Göz bəbəklərin öz normasına 1%-li pilokorpin və ya atropin məhlulu yeridilməsi zamanı ölümdən neçə saat sonra qıcığa qarşı reaksiya saxlanılır?
A) 20-24 saat
B) 10-12 saat
C) 1-5 saat
D) 15-16 saat
E) 12-15 saat
274. Hadisə yerinin müayinəsi zamanı məhkəmə-tibb eksperti nə qismində iştirak edir?
A) Mütəxəssis-məsləhətçi qismində
B) Müstəntiq qismində
C) Şahid qismində
D) Təhqiqatçı qismində
E) Məhkəmə-tibb eksperti fəaliyyətini icra edir
275. Meyitin məhkəmə-tibbi ekspertizasından imtina etməyə nə əsas ola bilər?
A) Heç bir əsas ola bilməz
B) Meyitin çürümə prosesinin inkişafı
C) Ətraf mühitin müxtəlif faktorlarının təsiri ilə əlaqədar
D) Qohumların narazılığı
E) Ölmüş şəxsin yaşlı olması
276. Bunlardan hansı üsul meyitin təşrih üsulu sayıla bilməz?
A) Piroqov üsulu
B) Virvov üsulu
C) Abrikosov üsulu
D) Şor üsulu
E) Lütel üsulu
277. Bunlardan hansı üsul baş beynin müayinə üsuluna aid deyil?
A) Abrikosov üsulu
B) Fleksiq üsulu
C) Buyalski üsulu
D) Pirke üsulu
E) Virxov-Qromov üsulu
278. Meyitin məhkəmə-tibbi ekspertiza rəyi hansı hissələrdən ibarətdir?
A) Ekspert rəyinin protokol hissəsi, diaqnoz, nəticədən
B) Xarici müayinə, daxili müayinə, diaqnoz, nəticədən
C) Daxili müayinə, diaqnoz, nəticədən
D) Daxili müayinə, nəticədən
E) Ekspert rəyinin protokol hissəsi, nəticədən
279. Meyitin kriminal defenzif parçalanması nə deməkdir?
A) Belə parçalanma zamanı cinayətkar meyiti daha asan daşımaq məqsədi ilə və ya ölənin şəxsiyyətinin tanınmaması məqsədi ilə hissələrə bölür
B) Bu zaman cinayəti törətmiş şəxs meyitin və ya qətlə yetirməzdən əvvəl canlı şəxsin cinsiyyət üzvlərini, döşlərini, daxili orqanlarını və s. hissələrini kəsib atırlar
C) Belə parçalanma ölənin şəxsiyyətinin tanınmaması məqsədi ilə meyitin hissələrə bölünməsidir
D) Belə parçalanma haniballar tərəfindən aparılır
E) Belə parçalanma psixi pozğunluğu olan insanlar törədir
280. Offenzif parçalanma nə deməkdir?
A) Bu zaman cinayəti törətmiş şəxs meyitin və ya qətlə yetirməzdən əvvəl canlı şəxsin cinsiyyət üzvlərini, döşlərini, daxili orqanlarını və s. hissələrini kəsib atırlar
B) Belə parçalanma haniballizm əlamətidir
C) Belə parçalanma ölənin şəxsiyyətinin tanınması məqsədi ilə meyitin hissələrə bölünməsidir
D) Meyitin mərmi və ya digər odlu silahın təsirindən parçalanmasıdır
E) Meyitin bədəninin dəmiryol və ya avtomobil qəzası nəticəsində parçalanmasıdır
281. Parçalanmış və skeletləşmiş meyitlərin müayinəsi zamanı ən əsas məsələ nədən ibarətdir?
A) Ölənin şəxsiyyətinin təyin olunması
B) Ölən şəxsin cinsinin təyini
C) Ölən şəxsin yaşının təyini
D) Ölən şəxsin ölümünün səbəbi
E) Ölən şəxsin hansı peşə ilə məşğul olduğu
282. Bunlardan hansı qanuni (rəsmi) ekshumasiya sayıla bilər?
A) Elmi tarixi məqsədlə aparılan
B) Soyğunçuluq və ya gəlir əldə etmək məqsədi ilə
C) Xuliqanlıq etməklə
D) Təhqir və qisas məqsədi ilə
E) Tikinti, qazıntı və s. işlər zamanı meyitin basdırıldığı yerdən təsadüfən çıxarılması
283. Bunlardan hansı qanuni (rəsmi) ekshumasiya sayıla bilər?
A) Meyitin basdırıldığı yeri dəyişmək üçün aparılan ekshumasiyalar
B) Ritual ekshumasiyalar
C) Hörmətsizlik, azgınlıq məqsədi ilə
D) Soyğunçuluq məqsədi ilə
E) Qazıntı zamanı təsadüfi meyiti basdırıldığı yerdən çıxartma
284. Meyitdə cürümə proseslərinin əmələ gəlməsinin xarici əlaməti
hesab olunmur:
-
Dəri örtüyünün cəhrayımtıl rəngdə olması
-
Dəri örtüyünün yaşıl rəngdə olması
-
Yumşaq toxumaların yumşalması
-
Venoz çürümə torunun olması
-
Meyit emfizeması
285.Mahiyyətinə görə hadisə yerinə və hadisə yerindəki meyitə baxış nədir?
A) İlkin istintaq hərəkəti
B) Meyitin məhkəmə-tibbi ekspertizası
C) Meyitin dəfn mərasiminə hazırlıq
D) Meyitin qohumlarına təhvil verilməsi
E) Meyitin məhkəmə-tibbi müayinəsi
286. Həkim-mütəxəssis hadisə yerində kimin rəhbərliyi altında işləyir?
A) Müstəntiqin
B) Xəstəxananın baş həkiminin
C) Səhiyyə şöbəsinin müdirinin
D) Polis bölməsinin rəisinin
E) Cinayət axtarış üzrə əməliyyat müvəkkilinin
287. Meyitin, onun paltarlarının və maddi sübutlarının meyitxanaya çatdırılması kimin vəzifə səlahiyyətinə daxildir?
A) Hadisə yerinin müayinəsini aparan müstəntiqin
B) Ekspert-kriminalistin
C) Məhkəmənin
D) Məhkəmə-tibb ekspertinin n
E) Baş ekspertiza idarəsinin növbətçi bölməsinin
288. Meyitin hadisə yerində müayinəsi nədən başlanır?
A) Pozanın təsvirindən
B) Antropometrik parametrlərin təyinindən
C) Xəsarətlərin müayinəsindən
D) Paltarların müayinəsindən
E) Meyit əlamətlərinin müayinəsindən
289.Xarici mühitin eyni temperaturunda meyit hansı şəraitdə daha tez soyuyur?
A) Suda
B) Gilli torpaqda
C) Qumlu torpaqda
D) Neftdə
E) Açıq havada
290.Eyni saxlanma şəraitində hansı meyitdə soyuma daha tez baş verir?
A) Qanitirmədə
B) Mexaniki asfiksiyada
C) Sepsisdə
D) Tetanusda
E) Yenidoğulmuşlarda
291.Ölümün baş verməsindən hansı müddət sonra meyit ləkələri görünməyə başlayır?
A) 2-4 saat
B) 0,5-1 saat
C) 6-8 saat
D) 4-6 saat
E) 8-12 saat
292.Meyit qacıması hansı ardıcıllıqla boşalmağa başlayır?
A) Bütün əzələlərdə eyni vaxtda
B) Yuxarı və aşağı ətraflardan başlayaraq
C) Çeynəmə əzələlərindən başlayaraq
D) Aşağı ətraflardan başlayaraq
E) Yuxarı ətraflardan başlayaraq
293. Larşe ləkəsi nə vaxt əmələ gəlir?
A) Ölümdən 3-4 saat sonra
B) Ölümdən 10-12 saat sonra
C) Ölümdən 1 saata qədər
D) Ölümdən 24-36 saat sonra
E) Ölümdən 24 saat sonar
294. Çürümə prosesinə səbəb nədir?
A) Mikroorqanizmlər
B) Xəstəlik dəyişiklikləri
C) Azqanlılıq
D) Doluqanlılıq
E) Hüceyrə fermentləri
295. Çürümədə dəri örtüklərinə yaşıl rəng verən nədir?
A) Sulfmethemoqlobin
B) Bilirubin
C) Methemoqlobin
D) Biliverdin
E) Oksihemoqlobin
296. Meyit yaşılı ilk olaraq bədənin hansı nahiyəsində yaranır?
A) Qarında
B) Boyunda
C) Ətraflarda
D) Beldə
E) Üzdə
297. Eyni şəraitdə olan hansı meyit daha tez çürüməyə məruz qalır?
A) Yenidoğulmuşun meyiti
B) Termiki yanıqdan ölənin meyiti
C) Sirkə turşusu ilə kəskin zəhərlənmədən ölənin meyiti
D) Qanitirmədən ölənin meyiti
E) Asfiksiya nəticəsində ölənin meyit
298. Hadisə yerində meyitə baxışın aşağıdakı mərhələsi hansıdır?
A) Dinamik mərhələ
B) Aralıq mərhələ
C) Son mərhələ
D) Gözləmə mərhələsi
E) Başlanğıc mərhələ
299. Aşağıdakılardan hansı hadisə yerində meyitə baxışın mərhələsi hesab olunur?
A) Statik mərhələ
B) Məlumatların qiymətləndirilməsi mərhələsi
C) Aralıq mərhələ
D) Son mərhələ
E) Hadisə yerinə ümumi baxış mərhələsi
300. Hadisə yerində təyin oluna bilən ölümün həqiqi əlamətləri hansılardır?
A) Beloqlazov əlaməti
B) Arterial təzyiqin müəyyən olunmaması
C) Minakov ləkəsi
D) Bədən hərarətinin 30o S olması
E) Tardye ləkələri
301. Hadisə yerində təyin oluna bilən ölümün həqiqi əlamətləri hansılardır?
A) Meyit ləkələri və meyit qacıması
B) Arterial təzyiqin müəyyən olunmaması
C) Tənəffüs hərəkətlərinin olmaması
D) Fabrikantov əlaməti
E) Nəbzin təyin oluna bilməməsi
302.Hadisə yerində təyin oluna bilən ölümün həqiqi əlamətləri hansılardır?
A) Geçikmiş (son) meyit əlamətləri
B) Arterial təzyiqin müəyyən olunmaması
C) Vətər reflekslərinin olmaması
D) Tənəffüs hərəkətlərinin olmaması
E) Vişnevski ləkəsi
303. Bioloji ölümün obyektiv əlamətləri hansılardır?
A) Meyit ləkələri
B) Əzələlərin atoniyası
C) Bütün reflekslərin sönməsi
D) Arterial qan təzyiqinin təyin edilməməsi
E) Bəbəklərin işığa reaksiyasının olmaması
304.Termometriyanın aparılması üçün termometr hara yeridilir?
A) Düz bağırsağa
B) Onurğa beyni kanalına
C) Kəllə boşluğuna
D) Döş boşluğuna
E) Dərialtına
305. İlkin meyit əlamətinə hansı aiddir?
A) Soyuma
B) Torflu aşılanma
C) Supravitel reaksiyalar
D) Yağmumlaşma
E) Mumifikasiya
306. Gec əmələ gələn meyit əlamətlərinə hansı aiddir?
A) Yağmumlaşma
B) Meyit ləkələri
C) Autolis
D) Meyit quruması
E) Meyit qacıması
307. Meyit ləkələrinin bədənin müxtəlif səthlərində və müxtəlif inkişaf mərhələlərində olması nəyi təyin etməyə imkan verir?
A) Meyitin pozasının dəyişdirilməsi faktını və müddətini
B) Ölümün növünü
C) Ölümün baş vermə müddətini
D) Ölümün baş verməsi faktının
E) Ölümün səbəbini
308.Meyitdəki paltarların çürümə proseslərinin inkişaf sürətinə təsiri necədir?
A) Gecikdirir
B) Həddindən çox sürətləndirir
C) Təsir etmir
D) Surətləndirir
E) Həddindən çox gecikdirir
309.Meyitdə çürümə dəyişikliklərinin xarici əlaməti hansıdır?
A) Meyitin emfizematoz şişkinliyi
B) Dəri örtüklərinin çəhrayı çalarlığı
C) Yumşaq toxumaların bərkiməsi
D) Meyitin quruması
E) Autoliz
310.Qəfləti ölüm ən çox hansı orqanların xəstəlikləri nəticəsində baş verir?
A) Ürək-damar sisteminin
B) Həzm sisteminin
C) Mərkəzi sinir sisteminin
D) Tənəffüs sisteminin
E) Periferik sinir sisteminin
311. Aortanın anevrizmasında qəfləti ölüm nəyin nəticəsində baş verə bilər?
A) Kəskin qanitirmədən
B) Baş beyinə qansızmadan
C) Kəskin ürək çatmamazlığından
D) Obturasion asfiksiyadan
E) Kəskin damar çatmamazlığından
312. Ağ ciyər arteriyasının tramboemboliyasının mənbəyi tromblaşmış hansı damar ola bilər?
A) Aşağı ətrafların venaları
B) Kiçik qan dövranının venaları
C) Bud arteriyası
D) Körpücük altı arteriya
E) Qapı venası
313.Məhkəmə-tibbi baxımdan körpə doğulduqdan sonra nə qədər müddət yaşadıqda yeni doğulmuş uşaq meyiti hesab olunur ?
A) 1-2 sutka
B) 2-3 saat
C) 1 saat
D) 10 saat
E) 5 sutka
314. Məhkəmə-tibbi mama-ginekoloji ekspertizalar aşağıdakı halda təyin edilmir?
A) Qadının yaşını təyin etmək üçün
B) Cinsi yetkinliyi təyin etmək üçün
C) Cinsin təyini zamanı
D) Mayalanma və cinsi əlaqədə olma qabiliyyətinin təyinində
E) Hamiləliyin süni pozulmasında
315. Məhkəmə-tibbi praktikada hamiləliyin təyini aşağıdakı cinayət işlərində rast gəlinir:
A) Bütün göstərilən hallarda
B) Nikah yaşına çatmamış şəxslərlə nikaha girmə vaxtı
C) Cinsi əlaqənin 16 yaşına çatmamış şəxslərlə həyata keçirilməsi zamanı
D) Zorakı və əxlaqsız hərəkətlər zamanı
E) Şantaj məqsədilə və ya müvafiq imtiyazların alınması üçün hamiləliyi simulyasiya etməsi hallarında, qeyri-qanuni abortlar zamanı
316. Hamiləliyin həqiqi əlamətlərinə aid deyil:
A) Piylənmənin əmələ gəlməsi, qarnın böyüməsi
B) Qarın nahiyyəsində “hamiləlik çapıqlarının” əmələ gəlməsi
C) Dölün ürək döyüntüləri
D) Ananın dölün tərpənməsini hiss etməsi
E) Uşaqlığın səsləri
317. Hamiləliyin ehtimal edilən əlamətlərinə aid deyil?
A) Ürək bulanma, qusma, dad hissiyyatının dəyişməsi
B) Menstruasiyanın olmaması
C) Uşaqlığın ölçüsünün böyüməsi, formasının və konsistensiyasının dəyişməsi
D) Süd vəzilərinin böyüməsi
E) Xarici cinsiyyət orqanlarının, uşaqlıq yolunun girəcəyinin və uşaqlıq yolunun özünün göyümtül rəngdə olması
318. Hamiləliyin təxmini əlamətlərinə aid deyil?
A) Menstruasiyanın olmaması
B) Ürək bulanma, qusma, dad hissiyyatının dəyişməsi
C) İybilmə hissiyyatının pozğunluğu
D) Üzün, süd vəzilərinin, qarının ağ xəttinin piqmentasiyası
E) Mərkəzi sinir sisteminin və psixikanın bəzi hallarda pozulması
319. Yenidoğulmuş uşaqların meyitlərinin məhkəmə-tibbi ekspertizası zamanı ekspert qarşısında aşağıdakı sual qoyula bilməz:
A) Uşağın anasının ruhi xəstə olub-olmamasının təyini
B) Uşağın diri və ölü doğulmasının təyini
C) Uşağa lazımi qulluğun olub-olmamasının təyini
D) Yenidoğulmuşun ölümünün səbəbinin təyini
E) Yenidoğulmuş uşağa xarici mühit faktorları təsirinin olub-olmamasının təyini
320. Vaxtında doğulmanın hansı göstəricisi düzgün deyil?
A) Başın dairəsinin 25-29 sm olması
B) Çəkinin 3000-3500 qram olması
C) Boyun 47-52 sm olması
D) Başın dairəsinin 32-34 sm olması
E) Döş qəfəsinin dairəsinin 30-32 sm olması
321. Vaxtında doğulmanın hansı göstəricisi düzgün deyil?
A) Boyun 35-40 sm olması
B) Alın-ənsə ölçüsünün 10-11 sm olması
C) Başın böyük çəp (çənə-ənsə )ölçüsünün 12-13 sm olması
D) Təpə arası ölçünün 8-9,5 sm olması
E) Budun aşağı epifizində 5-7 mm diametrdə olan sümükləşmə nöqtələrinin (Beklyar nöqtələri) olması
322. Vaxtında doğulmanın hansı göstəricisi düzgün deyil?
A) Çəkinin 2000-2500 qram olması
B) Boyun 47-52 sm olması
C) Başın dairəsinin 32-34 sm olması
D) Döş qəfəsinin dairəsinin 30-32 sm olması
E) Aşıq sümüyündə (6,5-9 mm diametrində) və daban sümüyündə (8-10,5 mm) sümükləşmə nöqtələrinin olması
323. Uşağın ana bətnində keçirdiyi müddətin təyini ilə bağlı 5 qəməri ayda dölün ölçüləri:
A) Dölün uzunluğu 25 sm, çəkisi 300 qr.
B) Dölün uzunluğu 9 sm, çəkisi 25 qr.
C) Dölün uzunluğu 35 sm, çəkisi 1200 qr.
D) Dölün uzunluğu 30 sm, çəkisi 600 qr.
E) Dölün uzunluğu 40 sm, çəkisi 1400 qr.
324. Uşağın ana bətnində keçirdiyi müddətin təyini ilə bağlı 6 qəməri ayda dölün ölçüləri:
A) Dölün uzunluğu 30 sm, çəkisi 600 qr.
B) Dölün uzunluğu 25 sm, çəkisi 300 qr.
C) Dölün uzunluğu 35 sm, çəkisi 1200 qr.
D) Dölün uzunluğu 40sm, çəkisi 1400 qr.
E) Dölün uzunluğu 45 sm, çəkisi 2000 qr.
325. Uşağın ana bətnində keçirdiyi müddətin təyini ilə bağlı 8 qəməri ayda dölün ölçüləri:
A) Dölün uzunluğu 40 sm, çəkisi 1600 qr.
B) Dölün uzunluğu 35 sm, çəkisi 1200 qr.
C) Dölün uzunluğu 30 sm, çəkisi 600 qr.
D) Dölün uzunluğu 45 sm, çəkisi 2000 qr.
E) Dölün uzunluğu 45-47 sm, minimumbçəkisi 2600 qr.
326. Uşağın diri və ya ölü doğulmasının təyinində aşağıda göstərilən sınaqlardan hansı aparılmır?
A) Hoppe-Zeyler sınağı
B) Qalen-Şreyer sınağı
C) Breslau sınağı
D) Vent-Vreden sınağı
E) Dillon sınağı
327.Körpənin yeni doğulmuş olmasının hansı əlamət göstərir?
A) Doğuş şişinin olması
B) Botal axacağının açıq qalması
C) Baş beyində xoş xassəli şişin olması
D) Demarkasion halqalı göbək ciyəsinin olması
E) Oval dəliyin bitişməməsi
328. Dölün diri doğulmasının təyini məqsədilə hansı sınaq aparılır?
A) Ağ ciyər sınağı
B) Rapoport sınağı
C) Gümüş-güzgü sınağı
D) Hava emboliyası sınağı
E) Bokarius sınağı
329. Asfiksiya prosesində huşun itməsi hansı müddətdən sonra olur?
A) 1-ci dəqiqənin sonunda
B) 5-ci dəqiqənin sonunda
C) 8-ci dəqiqənin sonunda
D) ilk 20-30 saniyədə
E) 2-3 dəqiqədən sonra
330. Tənəffüsün qısa müddətli dayanması mərhələsi üçün nə xarakterikdir?
A) arterial və venoz təzyiqin düşməsi
B) güclü qıcolmalar
C) ürəkdöyünmənin müvəqqəti dayanması
D)tənəffüsün dayanması, nizamsız müdafiə hərəkətləri
E) ürəkdöyünmənin artması
331. Terminal tənəffüs hərəkətləri mərhələsi üçün xarakterik olan nədir?
A) nizamsız tənəffüs hərəkətləri
B) sakit vəziyyət
C) güclü qıcolmalar
D) nəfəsalma aktının nəfəsvermədən üstün olması
E) nəfəsvermənin nəfəsalmadan üstün olması
332. Mexaniki asfiksiya prosesinin davametmə müddəti orta hesabla nə qədərdir?
A) 5-6 dəqiqə
B) 10-15 dəqiqə
C) 1-2 dəqiqə
D) 1 dəqiqədən az
E) 30-60 dəqiqə
333. İlgəyin tipik vəziyyətində düyün harada yerləşir?
A) boyunun arxasında
B) boyunun sol yan nahiyəsində
C) boyunun ön səthində
D) boyunun sağ yan səthində
E) həmişə alt çənə cismi nahiyəsində
334. Asılma zamanı stranqulyasiya şırımı daha çox harada yerləşir?
A) qalxanvari qığırdaqdan yuxarı
B) qalxanvari qığırdaqdan aşağı
C) qalxanvari qığırdaq səviyyəsində
D) hər hansı bir səviyyədə
E) qalxanvari qığırdaq səviyyəsində və ya həmin səviyyədən aşağı
335. Bu səbəblərdən hansı respirator tipli hipoksiya əmələ gətirir?
A) Tənəffüs orqanlarının xəstəliyi nəticəsində əmələ gəlir, lakin ən çox mexaniki maneələrdən törənir
B) Nəfəs alınan havada oksigenin parsial təzyiqinin düşməsi nəticəsində əmələ gəlir
C) Ürək-damar sistemi xəstəlikləri ilə əlaqədar olan hemodinamika pozğunluqları zamanı
D) Qan itirmələr və qan xəstəlikləri nəticəsində qanda oksigenin miqdarının azalması nəticəsində
E) Bioloji oksidləşmə proseslərinin pozulması zamanı, ən çox sianid birləşmələri ilə zəhərlənmələrdə
336. Bu səbəblərdən hansı qan tipli hipoksiya əmələ gətirir?
A) Qan itirmələr və qan xəstəlikləri nəticəsində qanda oksigenin miqdarının azalması zamanı
B) Ürək-damar sistemi xəstəlikləri ilə əlaqədar olan hemodinamika pozğunluqları zamanı
C) Tənəffüs orqanlarının xəstəliyi nəticəsində əmələ gəlir
D) Nəfəs alınan havada oksigenin parsial təzyiqinin düşməsi nəticəsində
E) Bioloji oksidləşmə proseslərinin pozulması zamanı
337. Göstərilən hipoksiya növlərindən hansı tipi müəyyən edilmir?
A) Endogen tipli
B) Ekzogen tipli
C) Sirkulyator tipli
D) Toxuma tipli
E) Qarışıq tipli
338. Mexaniki asfiksiya zamanı asfiktik dövrün davam etmə müddəti:
A) 5-7 dəq.
B) 1-2 dəq.
C) 2-3 dəq.
D) 10-12 dəq.
E) 3-4 dəq.
339. İnspirator təngənəfəslik mərhələsinin davam etmə müddəti:
A) 15-30 saniyə, bəzən 1-1,5 dəq.
B) 30-60 saniyə
C) 30-40 saniyə
D) 1 dəq.
E) 3 dəq.
340. Ekspirator təngənəfəslik mərhələsinin davam etmə müddəti:
A) 30-60 saniyə
B) 15-30 saniyə
C) 30 saniyə
D) 1 dəq.
E) 15 saniyə
341. Terminal tənəffüs hərəkətləri mərhələsinin davam etmə müddəti:
A) 1 dəq.
B) 2 dəq.
C) 30 saniyə
D) 15-30 saniyə
E) 3 dəq.
342. Mexaniki asfiksiyanın asfiktik dövrünün tənəffüsün daimi dayanması mərhələsində qan dövranında nə baş verir?
A) Bradikardiya, A/t minimal olması
B) Bradikardiya, A/t aşağı düşməsi
C) A/t aşağı düşməsi, ürəkdöyünmənin azalması
D) A/t bir qədər yüksəlməsi, bradikardiya
E) Ürək döyünmələrinin və sayının arterial təzyiqin səviyyəsinin azalıb-çoxalması
343. Asılma zamanı ölümcül asfiksiyanın əmələ gəlməsi üçün nə qədər çəki bəs edir?
A) 4-5 kq.
B) 1-2 kq.
C) 6-7 kq.
D) 8 kq.
E) 9-10 kq.
344. Aşağıda göstərilən sınaqlardan hansı stranqulyasiya şırımının həyatiliyini öyrənmək üçün istifadə olunur?
A) Bokarius sınağı
B) Hoppe-Zeyler sınağı
C) Teyxman sınağı
D) Takayama sınağı
E) Rapaport sınağı
345. Aşağıda göstərilən sınaqlardan hansı stranqulyasiya şırımının həyatiliyini öyrənmək üçün istifadə olunur?
A) Neydinq sınağı
B) Hoppe-Zeyler sınağı
C) Teyxman sınağı
D) Takayama sınağı
E) Rapaport sınağı
346. Bunlardan hansı əlamət kompression asfiksiyada rast gəlinmir?
A) Stranqulyasion şırım
B) Ekximatik maska (Olivye-Danjer əlaməti)
C) Ağciyərlərin karmin ödemi (Lakossan əlaməti)
D) Bullioz emfizema
E) Risakov-Şkarovski əlaməti
347. Asfiksiyadan ölmüş şəxslərin meyitində ürək boşluqlarında hansı vəziyyət olur?
A) ürəyin sağ yarısının qanla daha çox dolması
B) hər ki mədəciklərin qanla dolu olması
C) ürək boşluqlarında qanın olmaması
D) hər iki qulaqcığın qanla dolması
E) ürəyin sol yarsının qanla dolması
348. Asfiktik ölümün hansı növündə ağciyərlərin «karmin ödemi» olur?
A) döş qəfəsi və qarının sıxılması zamanı
B) asılma zamanı
C) batma zamanı
D) əllə boğma zamanı
E) ağız və burun dəliklərinin qapanması zamanı
349. Şəxs suyun dərinliyinə batdıqda hansı müddətdə sudabatmadan ölüm baş verir?
A) 5-6 dəqiqədən sonra
B) 1-2 dəqiqədən sonra
C) 10-15 dəqiqədən sonra
D) ilk saniyələrdə
E) 30-40 dəqiqədən sonra
350. Bunlardan hansı sudabatmanın həyatiliyini göstərmir?
A) Amyuss əlaməti
B) Moro əlaməti
C) Risakov-Şkarovski əlaməti
D) Feqeerlund əlaməti
E) K.Ulrix əlaməti
351. Sudabatmanın əsas əlamətlərindən olan hansı əlamətdir?
A) Rasskazov-Lukomski-Paltauf ləkələri
B) Tardye ləkələri
C) Olivye-Danjer əlaməti
D) Lakassan əlaməti
E) Simon əlaməti
352. Sudabatmanın hansı mərhələsində su bronxların və ağciyərlərin dərinliklərinə daxil olur?
A) Terminal tənəffüs hərəkətləri mərhələsində
B) dərin nəfəsalma zamanı suyun dərinliyinə batanda
C) huşun itirilməsindən dərhal sonra
D) qıcolmalar dövründə
E) sakitlik mərhələsində, bədənin hərəkətsiz vəziyyətində
353. Sudan çıxarılmış meyitin xarici müayinəsində hansı əlamətlər suda batmanın həyatiliyini göstərir?
A) ağız və burun dəlikləri ətrafında dayanıqlı köpüyün olması
B) «qaz dərisinin» olması
C) ovucun və pəncənin dərisinin ağarması və büzüşməsi
D) dəri örtüyünün qızarması
E) ağız boşluğunda qum hissəciklərinin olması
354. Meyitin sudaqalma müddətinin hansı əlamətlərə əsasən təyin etmək olar?
A) dəri örtüyünün maserasiyası
B) meyit ləkələrinə
C) daxili üzvlərdəki dəyişikliklər
D) mədədə suyun yığılma dərəcəsindən
E) əsas sümüyün cibində sərbəst mayenin miqdarından
355. Aşağıdaki əlamətlərdən hansı çürümüş meyitlərdə sudabatmanı sübut edir?
A) diatomiyaların böyrək, dalaq və sümük iliyində tapılması
B) bütün orqanların kəskin doluqanlı olması
C) dəri örtüyünün maserasiyası
D) ağciyərlərdə diatoniyaların tapılması
E) mədənin ifərisində diatoniyaların aşkar edilməsi
356. Əllə boğma hansı əlamətlərlə xarakterizə olunur?
A) qırtlaq qığırdağı və dilaltı sümüyün sınığı
B) boyun fəqərələrinin sınıq-çıxıqı
C) yuxu arteriyasının adventisiya qişasına qansızmalar
D) yuxu arteriyasının intima qişasının cırılması
E) vidaci venanın intima qişasına qansızma
357. Asfiksiyanın hansı növündə üz və boyun dərisinə çoxsaylı qansızmalar olur (ekximatik maska)?
A) döş qəfəsi və qarnın sıxılması
B) suda batma
C) asılma
D) ağız və burun dəliklərinin qapanması
E) əllə boğmada
358. Asfiksiya zamanı ürək boşluqlarında və damarlarda qan hansı vəziyyətdə olur?
A) maye halda
B) ağ laxta şəklində
C) qarışıq laxta şəklində
D) iri qırmızı laxta şəklində
E) kiçik və iri qırmızı laxta şəklində
359. Batma zamanı ağ ciyərlərdə visseral plevra altındaki zolaq şəkildəki solğun qırmızı rəngli qızartılar necə adlanır?
A) Rasskazov Lukomski ləkələri
B) Tardye ləkələri
C) Minakov ləkələri
D) Vişnevski ləkələri
E) Kulukov ləkələri
360. Tənəffüs yollarının tutulmasından baş verən asfiksiya hansıdır?
A) Suda batma
B) Asılma
C) İlgəklə boğma
D) Döş qəfəsinin və qarının sıxılması
E) Əllə boğma
361. İlgək düyününün “tipik”vəziyyəti hansıdır?
A) Düyünün boyunun arxa səthində yerləşməsi
B) Düyünün boyunun sağ yan-arxa səthində yerləşməsi
C) Düyünün çənə altında yerləşməsi
D) Düyünün boyunun sol yan-arxa səthində yerləşməsi
E) Düyünün boyunun ön səthində yerləşməsi
362. Stranqulyasiya şırımının həyatiliyini göstərən əlamət hansıdır?
A) Bokarius sınağının müsbət olması
B) Boynunda ilgəyin olması
C) Boynunda sarımtıl- qəhvəyimtil rəngdə şırımın olması
D) Metyit ləkələri
E) Meyitin vəziyyəti
363. İlgəklə boğmada stranqulyasiya şırımı boyunda necə yerləşir?
A) Üfuqi
B) Çəp-köndələn
C) Çəp-şaquli
D) Çəp
E) Şaquli
364. Boyunun əllə sıxılmasından (əllə boğma) boyunda hansı xəsarətlər müşahidə olunur?
A) Qançır və sıyrıqlar
B) Kəsilmiş yaralar
C) Çapılmış yaralar
D) Stranqulyasiya şırımı
E) Fəqərələrin kompressiyon sınıqları
365. Əllə boğmada ən çox hansı sınıqlar aşkar olunur?
A) Dilaltı sümüyün və qırtlağın sınığı
B) Alt çənə sümüyünün sınığı
C) Körpücük sümüklərinin sınığı
D) Qabırğalaran sınığı
E) Kəllə sümüklərinin sınığı
366. Kompression (sıxılma) asfiksiyada hansı sınıqlar aşkar olunur?
A) Qabırğaların kompression sınıqları
B) Dilaltı sümüyün sınığı
C) Stranqulyasiya şırımı
D) Ətraf sümüklərinin sınığı
E) Kəllə sümüklərinin sınığı
367. “ Rasskazov- Lukomski-Paltauf ” ləkələri asfiksiyanın hansı növlərində qeyd olunur?
A) Suda batma
B) Əllə boğma
C) İlgəklə boğma
D) Kompression asfiksiya
E) Qusuntu kütləsilə aspirasiyon asfiksiya
368. Mexaniki asfiksiyanın hansı növündə «ekximatik maska» müşahidə edilir?
A) Kompression asfiksiyada
B) Asılmada
C) Obturasion asfiksiyada
D) Suda batmada
E) Əllə boğmada
369.Etil spirti ağızdan qəbul edildikdə əsasən haradan sorulur?
A) mədədən
B) nazik bağırsaqdan
C) yoğun bağırsaqdan
D) ağız boşluğundan
E) bütün yuxarıda göstərilənlərdən bərabər miqdarda
370.Hoppe-Zeyler sınağı ilə hansı zəhərlənməni təyin etmək olar?
A) dəm qazı ilə zəhərlənməni
B) Bertolle duzu ilə zəhərlənməni
C) etil spirti ilə zəhərlənməni
D) yuxu dərmanları ilə zəhərlənməni
E) turşu ilə zəhərlənməni
371.Aşındırıcı zəhər hansıdır?
A) Sulfat turşusu
B) Civə
C) Arsen
D) Dəm qazı
E) Süleymani
372.Destrukti zəhər hansıdır?
A) Süleymani
B) Turşular
C) Narkotiklər
D) Karbon qazı
E) Dəm qazı
373.Aşağıdakılardan hansı qida mənşəlizəhərdir?
A) Botulotoksin
B) Etil spirti
C) Bertole duzu
D) Qurğuşun
E) Civə
374.Qeyri - mikrob mənşəli qida zəhərləri hansılardır?
A) Zəhərli bitkilər
B) Etil spirti
C) Mikroblar
D) Bakterial toksinlər
E) Civə
375. Bu zəhərlərdən hansı insan üçün daha təhlükəlidir?
A) Hamısı
B) Aşındırıcı
C) Destruktiv
D) Qan
E) Funksional
376. Göstərilən zəhərlərdən hansı aşındırıcı zəhərlərə aiddir?
A) Sirkə turşusu
B) Civə
C) Arsen
D) Sianidlər
E) Ağır metalların duzları
377. Bunlardan hansı qan zəhərlərinə aid deyil?
A) Hemoqlobini artıran maddələr
B) Hemopoezə təsir göstərən maddələr
C) Hemolitik zəhərlər
D) Hemoqlobinotrop zəhərlər
E) Hemaqqlusinasiya törədən zəhərlər
378. Bunlardan hansı maddə hemolitik zəhərlərə aiddir?
A) İlan zəhərləri
B) Fazin
C) Civə
D) Arsen
E) Benzol
379. Bunlardan hansı maddə hemolitik zəhərlərə aiddir?
A) Hörümçək zəhərləri
B) Natrium qələvisi
C) Civə
D) Benzol
E) Qurğuşun
380. Bunlardan hansı maddə hemoqlobinotrop zəhərlərə aiddir?
A) Dəm qazı
B) Süleymani
C) Helvel turşusu
D) Etil spirti
E) Fenatin
381. Göstərilən hansı qrup zəhərlər funksional zəhərlərə aiddir?
A) Hamısı
B) Mərkəzi sinir sistemini iflic edən zəhərlər
C) Mərkəzi sinir sistemini yoran zəhərlər
D) Mərkəzi sinir sisteminə oyandırıcı və qıcolma təsiri göstərən zəhərlər
E) Periferik sinir sisteminə təsir göstərən zəhərlər
382. Mərkəzi sinir sistemini iflic edən zəhərlərə aiddir?
A) Sinil turşusu
B) Antifriz
C) Skopolamin
D) Miorelarksantlar
E) Etil spirti
383. Mərkəzi sinir sistemini yoran zəhərlərə aiddir?
A) Etil spirti
B) Kalium sian
C) Atropin
D) Fenamin
E) Strixnin
384. Mərkəzi sinir sistemini yoran zəhərlərə aiddir?
A) Metil spirti
B) Atropin
C) Paxikarpin
D) Kalium sian
E) Dəm qazı
385. Mərkəzi sinir sistemini yoran zəhərlərə aiddir?
A) Barbituratlar
B) Sirkə turşusu
C) Kalium sian
D) Strixnin
E) Paxikarpin
386. Mərkəzi sinir sistemini yoran zəhərlərə aiddir?
A) Heroin
B) Sinil turşusu
C) Atropin
D) Kurare
E) Paxikarpin
387. Mərkəzi sinir sisteminə oyandırıcı təsir göstərən zəhərlərə aiddir:
A) Atropin
B) Etil spirti
C) Kalium sian
D) Antifriz
E) Dəm qazı
388. Mərkəzi sinir sisteminə oyandırıcı təsir göstərən zəhərlərə aiddir:
A) Fenamin
B) Sirkə turşusu
C) Potaş
D) Antifriz
E) Bertolle duzu
389. Mərkəzi sinir sistemində qıcolma yaradan zəhərlərə aiddir:
A) Strixnin
B) Antifriz
C) Bertolle duzu
D) Kalium sian
E) Kurare
390. Mərkəzi sinir sistemində qıcolma yaradan zəhərlərə aiddir:
A) Erqotomin
B) Xloroform
C) Sirkə turşusu
D) Kurare
E) Anilin
391. Periferik sinir sisteminə təsir göstərən zəhərlərə aiddir:
A) Miorelarksantlar
B) Xloroform
C) Kalium sian
D) Sirkə turşusu
E) Anilin
392. Zəhərlərin orqanizmə ən əsas daxil olma yolu hansıdır?
A) Alimentar
B) Dərialtı
C) Əzələdaxili
D) Venadaxili
E) Tənəffüs yolu ilə
393. Sirkə turşusunun qəbulundan sonra əmələ gələn zəhərlənmə üçün ən xarakter əlamət:
A) Qanda hemoliz və hemoqlobinuriya
B) Qanda karboksihemoqlobinin olması
C) Qanda methemoqlobinin olması
D) Leykositopeniya
E) Hamısı
394. Turşularla zəhərlənmələr zamanı ölümün səbəbi ola bilər:
A) Hamısı
B) Ağrı şoku
C) Udlağın, qırtlağın ödemi nəticəsində asfiksiya
D) İntoksikasiya
E) Böyrək, qara ciyər çatışmamazlığı
395. Arsenlə zəhərlənmənin “vəba və ya mədə-bağırsaq” forması zamanı hansı əlamət rast gəlinmir?
A) Ağızda şirinlik dadı əmələ gəlir
B) Ağızda metal dadı və ağzın yanması
C) Udlaqda, qida borusunda, mədədə yanma hissi
D) Vəba xəstəliyinə bənzər ishal baş verir
E) Kəskin susuzlaşma nəticəsində, qanın qatılaşması inkişaf edir
396. Dəm qazı oksigendən fərqli olaraq hemoqlobinlə neçə dəfə çox birləşmək qabiliyyətindədir?
A) 200 dəfə çox
B) 100 dəfə çox
C) 50 dəfə çox
D) 500 dəfə çox
E) 10 dəfə çox
397. Dəm qazı ilə zəhərlənmələrdə ölüm dozası kimi qanda karboksihemoqlobinin miqdarı nə kimi sayıla bilər?
A) 60-70%
B) 40%
C) 50%
D) 30%
E) 10-20%
398. Orta hesabla etanolun letal dozası nəyə bərabərdir?
A) 250-300 ml
B) 50 ml
C) 100 ml
D) 150 ml
E) Hamısı
399. Ölüm alkoqol zəhərlənməsi zamanı rezorbsiya mərhələsində baş veribsə onun miqdarı harada daha çox olur?
A) Qanda daha çox, sidikdə az
B) Sidikdə daha çox, qanda az
C) Qanda da çox, sidikdə də az
D) Qanda və sidikdə eyni miqdarda
E) Qanda yox, sidikdə çox
400. Ölüm alkoqol zəhərlənməsi zamanı eliminasiya mərhələsində baş veribsə onun miqdarı harada daha çox olur?
A) Sidikdə daha çox, qanda az
B) Qanda çox, sidikdə az
C) Qanda çox, sidikdə çox
D) Qanda və sidikdə eyni miqdarda
E) Sidikdə yox, qanda çox
401. Metil spirtinin ölüm dozası:
A) 30-100 qr.
B) 1-5 qr.
C) 5-10 qr.
D) 10 qr.
E) 10-20 qr.
402. Göstərilən vasitələrdən hansı narkotiklər qrupuna aid deyil?
A) Barbituratlar
B) Opiyyatlar
C) Stimulyatorlar
D) Hallyusinogenlər
E) Psixodepressantlar
403. Göstərilən maddələrdən hansıları opiyatlara aiddir?
A) Tiryək, morfin, heroin, buprenofin, promedol
B) Kokain, pervitin
C) Meskolin, fensiklidin, LSD
D) Barbanil, etaminol natrium
E) Droperidol
404. Göstərilən maddələrdən hansıları stimulyatorlara aiddir?
A) Kokain, pervitin
B) Morfin, heroin, promedol
C) LSD, MDMA, ekstazi
D) Etaminol natrium
E) Etil spirti
405. Göstərilən maddələrdən hansıları hallyusinogenlərə aiddir?
A) Kannobinoidlər, meskolin, fensiklidin, LSD, MDMA, ekstazi
B) Morfin, heroin, promedol
C) Etaminol natrium, barbamil, benzodiarepin
D) Kokain, pervitin
E) Metil spirti
406. Göstərilən maddələrdən hansıları psixodepressantlara aiddir?
A) Barbamil, etaminal natrium, benzodiarepinlər
B) Metil spirti, etil spirti
C) Meskolin, fensiklidin, psilosibin, LSD, ekstazi
D) Fenamin, kokain, pervitin
E) Morfin, heroin, promedol, buprenofin
407. Teyxmanın mikrokristal reaksiyası nəyin təyinində aparılır?
A) Ləkədə qanın olmasının dəqiq təyinində
B) Ləkədə qanın olmasının qeyri-dəqiq təyinində
C) Ləkədə spermanın olmasının dəqiq təyinində
D) Qanın növünün dəqiq təyinində
E) Qanın növünün qeyri-dəqiq təyinində
408.Ləkədə qanın olmasını şübhəsiz hansı üsulla təyin etmək olar?
A) mikrospektroskopik
B) hidrogen-peroksid sınağı ilə
C) rəngli kimyəvi üsulla
D) lümunisent üsulu ilə
E) adi gözlə baxılsa
409.Qanın növünü təyin etmək üçün hansı metod sübutedici və praktik əhəmiyyətə malikdir?
A) Çistoviç-Ulenqut presipitasiya reaksiyası
B) qanın morfoloji xüsusiyyətinin öyrənilməsi
C) mikrospektral müayinə
D) lümunisent işıqla müayinə
E) komplimentin birləşmə reaksiyası
410.Sınaq şüşəsinə standart £ və β zərdabı əlavə edildikdə aqlutinasiya başlamışdır. Qan hansı qrupa aiddir?
A) qanın qrupu AB (IV)
B) qanın qrupu Aβ (II)
C) qanın qrupu 0£β (I)
D) qanın qrupu B£ (III)
E) qanın qrupu Aβ (II) və ya B£ (III)
411.Qan qrupu AB, tipi N olan kişi, qan qrupu B2, tipi M olan qadın ər-arvadın uşaqları hansı qrup və tiplə doğula bilər?
A) AB MN
B) Aβ N
C) 0 £β N
D) ABM
E) B£ N
412.Mikroskop altında insan və heyvan tüklərini ayırd etmək mümkündür mü?
A) tükün beyin, qabıq maddəsinin və kutikulaya görə olar
B) insan və heyvan tükləri çox oxşar olduqları üçün mümkün deyil
C) ancaq soğanağa görə olar
D) soğanaq və epitelial toxumalara görə olar
E) ancaq Çistoviç-Ulenqut reaksiyası ilə mümkündür
413.Qurumuş sperma ləkəsində nəyi təyin etmək mümkün deyil?
A) spermatozoidin mayalandırma qabiliyyətini
B) spermatozoidin olmasını
C) spermanın qrup xüsusiyyətini
D) spermanın kimə məxsus olduğunu
E) spermanın əmələ gəlmə müddətini
414.Bioloji mənşəli maddi sübut hansıdır?
A) Tük
B) Papaq
C) Güllə
D) Soyuq-silah
E) Alt-paltarı
415.Atalığın təyini hansı şöbədə aparılır?
A) Bioloji şöbədə
B) İdentifikasiya şöbəsində
C) Histoloji şöbədə
D) Tibbi-kriminalistik şöbədə
E) Mürəkkəb ekspertizalar şöbəsində
416. Şəxsiyyəti naməlum meyitlərin müayinəsidə hansı əlamətlərə xüsusi fikir verilir?
A) Bədən səthində olan xallara, döymələrə, çapıqlara
B) Bədən səthində olan xəsarətlərə
C) Ölümün səbəbinə
D) Daxili üzvlərin yerləşməsinə
E) Paltarların xüsusiyyətlərinə
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azerbaycanda-israil-sehiyyesi-gunleri.html
|
Azərbaycanda İsrail Səhiyyəsi günləri
|
Azərbaycanda İsrail Səhiyyəsi günləri
Əslən Azərbaycanlı olan dünya miqyasında tanınmış neyrocərrah, 45 illik təcrübəyə malik, 200 elmi işin və 9 kitabın müəllifi, 2009–ci ilin “Elm Adamı” Arkadiy Livşis Azərbaycan neyrocərrahlarına dəstək olmaq, onlarla öz təcrübəsini bölüşmək üçün ölkəmizə gəlib.
Azərbaycan Tibb Universitetində təhsil almış professor neyrocərrah Arkadiy Livşis Dünyanın 55 ölkəsinin aparıcı klinikalarında (ABŞ, İngiltərə, Almaniya, Serbiya, Xorvatiya, Bolgarıstan, İspaniya, Avstraliya) cərrahi əməliyyatlar aparmışdır. Mikro–neyro-cərrahiyə əməliyatlarını yüksək səviyyədə həyata keçirən Professor 21-28 fevral 2010-il tarixində Bakıda neyrocərrahlarla görüşəcək.
Professorun KİV nümayəndələri ilə də görüşü təşkil ediləcək.
Görüş 22 fevral 2010-cu il tarixində saat 16:00-da “Qorqud Holdinq”-in Konfrans Zalında təşkil olunacaq.
Bütün KİV nümayəndəlkəri və maraqlanan hər kəs dəvətlidir.
Qorqud Holdinq
Xətai prospekti 15 (Şərq bazarın yanı)
(99412) 4969334
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/qs-semestr-imtahan-larna-start-verilib-20-yanvar-faciesi-tarix.html
|
Qış semestr imtahan larına start verilib 20 yanvar faciƏSİ tariXİMİZİn qürur səHİFƏSİDİR
|
Qış semestr imtahan larına start verilib
20 YANVAR
FACİƏSİ
TARİXİMİZİN
QÜRUR
SƏHİFƏSİDİR
Tədris
Cərrahiyyə
Klinikasında
daha bir uğurlu
əməliyyat
keçirildi
Qəzet 1933 -cü ildən çıxır. № 01 (1619) 15 yanvar 2016 - cı il Qiyməti 50 qəpik
“Tibb qəzeti”nin
25 yaşı tamam olur
Respublikamızda
idmanın inkişafında
xidmətlərinə görə
universitetimizin
professoru Kamal
Kəbirlinskiyə
Azərbaycan
Respublikası
Prezidentinin fərdi
təqaüdünün verilməsi
haqqında sənəd təqdim
olunub.
BU SAYIMIZDA
2
6
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ABŞ-ın Milli Təhlükəsizlik
Şurasının Avropa üzrə baş direktorunu qəbul edib
Görüşdə Azərbaycan-ABŞ ikitərəfli münasibətlərinin müxtəlif
istiqamətlərdə inkişafından danışıldı, ölkələrimiz arasında bir çox
sahələrdə tərəfdaşlıq münasibətlərinin qurulmasından məmnunluq
ifadə olundu. Zəngin tarixə malik olan enerji sahəsində əməkdaşlığın
ABŞ-ın dəstəyi ilə daha da genişləndirilməsinin önəmi qeyd edil-
di. Beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə, təhlükəsizlik sahəsində
əməkdaşlıq məsələlərinə toxunularaq Azərbaycan hərbçilərinin
Əfqanıstandakı sülhməramlı missiyanın tərkibində uğurlu fəaliyyətinin
əhəmiyyəti vurğulandı, ölkəmizdə gedən demokratik proseslər və
bunun perspektivləri ətrafında fikir mübadiləsi aparıldı.
Söhbət zamanı, həmçinin regional vəziyyət, Ermənistan-Azərbaycan,
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizama salınması ilə bağlı məsələlər
müzakirə edildi.
İkitərəfli münasibətlərin hazırkı vəziyyətinin təhlil olunduğu görüşdə
əməkdaşlığımızın bundan sonra daha da möhkəmləndirilməsinin va-
cibliyi bildirildi.
|
http://azkurs.org/sua-terapiyas.html
|
Şüa terapiyası
|
Şüa terapiyası ixtisası üzrə nümunəvi test sualları
Bölmə 1. Sosial gigiyena və səhiyyənin təşkili
1) İctimai sağlamlığın formalaşmasında əsas rolu nə oynayır?
A) Təbiət – iqlim faktorları
B) Tibbi köməyin səviyyəsi, keyfiyyəti və mümkünlük dərəcəsi
C) Əhalinin həyatının səviyyəsi
D) Əmək şəraiti
E) Genetik faktorlar
Ədəbiyyat: İ.H.İsayev. Bəd xassəli şişlərin şüa müalicəsinin əsasları, Bakı, 2001
2) Əhalinin təbii hərəkətinin əsas göstəriciləri hansılardır?
A) Əlillik, ölüm
B) Ölüm, xəstələnmə
C) Anadanolma, ölüm
D) Ancaq ölüm
E) Ancaq xəstələnmə
Ədəbiyyat: İ.H.İsayev Bəd xassəli şişlərin şüa müalicəsinin əsasları, Bakı, 2001
3) İqtisadi inkişaf etmiş ölkələrin əhalisinin ölüm strukturunda əsas yeri tutur?
A) Yeni törəmələr; zədə və zəhərlənmə; tənəffüs sisteminin xəstəliklər
B) Qrip və KRVİ
C) Qan dövranı sisteminin xəstəliklər; yeni törəmələr; zədə və zəhərlənmə
D) İnfeksion xəstəliklər; qan dövranı sisteminin xəstəlikləri
E) İnfeksion və parazitar xəstəliklər; həzm sisteminin xəstəlikləri, psixiki xəstəliklər
Ədəbiyyat: İ.H.İsayev Bəd xassəli şişlərin şüa müalicəsinin əsasları, Bakı, 2001
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azerbaycan-retinologlarnn-konferans.html
|
Azerbaycan Retinologlarının Konferansı
|
Azerbaycan Retinologlarının 1. Konferansı
7-8 Mayıs 2016, Lankeran-Azerbaycan
http://eye.az/?page=nread&q=0
AKADEMİK ZƏRİFƏ ƏLİYEVA ADINA MİLLİ OFTALMOLOGİYA MƏRKƏZI
Şəkərli diabetin göz fəsadları şöbəsi Vitreoretinal cərrahiyyə şöbəsi
Təşkilat komitəsi:
Müşfiq KƏRİMOV (sədr)
Aişə ŞAHMALIYEVA
Lalə AXUNDOVA
Ceyhun NƏZƏRLİ
Rəna AĞAYEVA
Səbinə MƏCİDOVA
Xalid ƏLİYEV
Orxan GÜLLƏROV
1-ci gün : 7 May
Konfrans iştirakçılarının qeydiyyatı: 8.45-9.20
1. Sessiya – Konfransın açılışı: 9.20-09.30
1 Giriş sözü Dr. Müşfiq Kərimov
2. Sessiya – Torlu qişanın damar mənşəli xəstəliklərinin diaqnostika və müalicəsi: 09.30-10.30
Moderatorlar: Dr. Müşfiq Kərimov, Dr. Aişə Şahmalıyeva
№ Mövzular Məruzəçilər (7 dəq.)
1 Azərbaycanın cənub regionunda retinal vena trombozlarının tezliyi və müalicəsinin nəticələri Dr. Orxan Güllərov
2 Proliferativ diabetik retinopatiyalı xəstələrdə multifokal ERG nəticələri Dr. Nigar Şahbazova
3 Diabetik makula ödeminin müalicəsinin uzaq nəticələri Dr. Aişə Şahmalıyeva
4 Retinanın traksion qopması zamanı aparılan vitrektomiyadan sonra qalıq subfoveolyar maye Dr. Günay Rüstəmbəyova
5 Proliferativ diabetik retinopatiyalı xəstələrdə vitrektomiya zamanı ILM soyulmasının nəticələri Dr. Müşfiq Kərimov
6 Torlu qişanın damar və iltihabi mənşəli patologiyalarında VEGF (damar enotelinin böyümə faktoru) səviyyəsinin müqayisəli təhlili Dr. Səbinə Məcidova
Kofe-breyk: 10.30-11.00
3. Sessiya – Mühazirə: 11.00- 11.30
Moderator: Dr. Lalə Axundova
№ Mövzu Məruzəçi (20 dəq.)
1 Torlu qişanın reqmatogen qopmasına müasir cərrahi yanaşma Dr. Qalina Levitskaya (Odessa, Ukrayna)
4. Sessiya – Tibbi praktikadan maraqlı kliniki nümunələr, 1-ci hissə: 11.30-12:30
Moderatorlar: Dr. Natəvan Əliyeva, Dr. Lalə Axundova
№ Məruzəçi (5 dəq.)
1 Dr. Xalid Əliyev
2 Dr. Rasim Hacıyev
3 Dr. Günay Rüstəmbəyova
4 Dr. Ruqiyyə Hacıyeva
5 Dr. Anar Rəhimov
6 Dr. Natəvan Əliyeva
7 Dr. Nuranə Nuriyeva
8 Dr. İnara Hacı
Nahar fasiləsi: 12.30-14.00
5. Sessiya – Vitreoretinal cərrahiyədə mürəkkəb və qeyri-standart hallar üzrə videosessiya: 14.00-15.30
Moderatorlar: Dr. Müşfiq Kərimov, Dr. Lalə Axundova
№ Məruzəçilər (10 dəq.)
1 Dr. Qalina Levitskaya
2 Dr. Müşfiq Kərimov
3 Dr. Oksana Sidak-Petretskaya
4 Dr. Lalə Axundova
5 Dr. Tural Qəlbinur
6 Dr. Anar Rəhimov
Kofe-breyk: 15.30-16.00
6. Sessiya – Diabetik makula ödemi. Dəyirmi stol: 16.00- 16.30
Moderator: Dr. Xalid Əliyev
Diskussiya iştirakçıları
Dr. Müşfiq Kərimov
Dr. Aişə Şahmalıyeva
Dr. Tural Qəlbinur
Dr. Anar Rəhimov
2. gün: 8 May
1. Sessiya – Mühazirə 2: 9.30- 10.00
Moderator: Dr. Müşfiq Kərimov
№ Mövzu Məruzəçi (20 dəq.)
1 Gözdaxili yad cisimlərdə müalicə taktikası Dr. Oksana Sidak-Petretskaya (Odessa, Ukrayna)
2. Sessiya – torlu qişanın qopması və göz almasının travmaları: 10.00-11.00
Moderatorlar: Dr. Qalina Levitskaya, Dr. Lalə Axundova
№ Mövzular Məruzəçilər (7 dəq.)
1 Xorioideyanın qopması ilə fəsadlaşmış retina qopmalarında cərrahi müalicə Dr. Qalina Levitskaya
2 Retinanın reqmatogen qopmaları –ILM soyulmalıdır ya yox? Dr. Lalə Axundova
3 Diabetik retinopatiyalı xəstələrdə retinanın traksion-reqmatogen qopması zamanı 23 gauge vitrektomiya Dr. Müşfiq Kərimov
4 Gənc xəstələrdə katarakta cərrahiyyəsindən sonra psevdofakik retina qopmaları Dr. Tural Qəlbinur
5 Distant Purçer (Purtscher) retinopatiyası Dr. Nuranə Nuriyeva
Kofe-breyk: 11.00-11.30
3. Sessiya - Tibbi praktikadan maraqlı kliniki nümunələr, 2-ci hissə: 11.30-12:30
Moderatorlar: Dr. Aişə Şahmalıyeva, Dr. Ruslan Məmmədov
№ Məruzəçilər (5 мин.)
1 Dr. Natəvan Əliyeva
2 Dr. Tural Qəlbinur
3 Dr. Leyla Qəhrəmanova
4 Dr. Nigar Şahbazova
5 Dr. Günay Rüstəmbəyova
6 Dr. Tərlan Əliyeva
7 Dr. Rəvanə Həsənova
Konfransın bağlanışı: 12.30-12.45
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/afisa-26-29-noyabr-azerbaycan-dovlet-akademik-opera-ve-balet-t.html
|
Afişa 26-29 noyabr Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı Nizami küçəsi 95
|
|
Afişa 26-29 noyabr Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı Nizami küçəsi 95
|
tarix | 02.01.2022 | ölçüsü | 16,71 Kb. | | #2648 |
|
Afişa 26-29 noyabr
Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrı
Nizami küçəsi 95
26 noyabr
|
Xalq artisti Ramiz Mustafayevin 90 illiyinə həsr olunmuş musiqi festivalı
R.Mustafayev - “Vaqif” (opera – premyera)
|
19.00
|
27 noyabr
|
Q.Qarayev - “Leyli və Məcnun”, “Don Kixot” (birpərdəli baletlər)
|
19.00
|
Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrı
Füzuli meydanı 1
26 noyabr
|
C.Məmmədquluzadə - “Ölülər”
H.Mirələmov - “Vəsiyyət”
|
12.0019.00
|
27 noyabr
|
H.Həsənov - “Qürbətdən gələn məktublar”
C.Məmmədquluzadə - “Ölülər”
|
12.0019.00
|
Azərbaycan Dövlət Musiqili Teatrı
Zərifə Əliyeva küçəsi 8
26 noyabr
|
R.Şəfəq, V.Zimin - “Yağış göbələyinin macərası” (rus dilində)
Ə.Səmədli -“Toya bir gün qalmış”
|
12.00
19.00
|
27 noyabr
|
O.Zülfüqarov, R.Heydər - “Dəcəl çəpişlər”
O.Kazımi, R.Heydər - “Qızıl toy”
|
12.00
19.00
|
Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrı
Nizami küçəsi 72
26 noyabr
|
Rus xalq nağılı - “Qoğalın nağılı”
U.Şekspir - “Romeo və Cülyetta”
|
12.00
19.00
|
27 noyabr
|
X.Əlibəyli - “Dovşanın ad günü”
V.Şurayeva, Ə.Əmirli - “Qohumlar”
|
12.00
19.00
|
Azərbaycan Dövlət Rus Dram Teatrı
Xaqani küçəsi 7
26 noyabr
|
V.Neverov – “Nağıl qonaqlığında”
Y.Polyakov – “Xalam bundu” (premyera)
|
12.00
19.00
|
27 noyabr
|
A.Nikuşina – “Dərzi və süpürgəçi”
N.Kouard – “Bliss ailəsi”
|
12.00
19.00
|
Azərbaycan Dövlət Kukla Teatrı
Neftçilər prospekti 36
26 noyabr
|
Ə.Səmədli - “Cik-cik xanım”
C.Rodari - “Çipollino” (rus dilində)
|
12.00, 14.00
16.00
|
27 noyabr
|
Rus xalq nağılı - “Qoğal”
Rus xalq nağılı - “Qoğal” (rus dilində)
|
12.00, 14.00
16.00
|
Yuğ Dövlət Teatrı
Neftçilər prospekti 36 (Kukla Teatrının binası)
29 noyabr
|
“Rindü Şeyda”
|
19.00
|
Azərbaycan Dövlət Pantomima Teatrı
Azadlıq prospekti 10
26 noyabr
|
B.Əhmədli - “Ora-bura”
|
18.00
|
27 noyabr
|
B.Xanızadə - “Fəlakət və insan”
N.Rüstəmov - “Ağbığlılar”
|
14.00
18.00
|
Heydər Əliyev Sarayı
Bülbül prospekti 35
26-27 noyabr
|
Əməkdar artist Röyanın konserti
|
19.00
|
Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası
İstiqlaliyyət küçəsi 2
29 noyabr
|
Q.Qarayev adına Dövlət Kamera Orkestri (bədii rəhbər və
baş dirijor - Teymur Göyçayev). İştirak edirlər: professor
Zəhra Quliyevanın tələbələri
|
19.00
|
Kamera və Orqan Musiqisi Zalı
28 May küçəsi 17
29 noyabr
|
Bəstəkar, Əməkdar müəllim, sənətşünaslıq namizədi Adilə Yusifovanın 60 illiyinə həsr olunmuş müəllif konserti
|
19.00
|
Dostları ilə paylaş: |
|
|
|
http://azkurs.org/laboratoriya-hesabat-v3.html
|
Laboratoriya hesabatı
|
Laboratoriya hesabatı
Ad:Məharət Soyad:Qarayev
Məktəb:Akademik Zərifə Əliyeva adina lisey Tarix:04.02.2016
Məqsəd: Bəzi maddələrdə PH-ın ölçülmə qaydasını şagirdlərə aşılamaq və bu vərdişləri şagirdlərdə formalaşdirmaq
Metodologiya: Qruplarla iş
Alətlər və materiallar:Labdisk dəsti,PH-ı olçüləcək maddələr(Kimyəvi stəkanlarda hərəsindən 50 qram olmaqla distillə suyu,xlorid və sulfat tursusu,ammonium sulfat məhlulu,limon suyu,Soda məhlulu,xorək duzu məhlulu,
Alətlərin qoşulma şəkli:
Prosedur-Qısa:
1. Labdiskin qoşulması,komputerlə birləşdirilməsi
2. Məhlulların hazırlanması
3.PH –ların ölçülməsi,qrafikin qurulması,qrafikin təhlili
Nəticələr
Qrafiklər/Cədvəllər:
Məlumatların təhlili:
Yekun suallar
Sual1:Labdisk nədir?
Cavab1:Labdisk böyuk imkanlara malik olan kiçik cihaz halına salınmış böyük labaratoriyadır
Sual2:Labdisk vasitəsi ilə PH necə ölçülməli
Cavab2:Labdisk aparatına PH elektrodu bərkidilir,elektrod əvvəlcədən hazırlanmış məhlullara salınaraq 15-20 saniyə ərzində nəticənin sabitləşməsini gözləyirik
Sual3:Labdisk vasitəsi ilə hansı maddələrin PH-ini ölçmək olar?
Cavab3:Labdisk vasitəsi ilə maye vəya məhlul halında olan istənilən maddənin PH-ını ölçmək olar
Sual4:Labdisk daha hansı fənlər üçün geniş imkanlar açır?
Cavab4:Kimya ilə yanaşı Biologiya və Fizika fənləri də labdiskin imkanlarından istifadə edə bilər
URL:https://m.youtube.com/watch?v=Sj3jGDhVIT8 (esas video)
Laboratoriya hesabatı © Globisens Ltd.
Səhifə
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/request-for-quotation-rfq.html
|
Request for quotation (rfq)
|
ŞİRKƏTİN ADI VƏ ÜNVANI:
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı
“Milli E-Idarəçilik Şəbəkəsi Təşəbbüsü” layihəsi
Zərifə Əliyeva küçəsi, 33
AZ 1000, Bakı ş., Azərbaycan
|
TARİX: 4 Sentyabr, 2009
|
İSTİNAD:
“Milli E-Idarəçilik Şəbəkəsi Təşəbbüsü” layihəsi üçün informasiya kiosku
|
Hörmətli cənab/xanım:
İnformasiya kioskunun alınması üzrə təkliflərin qapalı zərflərdə 23 sentyabr 2009-cu il saat 13.00-dək təqdim edilməsi sizdən xahiş edilir.
Təkliflər aşağıdakı ünvana təqdim olunmalıdır:
Bakı şəhəri, BMT-nin 50 illiyi küçəsi, 3, BMTİP –in Azərbaycan Nümayəndəliyi
Zərflərin üzərində aşağıdakı sözlər yazılmalıdır:
“Nəzrin Qədimovanın nəzərinə
Info kiosk”
Bənd
|
Ümumi təsnifat [texniki göstərişlər, keyfiyyət və təhlükəsizlik standartları, xüsusi tələblər]
|
Miqdar
|
|
İnformasiya kiosku
|
6
|
|
Spesifikasiyası
|
|
Core 2Duo 2.0 Ghz
Windows XP Professional
RAM 2048 MB DDR
HDD 160 GB SATA
Network-Integrated Gigabit
Ethernet
Monitor-17 LCD
Həssas ekran (touch screen)
Maus (mouse) metal diyircəkli (robust metal trackball)
Metal klavyatura
|
|
DİGƏR ŞƏRTLƏR
|
|
Çatdırılma (INCOTERMS 2000) və Yer
|
Mallar yerlərə 09 oktyabr 2009–cu il gec olmayaraq çatdırılıb quraşdırılımalıdır.
|
Ödəniş
|
100% mallar çatdırılıb quraşdırıldıqdan sonra bank köçürmə yolu həyata keçiriləcək. Qiymətlər ƏDV-xaric göstərilməli, mallar və xidmətlər ƏDV-xaric təmin edilməlidir;
|
Təklifin qanuniliyi
|
60 GÜN
|
Qabaqcadan yoxlama -
təklifin tam olması.
|
Yarı qiymətə/təklifə icazə verilmir
|
Nəqliyyat növü
|
QURU
|
Ümumi şərtlər
|
Surəti əlavə edilmişdir (bax. əlavə A)
|
|
|
Qeyd edin
(təchizat mütəxəssisləri uyğun gəlməyən xətləri ləğv etməlidirlər)
|
Zəmanət şərtləri: Mallara 1 il tam zəmanət verilməlidir. Təchizatçı bu müdət ərzində malların reqlament üzrə işləməsinə tam zəmanət verir. Zəmanət müddəti mallar quraşdırılıb istifadəyə verildiyi gündən qüvvəyə minir. Bu müddət ərzində alınmış mallarda hər hansı qüsur olduqda mallar yenisi ilə əvəz olunmalıdlr.
Tender təklifləri 1 nüsxədə tərtib olunmalı, imzalanmış və möhürlənmiş qapalı zərflərdə çatdırılmalıdır.
Müxtəlif zəmanətlər barəsində şərtlər: Əgər varsa üstünlük kimi hesab olunur
|
ŞƏRTLƏR
|
Dil: Quraşdırılma və fəaliyyət üzrə təlimatlar da daxil olmaqla bütün sənədlər aşağıdakı dildə olmalıdır:
Azərbaycan və İngilis dilləri
|
Digər şərtlər:
-
Mallar təzə olmalı və tələb olunan spesifikasiyaya cavab verməlidir;
-
Mallar 9 oktyabr 2009-cu il tarixindən gec olmayaraq çatdırılmalı və quraşdırmalıdırlar;
-
Beynalxalq standartlara uyğun olmalıdır;
-
Avadanlıqların sertifikatı (əgər mümkündürsə).
|
ADI VƏ VƏZİFƏSİ
Sübhan Əhmədov, BMTİP Əməliyyatlar üzrə Menecer ___ İmza: ____________Tarix__________
ƏLAQƏ ÜNVANI: Z.Əliyeva küç 33, cənab Nəriman Haciyev, milli layihə meneceri , Tel: 99412 598 06 21 e-mail: [email protected]
|
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/yolumacq-rayon-mehkemesine-iddiac-zehleyeva-esebgul-qezebxan-q.html
|
Yolumaçıq Rayon Məhkəməsinə İddiaçı: Zəhləyeva Əsəbgül Qəzəbxan qızı Ünvan
|
Bu iddia ərizəsi nümunədir və bu ərizədəki bütün adlar şərti xarakter daşıyır.
Yolumaçıq Rayon Məhkəməsinə
İddiaçı: Zəhləyeva Əsəbgül Qəzəbxan qızı
Ünvan: Yolumaçıq ray., Cığır qəsəbəsi, ev11
Cavabdeh: Gülüşov Gülxoş Meyxoş oğlu
Ünvan: Yolumaçıq ray., Cığır qəsəbəsi, ev11
Cavabdeh: Azərbaycan Respublikası Dövlət Sərhəd Xidməti
Ünvan: Bakı ş., Zərifə Əliyeva küç. 30
İ D D İ A Ə R İ Z Ə S İ
(Respublikadan xarici dövlətə sərbəst surətdə gedib-gəlmə hüququnun verilməsinə dair)
Cavabdeh Gülüşov Gülxoş Meyxoş oğlu ilə aramızda olan nikah 01.09.2011-ci il tarixdə ləğv edilmişdir və bu barədə Yolumaçıq rayon VVADQ şöbəsi tərəfindən 666 saylı nikahın pozulması barədə şəhadətnamə verilmişdir.
Birgə nikahdan 01.01.2007-ci ildə Gülüşova Gülşən Gülxoş qızı, 31.12.2007-ci ildə Gülüşov Şəngülüm Gülxoş oğlu adlı uşağlarımız anadan olmuşdur. Uşaqlar mənim himayəmdə qalmışdır. Uşaqların maddi təminatı və tərbiyəsi ilə özüm məşğul oluram. Cavabdeh ata kimi uşaqları ilə maraqlanmır. Yolumaçıq rayon məhkəməsinin 09.03.2012-ci il tarixli hökmü ilə cavabdeh Gülüşov Gülxoş Meyxoş oğlu Azərbaycan Respublikası Cinayət Məcəlləsinin 177.1-ci maddəsi ilə məhkum olunaraq 2 (iki) il müddətə azadlıqdan məhrum edilmişdir. Hazırda cəzaçəkmə müəssisəsində cəza çəkir.
Uşaqların maddi cəhətdən təmin edilməsi üçün mənə Gürcüstan Respublikasında yaşayan atam kömək edir. Mən uşaqları babalarının yanına aparmaq istəyirəm ki, məktəb yaşına qədər Gürcüstan Respublikasında qalsınlar.
Lakin qanunvericiliyə əsasən uşaqlar yetkinlik yaşına çatmadıqları üçün onları atanın razılığı olmadan xarici dövlətə aparmaq qeyri-mümkündür. Cavabdehdən belə bir razılığı almaq mənim üçün imkan xaricindədir.
«Ölkədən getmək, ölkəyə gəlmək və pasportlar haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun 2-ci maddəsinə əsasən 18 yaşına çatmamış vətəndaş ölkədən öz valideynlərinin və ya qanuni nümayəndəsinin notarius tərəfindən və ya qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada təsdiq edilmiş razılığı ilə gedə bilər. Valideynlərdən birinin razılığı olmadıqda yetkinlik yaşına çatmamış vətəndaşın ölkədən getməsi məsələsi məhkəmənin qərarı əsasında həll edilir.
Hal-hazırda Gülüşov Gülxoş Meyxoş oğlunun cəzaçəkmə müəssisəsində cəza çəkməsi, mənimlə və uşaqları ilə görüşdən imtina etməsi, ümumiyyətlə ondan uşaqların Gürcüstan Respublikasına getmələri ilə əlaqədar razılığın alınmasının qeyri-mümkünlüyü kimi hallar uşaqların xaricə getməsi üçün əngəl təşkil edir
Yuxarıda qeyd edilənlərə əsasən, Azərbaycan Respublikası Mülki Prosessual Məcəlləsinin 149-cu və 150-ci maddələrini rəhbər tutub məhkəmədən
XAHİŞ EDİRƏM:
01.01.2007-ci ildə anadan olmuş Gülüşova Gülşən Gülxoş qızının və 31.12.2007-ci ildə anadan olmuş Gülüşov Şəngülüm Gülxoş oğlunun xarici ölkəyə atasının razılığı olmadan sərbəst surətdə gedib – gəlmə hüququnun verilməsinə dair qətnamə qəbul edəsiniz.
İddia ərizəsinə əlavə olunan sənədlər:
-
Boşanma haqda şəhadətnamənin surəti
-
Doğum haqda şəhadətnamənin surəti
-
Dövlət rüsumunun ödənilməsi barədə qəbz
-
İddia ərizəsinin surəti
-
Şəxsiyyət vəsiqəsinin surəti
-
Hökmün surəti
Tarix: 10 sentyabr 2012-ci il
İddiaçı: Zəhləyeva Əsəbgül Qəzəbxan qızı
____________________________________
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/magistrantlarn-dissertasiya-movzusunun-yazlmas-muzakiresi-ve-m.html
|
Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə
|
Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və
müdafiəsi üçün
YADDAŞ QEYDİ
Birinci tədris ili üzrə:
15 sentyabr – 01 oktyabr – İxtisas kafedraları tərəfindən magistrantlara tövsiyyə olunan dissertasiya mövzuları və mövzular üzrə müvafiq olaraq onlara rəhbərlik edəcək mütəxəssislər müəyyənləşdirilərək mövzu və rəhbər seçimi üçün magistrantlara təqdim olunmalıdır.
02 oktyabr – 15 oktyabr – Magistrantlar seçdikləri mövzu və rəhbəri kafedraya ərizə ilə bildirməlidirlər. Magistrantlara aktuallığı əsaslandırmaq şərti ilə tövsiyyə olunan mövzulardan kənar bir mövzu seçmək imkanı da verilir.
16 oktyabr – 15 noyabr – Magistrantlar üzrə mövzu və elmi rəhbərlər (ehtiyac yarandıqda həmçinin məsləhətçilər) müəyyənləşdirilir, kafedranın iclasında müzakirə olunur və Magistratura Mərkəzinə müvafiq təqdimat hazırlanır.
16 noyabr – 15 dekabr – Mərkəzin Elmi Şurasında magistrantların dissertasiya mövzusu, elmi rəhbəri və ehtiyac yarandıqda məsləhətçisi müzakirə olunur və təsdiqlənir və magistrantlara elan olunur.
16 dekabr – 28 dekabr – Magistrantlar fərdi iş planlarını hazırlayaraq elmi rəhbər tərəfindən təsdiqlənmiş formada kafedraya təqdim edirlər.
29 dekabr – 01 mart – Magistrantların dissertasiya planı təsdiqlənir və dissertasiya işinin yetirilməsinə başlanılır.
01 may – 01 iyun – Magistrantlar fərdi iş planına müvafiq gördükləri işlər barəsində kafedrada hesabat verirlər.
İkinci tədris ili üzrə:
15 sentyabr – 15 oktyabr – Kafedrada magistrantların dissertasiya işinin yerinə yetirilməsi vəziyyəti ilə bağlı hesabatı dinlənilir və ayrı ayrı magistrantlar üzrə işlərin hazırlıq səviyyəsi ilə bağlı hesabat hazırlanır.
15 oktyabr – 15 noyabr – Magistrantlar dissertasiya işinin ilkin variantını tamamladıqdan sonra elmi rəhbərə təqdim edirlər.
15 noyabr – 15 dekabr – İşin ilkin variantı ilə bağlı iradlar müvafiq qeydlər edilərək elmi rəhbər tərəfindən magistranta təhvil verilir.
15 dekabr – 15 fevral – Magistrantlar dissertasiya işini elmi rəhbərin iradlarını nəzərə almaqla tamamlayaraq elmi rəhbərə təqdim edirlər.
15 fevral – 01 mart – Elmi rəhbər dissertasiya işini yoxladıqdan sonra dissertasiya ilə bağlı yazdığı rəylə birlikdə ilkin müzakirə üçün kafedraya təqdim edir.
01 mart – 31 mart – Kafedra tərəfindən ilkin müzakirələr təşkil olunur. İlkin müzakirədə müdafiəyə buraxılan magistrantlar müəyyənləşdirilir, digərlərinə isə müvafiq iradlar yazılı şəkildə bildirilərək magistrantlara nöqsanları aradan qaldırmaq üçün 15 gün (15 aprelə qədər) vaxt verilir.
15 aprel – 30 aprel – Kafedra tərəfindən dissertasiya işlərinin ilkin müzakirələri tamamlanır və yekun rəylə birlikdə mərkəz direktoruna təqdim olunur.
01 may – 07 may – Direktor tərəfindən müdafiəyə buraxılmağa razılıqla bağlı Dissertasiyanın birinci səhifəsində müvafiq qeydlər edildikdən sonra materiallar kafedralara qaytarılır.
07 may – 10 may – Müdafiəyə buraxılmış magistr dissertasiyaları rəsmi rəyçilərə göndərilir.
11 may – 21 may – Rəyçilər tərəfindən dissertasiya işi ilə bağlı rəylər hazırlanaraq kafedraya təqdim olunur.
22 may – 27 may – Magistrant tərəfindən müdafiə ilə bağlı müvafiq sənədlər Dissertasiya Şurasına təqdim edilir.
01 iyun – 30 iyun – Magistr dissertasiyalarının müdafiəsi təşkil olunur.
01 iyul – 30 iyul – Dissertasiya Şurası tərəfindən müdafiə prosesinin nəticələri ilə bağlı hesabat hazırlanır.
|
http://azkurs.org/bak-dovlet-universitetinin-fizika-fakultesinin-elmi-surasnn.html
|
Bakı Dövlət Universitetinin Fizika Fakültəsinin Elmi Şurasının
|
Elmi Şuranın Sədri prof. M.Ə.Ramazanov
Elmi Katib prof R.C. Qasımova
Bakı Dövlət Universitetinin Fizika Fakültəsinin
№
|
Görülməsi nəzərdə tutulan işlər
|
İcra tarixi
|
Məsul şəxslər
|
1
|
Şuranın ilk iclasının keçirilməsi, onun Sədrinin müavininin və Katibinin seçilməsi, üzvləri
arasında vəzifə bölgüsünün aparılması,
2015/16-cı Tədris İlinin İkinci Yarısı ücün
Şuranın “İş planı”nın müzakirə olunub, təsdiq üçün hazırlanması.
|
5 Yanvar- 2016
|
TMŞ
|
2
|
2015/2016-cı Tədris İlinin İkinci Yarısı üzrə TMŞ-nin ”İş Planını”nın təsdiqi.
|
Yanvar-2016
|
Fakültə EŞ, TMŞ
|
3
|
TMŞ-nın nəzdində Fənn
Komissiyalarının yaradılması.
|
Yanvar- 2016
|
Dekan, TMŞ, Kafedra müdirləri
|
4
|
Fakültədə tədris olunan fənlərin siyahısını (tədris planındakı bölmələr üzrə) tərtib edib, onlarin fənn proqramlarının hazırlanıb, müzakirə olunmasını təşkil etmək və hər birini ekspertizadan keçirib, müvafiq qriflə təsdiq oluna bilməsi barədə tövsiyə hazırlamaq.
|
Yanvar-Fevral-2016
|
TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
5
|
2015/2016-cı Tədris İlinin İkinci Yarım İlinin başlanması ilə əlaqədar olaraq TMŞ-nin qarşısında duran məsələlərə dair Şuranın növbəti iclasının keçirilməsi.
|
10 Fevral-2016
|
TMŞ
|
6
|
Fakültənin IV kurs tələbələrinin buraxılış işlərinin mövzularının ekspertizasını keçirib, təsdiq üçün Fakültə Elmi Şurasına təqdim etmək.
|
Yanvar-2016
|
TMŞ, Kafedra müdirləri
|
7
|
Müsabiqə yolu ilə Fakültədə elmi-pedaqoji vəzifələrə seçilən şəxslərin seçkidən əvvəl açıq dərslərini dinləyib, həmin dərslərin müzakirəsinin nəticələri və onların tədris- metodiki fəaliyyətini əks etdirən ekspert rəyi hazırlayıb, Fakültə Elmi Şurasına təqdim etmək.
|
Mütəmadi
|
TMŞ, Fakültə EŞ-nın Elmi Katibi, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
8
|
Fakültədə kadr hazırlığı aparılan tədris proqramlarında nəzərdə tutulan fənlər üzrə tələbələrin, müəllim və tədrisə köməkçi heyətin müvafiq dərslik, dərs vəsaiti və digər tədris-metodiki ədəbiyyatla təminatı vəziyyətini araşdırıb, məsələyə dair tövsiyələr hazırlamaq.
|
Mütəmadi
|
TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
9
|
Fakültədə tədris olunan fənlər üzrə mühazirə mətnlərinin elektron və kağız variantlarını mühazirə aparan müəllimlərə hazırladıb, onların ekspertizasını keçirmək, hazırlanmış materiallardan istifadə mexanizmini (qaydalarını) müəyyənləşdirmək.
|
Mütəmadi
|
TMŞ, Kafedra müdirləri, Tyutorlar, Fənn komissiyaları, Mühazirə müəllimləri
|
10
|
Müxtəlif fənlər üzrə mövcud olan dərslik,dərs vəsaitləri və praktikum dərsləri üçün laboratoriya avadanlıqlarının siyahısının tərtib olunması, onların tədris prosesini nə dərəcədə təmin edə bilməsini təhlil edib, zəruri lazım olanlarının əldə edilib, müvfiq kafedralarda və Unversitetin Kitabxanasında yerləşdirilməsi barədə təkliflər vermək.
|
Mütəmadi
|
Dekan, Dekan müavinləri, Tyutorlar, Kafedra müdirləri
|
11
|
Tədris ilinin sonunda 2015/2016-cı tədris İlində müəllimlərin öz “Fərdi iş planları”na, kafedraların isə öz “İş planları”na uyğun olaraq apardıqları tədris-metodiki işlərin nəticələrini müzakirə edərək, onların hər birinin illik fəaliyyətini qiymətləndirilmək və növbəti tədris ili üçün fəaliyyətləri barədə təklifər vermək.
|
İyul-sentyabr - 2016
|
TMŞ
|
12
|
Yeni Dərs İlinin başlanmasına qədər Fakültədə tədris olunan fənlərin Fənn Proqramları əsasında akademik Təqvim Planlarınınn, İşçi Fənn Proqramlarının (sillabusların) hazırlanmasının təşkili və ekspertizası.
|
15 May-10 Sentyabr -2016
|
TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları, Mühazirə müəllimləri
|
13
|
Müəllimlərin Fərdi İş Planlarında öz əksini tapmalı olan tədris–metodiki işlərin əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi.
|
May-Sentyabr- 2016
|
Dekan müavini, TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
14
|
Kaeedralarda dərs yükünün müəllimlər arasında bölgüsünün ekspertizası və müəllimlərin Tədris İş Planlarının təsdiqi barədə tövsiyələrin hazırlanması.
|
May-Sentyabr-2016
|
TMŞ,Fənn Komissiyaları, Kafedra müdirləri
|
15
|
Tələbələrin Tədris və İstehsalat Təcrübələri keçəcəyi müəssisələrin (təşkilatların) müəyyənləşdirilməsi, təcrübə rəhbərlərinin və təcrübə keçən tələbələrin təlimatlandırılması.
|
Aprel-İyun-2016
|
Dekan, Dekan müavini,TMŞ
|
16
|
Fakültədə yaş həddi ötmüş və sağlamlığında problemləri olan professor-müəllimlərin pedaqoji fəaliyyətlərini davam etdirmələri barədə ekspert rəyinin hazırlanması.
|
May-İyun-2016
|
Dekan müavini, TMŞ, Kafedra müdirləri
|
17
|
Gənc müəllimlərin dərslərinə qrafik üzrə qarşılıqlı gediş, həmin dərslərin müzakirəsi və müzakirələrin nəticələri əsasında müvafiq tövsiyələrin hazırlanıb, Fakültə Dekanlığına təqdim edilməsi.
|
Mütəmadi
|
TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları.
|
18
|
Tələbələrin fərdi (müstəqil) işlərinin mövzularının və qiymətləndirilməsinin seçmə qaydada ekspertizasının keçirilməsi və bu məsələ üzrə vəziyyət barədə tövsiyələrin verilməsi
|
Mütəmadi
|
TMŞ, Fənn komissiyaları, Kafedra müdirləri
|
19
|
Müəyyən fənlər üzrə tələbələrin fərdi qaydada (müstəqil) işlədilməsində və bu işlərin nəticələrinin qəbulunda mövzuya dair məsələ və çalışmalar toplusunun həll etdirilməsindən istifadə olunması variantı barədə qaydaların hazırlanması
|
Fevral-Mart -2016
|
TMŞ, Fənn komissiyaları, Mühazirə və Məşqələ müəllimləri
|
20
|
Tədris laboratoriyalarındakı avadanlıqların və tələbələr tərəfindən yerinə yetirilən işlərin “Yazılı Təsvirləri”nin təsdiq olunmuş “Qaydalar”a uyğunluğunu yoxlayıb, yoxlamanın nəticələrinin müzakirə üçün Fakültə Elmi Şurasına təqdim olunması
|
İyul-Sentyabr-2016
|
TMŞ, Fənn komissiyaları
|
21
|
Laboratoriya (praktikum), məşğələ və seminar dərslərində istifadə olunan dərslik və dərs vəsaitlərinin ekspertizasını keçirib, bu məqsədlər üçün istifadəsi daha məqsədəuyğun olan ədəbiyyat (mənbələr) barədə tövsiyələrin verilməsi
|
May-Sentyabr-2016
|
TMŞ, Fənn komissiyaları
|
22
|
Praktikum dərslərinin bütün mərhələlərinin “Qaydalar”a riayət olunmaqla (həm müəllimlər, həm tələbələr, həm də tədrisə köməkçi heyət tərəfindən) keçirilməsinə nəzarət olunması
|
Mütəmadi
|
Dekan müavini, TMŞ, Fənn komissiyaları, Kafedra müdirləri
|
23
|
Fakültənin ali təhsil üzrə hər iki pillədə kadr hazırlığı imkanlarını mövcud “Normalar”ın tələblərri əsasında araşdırb, illik tələbə və magistr qəbulunun planının müəyyənləşdirilməsi barədə tövsiyələrin (təkliflərin) verilməsi
|
Fevral-2016
|
Dekan,TMŞ, Kafedra müdirləri
|
24
|
Fakültədə tələbələrin Kurs və Buraxılış İşlərinin, eləcə də Magistr Dissertasiyalarının yerinə yetirilməsi üçün tətbiq olunan mexanizm və texnologiyanı ekspertizadan keçirib, onların təkmilləşdirilməsi barədə təkliflərin verilməsi
|
May-2016
|
TMŞ, Kafedra müdirləri
|
25
|
Tədris etdiyi fənn üzrə tələbələrin mənimsəmə faizi (imtahanaqədərki və imtahandakı) mütəmadi olaraq aşağı olan müəllimlərin dərslərində müəyyən müddət ərzində ardıcıl (müntəzəm) nəzarət edib, sonra onların fəaliyyətlərinin davam etdirmələrinin mümkünlüyü formaları barədə Fakültə Dekanlığına və Elmi Şurasına tövsiyələr təqdim etmək
|
Mütəmadi
|
Dekan, Dekan müavinləri, TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
26
|
Tələbə-müəllim və ya müəllim-tələbə konfliktləri yarandıqda həmin konfliktlərin metodiki və pedaqoji-psixoloji köklərini araşdırıb, qarşısının alınması və təkrar olunmaması üçün əməli tövsiyələrin verilməsi
|
Mütəmadi
|
Dekan, Dekan müavinləri, TMŞ,Kafedra müdirləri
|
27
|
Tanınmış və bu sahədə peşəkar sayılan əcnəbi müəlliflər tərəfindən yazılmış, tərcüməsi və kütləvi çapı zəruri sayılan dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin, praktikum kitablarının, metodiki vəsaitlərin siyahısının tərtib edilib, onların tərcüməsi və çapı üçün tövsiyə və təkliflərin hazırlanması
|
Mütəmadi
|
Dekan, TMŞ,Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
28
|
Fakültədə tədris olunan fənlər üzrə aralıq və yekun (Dövlət) attestasiyası (imtahanları) suallarının tərtibinin və məzmununun ekspertizasını keçirib, onların tətbiqə yararlığını təsdiq etmək
|
Mart, May, Sentyabr-2016
|
TMŞ, Kafedra müdirləri, Fənn komissiyaları
|
29
|
Fakültə Elmi Şurasının, Universitet TMŞ və EŞ-nın, Universitet Rəhbərliyinin qərarlarından irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsi
|
Mütəmadi
|
TMŞ, Fənn komissiyaları
|
30
|
Hər ayın birinci on günlüyündə TMŞ-nin iclasını kecirmək
|
Mütəmadi
|
TMŞ
|
30 bənddən ibarət olan bu “İş Planı” Bakı Dövlət Universitetinin Fizika Fakültəsinin Tədris-Metodiki Şurasının 05 yanvar 2016-cı il tarixli ilk iclasında müzakirə edilərək, bəyənilmiş və təsdiq üçün Fizika Fakültəsinin Elmi Şurasına təqdim olunmuşdur.
|
http://azkurs.org/azerbaycan-banklar-assosiasiyasnn-reyaset-heyeti-iclasnn-yanva.html
|
Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının Rəyasət Heyəti iclasının yanvar 2016-cı il tarixli
|
Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının
Rəyasət Heyəti iclasının
__ yanvar 2016-cı il tarixli,
__ saylı Protokoluna əsasən
TƏSDİQ EDİRƏM
_________________
Zakir Nuriyev
Azərbaycan Banklar Assosiyasiyasının Prezidenti
Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının (ABA) nəzdində fəaliyyət göstərən Ekspert və İşçi qrupların
Əsasnaməsi
Hazırkı Əsasnamə ABA-nın nəzdində fəaliyyət göstərən Ekspert və İşçi Qruplarının fəaliyyətinin tənzimlənməsi, qrupların üzvlərinin təyin edilməsi, sədrlərinin və sədr müavinlərinin seçilməsi qaydasını, qərar qəbul etmə prosedurlarını və digər əlaqədar münasibətləri müəyyən edir. Əsasnamədə qeyd olunan müddəalarla ABA-nın Nizamnaməsi arasında ziddiyyət olduqda Nizamnamədə müəyyən edilən müddəalar əsas götürülür.
-
Ümumi müddəalar
-
Assosiasiyada yaradılan daimi Ekspert Qrupları və cari məsələlərlə əlaqədar formalaşdırılan müvəqqəti İşçi Qrupları ABA üzvlərinin (banklar) müvafiq bölmələrində çalışan ekspertlərindən ibarət olmaqla, bank sektorunun qarşısında duran hədəflərin və bankların qarşılaşdığı ümumi problemlərin birgə müzakirəsi və fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, banklar qarşısında duran əngəllərin aradan qaldırılması məqsədi ilə yaradılmış peşəkarlar birliyindən ibarədir.
-
Qruplar təcrübələrin mübadilə edildiyi, normativ-qanunverici təkliflərin və digər təşəbbüslərin müzakirə edildiyi və bankların ayrı-ayrı məsələlər üzrə ümumi mövqeyinin müəyyən olunduğu platformalardır.
-
Hər hansı Qrupun yaradılması və fəaliyyətinin ümumi koordinasiyasının hansı üzv banka həvalə edilməsi barədə qərar ABA-nın Rəyasət Heyəti (bundan sonra Rəyasət Heyəti) tərəfindən verilir.
-
Qrupa üzvlük
-
Ekspert Qruplarına üzvlük Rəyasət Heyəti tərəfindən qrupun fəaliyyətini koordinasiya etməyə təhkim edilmiş üzvün (bankın) təklifi əsasında formalaşdırılır və Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq edilir. İstənilən üzv-təşkilat öz ekspertini qrup üzvlüyünə təklif edə, qrupun iclaslarında iştirak və təkliflərlə çıxış edə bilər.
-
Ekspert Qrupunun rəhbərinin seçilməsi və təsdiq edilməsi
-
Rəyasət Heyəti Ekspert Qrupunun üzvlərindən birini qrupun rəhbəri təyin edir. Ekspert qrupunun rəhbərinin namizədliyi ABA prezidenti və ya Heyət üzvü tərəfindən Rəyasət Heyətinə təqdim edir.
-
Zəruri olduqda, Qrupun rəhbəri müavinlərinin seçilməsi təşəbbüsü ilə üzvlərə müraciət edə bilər. Müavinliyə namizədlərin irəli sürülməsi həm Qrupun rəhbəri, həm də üzvlərin özləri tərəfindən həyata keçirilə bilər.
-
Ekspert Qrupunun rəhbəri və onun müavinləri iki il müddətini təsdiq edilir. Qrup rəhbərinin səlahiyyət müddəti növbəti iki il müddətinə bir dəfə uzadıla bilər.
-
ABA-nın İcraçı direktoru Prezident və Rəyasət Heyətini, eləcə də Qrupun üzvlərini Qrupun rəhbərinin və onun müavinlərinin səlahiyyət müddətinin başa çatması barədə məlumatlandırmalıdır.
-
İcraçı direktor uyğun namizədin müəyyən edilməsi üçün üzv-təşkilatlarla müzakirələr aparmalıdır. Belə müzakirələr nəticə vermədikdə, Prezident və Rəyasət Heyəti müvafiq qrupa sədr seçilməsi üçün Rəyasət Heyətinin bir neçə üzvündən ibarət müvəqqəti Komissiya yarada bilər. Qrup üzvünün sədrliyə öz namizədliyini irəli sürməsinə də imkan verilir. Seçilmiş namizədlər (Komissiya tərəfindən müəyyən edilən və ya belə Komissiya tərəfindən müəyyən edilməyən) sonradan, Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq edilmək üçün təqdim olunmalıdırlar.
-
Ekspert Qrupunun üzvləri, onların hüquq və vəzifələri
-
Qrupun üzvləri aşağıdakı hüquqlara malikdir:
-
Qrupun rəhbəri və müavini vəzifəsinə seçilmək;
-
Qrupunda fəaliyyətində və iclaslarında iştirak etmək
-
İclaslarda müzakirə olunan məsələlərə əlaqədar dair münasibət bildirmək və əlaqədar təkliflər vermək;
-
Qrup çərçivəsində müzakirə olunması üçün müvafiq təşəbbüslər və təkliflərlə çıxış etmək;
-
Qrupun fəaliyyəti barədə məlumat almaq;
-
Assosiasiyanın verdiyi səlahiyyət çərçivəsində onu beynəlxalq, dövlət, ictimai və digər qurumlarda təmsil etmək.
-
Qrup üzvlərinin aşağıdakı vəzifələri vardır:
-
ABA-nın Nizamnaməsi və bu Əsasnamənin tələblərinə əməl etmək;
-
Assosiasiyanın idarəetmə orqanlarının qərarlarının həyata keçirilməsində iştirak etmək;
-
Qrupun digər üzvləri ilə qarşılıqlı anlaşma və yardım əsasında əməkdaşlıq etmək;
-
Assosiasiyanın və onun digər üzvlərinin imicinə zərər vura biləcək hərəkətlərə yol verməmək.
-
Qərar qəbul etmə və səsvermə prosedurları
-
Ekspert Qrupunun üzvləri iclaslarda müzakirə edilən bütün məsələlər üzrə bərabər səsvermə hüququna malikdirlər. Müzakirə edilən hər hansı məsələ üzrə səsvermə hüququndan istifadə edilməsi və ya bu hüquqdan istifadə etməmə üzvün mülahizəsindən asılıdır. İclasda bir üzv-təşkilatın bir neçə nümayəndəsinin səsi bir səs hüququ kimi nəzərə alınır.
-
Qərar qəbul etmə proseduru
-
Qrupun rəhbəri və iclasda iştirak edən üzvlər mübahisəli məsələlər üzrə konsensusa gəlinməsinə çalışmalıdır.
-
İclasda müzakirəyə qoyulan və barəsində qərar qəbul edilməsi tələb olunan istənilən məsələ üzrə açıq səsvermə keçirilməlidir.
-
Əgər səsvermə nəticəsində, səsverməyə qoyulan təklif cüzi fərqlə qəbul edilməzsə, məsələnin əleyhinə səs verən üzvlərdən, təklifə onların qərarını dəyişə biləcək düzəlişlərin mümkün olub-olmadığı barədə məlumat alınmalıdır. Əgər belə düzəlişlər edildiyi halda, əleyhinə səs verənlərin qərarını dəyişə biləcəyinin mümkün olduğu aşkar olunarsa, yeni səsvermə keçirilə bilər.
-
ABA üzvlərinin üçdə-biri tərəfindən tələb olunarsa, Rəyasət Heyəti müvafiq Ekspert Qrupunun hər hansı məsələ üzrə mövqeyinə yenidən baxılması üçün müzakirələr aça bilər.
-
Ekspert Qrupu yalnız öz mandatı çərçivəsində fəaliyyət göstərdikdə ABA-nın adından çıxış edə bilər. İcra Aparatı Qrupların öz mandatından düzgün istifadə etməsinə nəzarət edir və hər hansı məsələnin Qrupun mandatına uyğun olmadığını Qrupun rəhbəri ilə birlikdə müəyyən edir. Bu, hər hansı məsələnin Qrupun mandatının çərçivələrini aşdığı və ya başqa Qrupun səlahiyyətinə aid olduğu hallarda baş verir. Belə olan halda, Rəyasət Heyəti müvafiq qərar verməlidir.
-
Ekspert Qrupu, barəsində konsensus əldə edilə bilməyən hər hansı məsələnin Rəyasət Heyəti iclasının gündəliyinə daxil edilməsi ilə bağlı İcra Aparatına müraciət edə bilər. Bu zaman Qrup belə məsələlər üzrə yalnız konsensusa gəlinməsi barədə təkliflə çıxış etməklə yanaşı, hər hansı əlavə həll yolları və alternativ təkliflər də irəli sürməlidir.
-
Hər hansı məsələ bir neçə Qrupun mandatına aid olduğu və məsələyə bir neçə Qrup tərəfindən baxıldığı zaman, Rəyasət Heyəti belə məsələni bütün əlaqədar Qruplar eyni mövqe tutduğu zaman qəbul edir.
-
Səsvermə proseduru
-
Qrupların müzakirəsinə təqdim edilən hər hansı təklif ümumi maraqlara xidmət edən, status-kvonun dəyişdirilməsi, dəyişiklik, hərəkət və ya yeni mövqenin formalaşdırılmasına yönəldilmiş, əsaslandırılmış təklif olmalıdır.
-
Təklif, qəbul edilməsi üçün aşağıdaqeyd edilən şərtlərə cavab verməlidir:
-
Qrupun iclasının səlahiyyətli olması üçün üzvlərin 2/3 hissəsinin iştirakı vacibdir. Bu zaman bir üzv-təşkilatı təmsil edən iki və ya daha çox qrup üzvü bir üzv kimi nəzərə alınır;
-
Təklif, iclasda iştirak edən üzvlərin sadə səs çoxluğu ilə qəbul olunur (yəni iştirakçıların 50%-dən çoxunun leyhinə səs verdiyi);
-
O halda ki, iclasda iştirak edən və əleyhinə səs verən üzvlər 33%-dən çox olmasın.
-
İclasların çağırılması və iştirak
-
Ekspert Qruplarının iclasları rübdə bir dəfədən az olmayaraq keçirilir.
-
Hər hansı aktual məsələ üzrə növbədənkənar iclas çağırıla bilər. Bu barədə qərar (i) Qrupun rəhbəri, (ii) ABA-nın İcraçı direktoru, (iii) Qrupun üzvlərinin üçdə bir hissəsinin irəli sürdüyü təşəbbüs əsasında qəbul olunur.
-
Qrupun hər hansı iclasında iştirak edə bilməyən üzv, ardıcıl üç dəfədən çox olmamaq şərtilə, onu əvəz etməsi üçün nümayəndə göndərə bilər. Bu barədə ABA-ya öncədən məlumat verilməlidir.
-
Qrupun iclasının keçirilməsi barədə məlumat, gündəliklə birlikdə, Qrup üzvlərinə iclasdan azı 5 (beş) iş günü əvvəl ABA İcra Aparatı çatdırılır.
-
Ekspert Qrupunun qərarları sədrlik edənin (Qrupun rəhbəri və ya o olmadıqda, müavinlərdən biri) və ABA-nın iclasda iştirak edən nümayəndəsi (iclasın katibi) tərəfindən imzalanan protokolla rəsmiləşdirilir.
-
Ekspert Qrupu üzvlərinin ABA-nı təmsil etməsi
-
Ekspert Qrupunun üzvü və ya üzvləri yalnız təmsil olunduqları qrupun mandatı çərçivəsində, ABA prezidentinin təqdimatı əsasında, eləcə də üzvün əməkdaşı olduğu bankın sədri ilə razılaşdırmaqla Assosiasiyanı müxtəlif dövlət və hökumət orqanları, ictimai birliklər, beynəlxalq qurumlar qarşısında, həmçinin Kütləvi İnformasiya Vasitələrində (KİV) təmsil edir.
-
Ekspert Qrupunun üzvü və ya üzvləri öz mandatlarına uyğun olaraq müxtəlif xarici və beynəlxalq konfranslarda, seminarlarda, eləcə də digər ölkələrin banklar assosiasiyaları və federasiyalarının təşkil etdiyi digər tədbirlərdə, onların ekspert qruplarının işində iştirak edə, eləcə də ABA-nı təmsil edə bilərlər.
-
Ekspert Qruplarının mandatı və iş metodu
-
Ekspert Qruplarının mandatı
-
Ekspert Qruplarının mandatı aid olduğu sahəni (məsələn, hüquqi məsələlər, ödəniş sistemləri və sair) bütünlükdə və ya bu sahənin xüsusi bir istiqamətini əhatə edə bilər.
-
Müxtəlif Qruplar eyni bir sahə ilə əlaqədar fəaliyyətə cəlb oluna və belə fəaliyyətdə iştirak edə bilər. Bu zaman, Prezident Rəyasət Heyəti ilə razılaşdıqmaqla həmin sahə üzrə əsas qrupu təyin edir. Bu halda digər qruplardan da məsələ ilə əlaqədar məsləhətlər alına bilər.
-
Bir qayda olaraq Qrupun adı onun ümumi mandatının sərhədlərini müəyyən edir.
-
Rəyasət Heyəti hər hansı Qrupun mandatını genişləndirə, eləcə də müvafiq qaydada müəyyən məsələ ilə məhdudlaşdıra bilər.
-
Qrupların mandatı ilə əlaqədar hər hansı fikir ayrılıqları Rəyasət Heyəti tərəfindən aradan qaldırlmalıdır.
-
Ekspert Qruplarının iş metodu
-
Hər bir Ekspert Qrupu növbəti mərhələ üçün (əsasən rüblük və illik) öz iş planını tərtib etməlidir. Belə iş planına fəaliyyət prosesindən əlavə və dəyişikliklər edilə bilər. İş planında növbəti dövrdə müzakirə ediləcək əlaqədar qanunvericilik və normativ aktları, bank sistemi üçün aktual olan məsələlər öz əksini tapmalı və Qrupun fəaliyyət istiqamətini müəyyən etməlidir.
-
Ekspert Qrupunun iclasında müzakirə ediləcək məsələlərin prioritetliyi ABA İcra Aparatı ilə Qrupun rəhbəri arasında müzakirələr aparılmaqla öncədən müəyyən edilməlidir. Keçiriləcək iclas zamanı hər hansı qərarın qəbul edilməsi gözlənildiyi halda, iclasda iştirak edə bilməyəcək üzvlərin öz əvəzlərinə nümayəndə təyin edə bilmələrinə imkan yaratmaq məqsədilə, bu barədə Qrupun üzvlərinə yazılı məlumat verilməlidir.
-
Əlaqədar sənədlər keçirilməsi planlaşdırılan iclasdan ən azı bir həftə öncə ABA İcra Aparatı tərəfindən Qrup üzvlərinə e-poçt vasitəsilə çatdırılmalıdır. Hər hansı məsələ və ya sənədlə əlaqədar rəy və təkliflərin verilməsi tələb oluduğu zaman bu barədə İcra Aparatı tərəfindən üzvlərə məlumat verilir və müvafiq müddətlər müəyyən edilir (belə müddət məsələnin təcililiyindən asısı olaraq dəyişir, əsasən bu müddət üç iş günü olur). Belə halda, müvafiq müddət bitdikdən sonra “münasibət bildirməmə (səssizlik) razılıq əlamətidir” prinsipi əsas tutulur.
-
Hər bir Ekspert Qrupu Rəyasət Heyətinin sədri ilə razılaşdırmaqla, müzakirə edilən və bank sektorunda aktual olan məsələlərə dair mövqe sənədi hazırlamalıdır. Bu sənəd ABA-nın əlaqədar məsələyə dair rəsmi mövqeyi hesab olunur və maraqlı tərəflərə təqdim edilir.
-
Ekspert Qrupunun rəhbəri hər hansı üzvün Qrupun fəaliyyətinə gözlənilən töhfəni verməməsi (müzakirə edilən məsələlərə münasibət bildirməməsi, təkliflərlə çıxış etməməsi) və üç ardıcıl iclasda iştirak etməməsi barədə ABA İcra Aparatını məlumatlandırmalıdır. Belə olan halda, həmin üzvün təmsil etdiyi təşkilata (banka) Qrupa başqa nümayəndənin təyin edilməsi ilə əlaqədar müraciət edilməlidir.
-
Rəyasət Heyətinin iclaslarının rübdə bir dəfə keçirildiyini nəzərə alaraq, Ekspert Qrupunun rəhbəri və ya İcraçı direktor rübdə bir dəfədən az olmayaraq, Qrupun gördüyü işlər və gələcək fəaliyyət planları barədə Rəyasət Heyətinə məlumat verməli, eləcə də altı aydan bir yazılı formada hesabat təqdim etməlidir.
-
Hər bir Qrupun fəaliyyəti illik əsasda qiymətləndirilməlidir. Belə qiymətləndirmə Qrupun rəhbəri, İcra Aparatı və ya Rəyasət Heyətinin sədri tərəfindən yerinə yetirilə bilər.
-
İşçi Qruplar
-
İşçi Qruplar Rəyasət Heyəti və ya Ekspert Qruplarının məşvərətçi orqanlarıdır. Bu Qruplar cari, texniki məsələlərlə əlaqədar olaraq Ekspert Qruplarının tərkibindən və ya ABA üzvlərinin (banklar) müvafiq bölmələrində çalışan digər ekspertlərindən müvəqqəti əsasda təşkil olunur. Konkret məsələlərin operativ qaydada müzakirəsini və müvafiq əlaqədar sənədən hazırlanması üçün əsasən İşçi Qrupların üzvlərinin sayı beş nəfərdən artıq olmur. Belə qruplara aidiyyəti Ekspert Qrupunun üzvləri ilə bərabər digər kənar ekspertlərin də cəlb edilməsi mümkündür.
-
İşçi Qrupların mövqeyi ABA-nın mövqeyi hesab edilmir. Bu qrupların vəzifəsi Rəyasət Heyəti və Ekspert Qruplarının həvalə etdiyi məsələ və təklif üzərində işləməklə onlara məruzə təqdim etməkdir.
-
Müəyyən bir məsələ üzrə İşçi Qrupu bir və ya bir neçə Ekspert Qrupu tərəfindən yaradıla bilər.
-
Qüvvəyə minmə tarixi
9.1.1 Ekspert və İşçi qrupların əsasnaməsi Rəyasət Heyəti tərəfindən təsdiq edildiyi tarixdən qüvvəyə minir.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azerbaycan-respublikas-nazirler-kabinetinin-ve-merkezi-icra-ha.html
|
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının hazırladıqları normativ hüquqi aktların layihələrinin “Elektron hökumət” portalında yerləşdirilməsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi barədə
|
“Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının hazırladıqları normativ hüquqi aktların layihələrinin “Elektron hökumət” portalında yerləşdirilməsi Qaydaları”nın təsdiq edilməsi barədə
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI NAZİRLƏR KABİNETİNİN QƏRARI
“İcra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarına baxılması, qəbul edilməsi və təsdiqi qaydası haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 24 avqust tarixli 772 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 27 iyul tarixli 483 nömrəli Fərmanının 3.4-cü bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti QƏRARA ALIR:
1. “Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının hazırladıqları normativ hüquqi aktların layihələrinin “Elektron hökumət” portalında yerləşdirilməsi Qaydaları” təsdiq edilsin (əlavə olunur).
2. Azərbaycan Respublikasının Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyinə tapşırılsın ki, 1 ay müddətində Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının hazırladıqları normativ hüquqi aktların layihələrinin “Elektron hökumət” portalında yerləşdirilməsi üçün zəruri olan texniki imkanları təmin etsin.
3. Bu qərar imzalandığı gündən qüvvəyə minir.
Azərbaycan Respublikasının Baş naziri Artur Rasi-zadə
Bakı şəhəri, 25 iyun 2012-ci il
№ 142
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin
2012-ci il 25 iyun tarixli 142 nömrəli qərarı ilə
təsdiq edilmişdir
Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının hazırladıqları normativ hüquqi aktların layihələrinin “Elektron hökumət” portalında yerləşdirilməsi
Q A Y D A L A R I
1. Ümumi müddəalar
1.1. Bu Qaydalar “İcra hakimiyyəti orqanlarının normativ hüquqi aktlarına baxılması, qəbul edilməsi və təsdiqi qaydası haqqında Əsasnamə”nin təsdiq edilməsi barədə” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2002-ci il 24 avqust tarixli 772 nömrəli Fərmanında dəyişikliklər edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2011-ci il 27 iyul tarixli 483 nömrəli Fərmanının 3.4-cü bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə hazırlanmışdır.
1.2. Bu Qaydalar Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti və mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları (bundan sonra - informasiya sahibləri) tərəfindən hazırlanmış normativ hüquqi aktların layihələrinin (bundan sonra - layihələr) “Elektron hökumət” portalında (bundan sonra - portal) yerləşdirilməsi, layihələrin açıq (ictimai və ya peşəkar) müzakirəsi (bundan sonra - müzakirə), həmçinin müzakirədə iştirak etmiş şəxslərə informasiya sahibləri tərəfindən cavab verilməsi qaydalarını müəyyən edir.
1.3. Layihələr (əldə olunması qanunvericiliklə məhdudlaşdırılan informasiyanı əks etdirən layihələr istisna olmaqla) razılaşdırılmağa göndərildiyi andan ictimai və ya peşəkar müzakirəyə çıxarılması məqsədi ilə informasiya sahibləri üçün portalda yaradılmış xüsusi bölmədə yerləşdirilir.
1.4. Layihələrin informasiya sahibləri tərəfindən portalda yerləşdirilməsi üçün zəruri olan texniki imkanlar Azərbaycan Respublikasının Rabitə və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi tərəfindən təmin edilir.
1.5. Normativ hüquqi aktların layihələri razılaşdırılmağa göndərildiyi andan bilavasitə həmin layihəni hazırlamış dövlət orqanı tərəfindən portalda yerləşdirilir.
1.6. Layihənin müzakirəsində iştirak etmək istəyən şəxslər portalda tələb olunan qeydiyyatdan keçməlidirlər.
2. Layihələrin portalda yerləşdirilməsi
2.1. Layihələrin portalda yerləşdirilməsini təmin etmək məqsədi ilə informasiya sahibi məsul şəxsi müəyyən edir və onu elektron imza ilə təmin edir.
2.2. Məsul şəxs layihələrin portalda yerləşdirilməsi üçün elektron imzadan istifadə etməklə müvafiq autentifikasiyadan keçməlidir.
2.3. Məsul şəxs bu Qaydalarla müəyyənləşdirilmiş texniki tələblərə uyğun olaraq, layihələri hazırlayır və istifadə təlimatına uyğun qaydada portalın xüsusi bölməsinə yerləşdirir. İstifadə təlimatı portalın xüsusi bölməsindən əldə olunur.
2.4. Portalın xüsusi bölməsində yerləşdirilmiş layihə portalın məsul şəxsi tərəfindən onun bu Qaydalarla müəyyənləşdirilmiş texniki tələblərə uyğunluğu yoxlanıldıqdan sonra müzakirəyə açılır.
2.5. Layihə texniki tələblərə uyğun olmadıqda, portalın məsul şəxsi tərəfindən çatışmazlıqlar dəqiq göstərilməklə, 1 iş günü ərzində informasiya sahibinə məlumat verilir. İnformasiya sahibi tərəfindən 1 iş günü ərzində çatışmazlıqlar aradan qaldırıldıqdan sonra layihə portalda yerləşdirilir.
3. Layihənin portalda yerləşdirilməsinə dair texniki tələblər
3.1. Layihələrin portalda yerləşdirilməsi zamanı informasiya sahibi aşağıdakıları təmin etməlidir:
3.1.1. layihənin mətni İSO 10646 (Unicode) beynəlxalq standartına uyğun fontlardan istifadə edilərək hazırlanmalıdır;
3.1.2. layihə ilə birlikdə aşağıdakı məlumatlar portalda yerləşdirilməlidir:
3.1.2.1. informasiya sahibinin adı;
3.1.2.2. layihənin adı;
3.1.2.3. müzakirə müddəti;
3.1.2.4. layihənin razılaşdırılmasında iştirak edən dövlət orqanlarının və təşkilatlarının siyahısı.
3.2. Portalın inzibatçılığını həyata keçirən orqan layihələrin portalda yerləşdirilməsi zamanı aşağıdakıları təmin etməlidir:
3.2.1. layihələrə sərbəst və ödənişsiz çıxış imkanını;
3.2.2. layihənin tam mətninin və ya onun istənilən fraqmentinin köçürülməsi və axtarışı imkanını;
3.2.3. layihəyə dair portalda şəxslər tərəfindən verilmiş irad və təkliflərin yalnız informasiya sahibi üçün açıq olmasını;
3.2.4. layihə ilə əlaqədar irad və təkliflər vermiş şəxslərə informasiya sahibləri tərəfindən portal vasitəsilə cavab göndərilməsi üçün texniki imkanı.
4. Layihənin müzakirəsi
4.1. Layihənin hazırlanması üçün qanunvericiliklə və ya norma-yaratma orqanının tapşırığı ilə 2 ay və ya daha az müddət müəyyən edildiyi hallarda informasiya sahibi layihənin müzakirəsi üçün 5 gündən, digər hallarda isə 10 gündən az vaxt müəyyənləşdirməməlidir.
4.2. Müzakirə müddəti bitmiş layihələr portaldan çıxarılır.
4.3. Verilmiş irad və təkliflər nəzərə alınmaqla layihə üzərində dəyişikliklər edildikdə, hazırlanmış yeni variant razılaşdırılmağa göndərildiyi andan bu Qaydalara uyğun olaraq portalda yerləşdirilir.
4.4. Layihənin yeni variantı razılaşdırılmağa göndərildikdən və ya təsdiq edilmək üçün normayaratma orqanına təqdim edildikdən sonra “Vətəndaşların müraciətlərinə baxılması qaydası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə müəyyən olunmuş müddət ərzində irad və təklifləri məqsədəuyğun hesab edilməyən şəxslərə layihəni portalda yerləşdirmiş dövlət orqanı tərəfindən bu barədə portal vasitəsilə əsaslandırılmış cavab göndərilir.
4.5. Müzakirəsi tam başa çataraq təsdiq üçün normayaratma orqanına təqdim edilmiş layihələrlə əlaqədar yaranmış bütün məlumatlar arxivləşdirilir və siyahısı portalda saxlanılır.
4.6. Portalın fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə bağlı bu Qaydalarda nəzərdə tutulmayan texniki məsələlər portalın fəaliyyətini nizamlayan sənədlərlə tənzimlənir.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/xezer-universitesi-tehsil-fakultesi-tehsil-departamenti.html
|
XƏZƏr universiTƏSİ Təhsil Fakültəsi Təhsil Departamenti
|
XƏZƏR UNİVERSİTƏSİ
Təhsil Fakültəsi
Təhsil Departamenti
Təhsil proqamlarının təşkili və qiymətləndirmə
adlı kursunun iş planı (syllabus)
Dönəm: 2014/2015 tədris ili, Yaz semestri
Müəllim: Dr. Elza Səmədova
E-mail: [email protected]
Kursun təsviri: "Təhsil proqramlarının (kurikulum) təşkili və qiymətləndirilməsi” fənninin tədrisinin əsas məqsədi ali məktəblərin pedoqoji fakültə və ixtisaslarında təhsil alan tələbələrdə təhsil proqramlarının (kurikulumların) hazırlanması, strukturu və komponentlə arasındakı əlaqələr haqqında əsas anlayışlarla tanış etməkdir. Fənnin əsas məqsədi eyni zamanda təhsildə qiymətləndirmə ilə əlaqədar əsas anlayışlar haqqında məlumat verməkdir.
Dərsin məqsədləri və gözlənilən təlim nəticələri:
-
Təhsil proqramlarının hazırlanması ilə əlaqədar əsas anlayışları izah edir;
-
Təhsil proqramlarının hazırlanmasına dair yanaşmaları bilir.
-
Təhsil proqramlarının strukturunu izah edir.
-
Təhsil proqramlarının əsas komponentləri arasındakı əlaqaləri izah edir.
-
Azərbaycanda tətbiq edilən ümumi təhsil proqramının modelini izah edir.
-
Təlim strategiyası anlayışını izah edir.
-
Təlim tədris prosesində istifadə edilən usul və formanın məqsədəuyğunluğunu müəyyənləşdirir
-
Qiymətləndirməyə dair əsas anlayışları bilir;
-
Qiymətləndirmənin növlərini və onların funksiyalarını izah edir;
-
Qiymətləndirmə üsullarının əsas xüsusiyyətlərini bilir, üstünlüklərini və məhdudiyyətlərini izah edir.
-
Beynəlxalq qiymətləndirmələrin əhəmiyyətini izah edir;
Kursun sonunda tələbələrdə aşağıdakı bacarıqların inkişaf etdirilməsi gözlənilir:
Tədqiqar aparma, təhliletmə, tətbiqetmə, şərhetmə, mühakiməetmə, nəticə çıxarma, problem həlletmə, səmərəli ünsiyyət qurma, təqdimatetmə, qrup şəklində işləmə, qrupu və özünüqiymətləndirmə.
Təlim strategiyası: Dərsdə müxtəlif təlim metod və formalarından (məs. fərdi, qruplarla və cütlərlə iş ) və üsullarından (məs. müzakirə, beyin həmləsi, təqdimatlar vs.) istifadə ediləcəkdir.
Qiymətləndirmə forması:
Aralıq imtahanı: 35 %
Final imtahanı: 35 %
Davamiyyət (participation): 5 %
Dərsə hazırlıklı gəlmək və fəallıq (activity) 10 %
Qrup və fərdi işlərin hazırlanması və təqdimatı 10 %
Quiz 5%
Tədqiqat işi ( bonus) 5 %
Cəmi: 100 bal
İmtahan haqqında:
1. İmtahana hazırlaşarkən dərslərdə götürülmüş qeydləri öyrənməklə yanaşı, dərsin iş planınnda göstərilmiş ədəbiyyatlara, o cümlədən başqa dillərdə olan, mənbələrə də müraciət etmək lazımdır.
3. Aralıq və Final imtahanlarının hər ikisində imtahan tapşırıqları qısa cavablı və ya cavabı məhdudlaşdırılmış açıq suallar, müqayisəli təhlil tipli suallardan ibarət ola bilər.
4. İstifadə ediləcək ədəbiyyatın bir qismi (xarici mənbələr) tərəfimizdən təmin ediləcəkdir.
Fəallıq, qrup və fərdi işlərin qiymətləndirilməsi:
1. hər bölmənin sonunda aparılacaq müzakirə mövzuları və sualları tələbələrə əvvəlcədən veriləcəkdir və tələbələr bu mövzulara və tapşırıqları fərdi və ya qrup işi olaraq hazırlamalıdırlar.
2 Müzakirə mövzuları və tapşırıqlar syllabusda göstərilən həftə içərisində təqdim olunmalıdır. Geçikdirilən işlərə bal verilməyəcəkdir.
Müzakirə mövzuları ( 1-ci bölmə üçün nümunə) :
-
Müsair təhsil fəlsəfələrinə görə təhsil müəssisələri nələrə məsuliyyət daşıyır və məktəbin funksiyası nə olmalıdır?
-
Azərbaycan təhsil sistemində hansı təhsil fəlsəfəsi hakim fəlsəfə olaraq qəbul edilməlidir?
-
Amerika, Avropa, Türkiyə və Azərbaycan təhsil sistemlərini təhsil proqramları tarixi baxımından müqayisə edin.
-
Təhsil porqramlarının psixolojik əsasları proqram hazırlamanın hansı mərhələsində daha çox fayda verir?
-
Təhsil porqramlarının ictimai əsasları təhsil proqramlarınin hazırlanmasına nə qədər təsir edir? Vs.
Dərs kitabları :
Elza Səmədli, Təhsil proqramlarının hazırlanması və qiymətləndirmə strategiyaları dərs materialları”.
Özcan Dəmirəl, Təhsildə proqram hazırlama ( nəzəriyyədən praktikaya),
20-ci nəşr, Pegem Nəşr., Ankara, 2013. ,
Təhsildə ölçmə və dəyərləndirmə, Redaktor. Hakan Atılqan, 6-cə nəşr, Anı nəşr.Ankara 2013
Qiymətləndirmə və monitorinq nəticələrindən istifadəyə dair təlim materialı, Xəzər Universiteti Nəşr. , Bakı 2013,
Yeni fənn kurikulumlarının tətbiqi üzrə təlim vəsaiti, Xəzər Universiteti Nəşr. , Bakı 2013,
Istifadə ediləcək diğər mənbələr:
-
George J., Posner, Analyzing the Curriculum, http://www.amazon.com/Analyzing-The-Curriculum-George-Posner/dp/0072823275#reader_0072823275
-
Robert J. Marzano John S. Kendall, Designing & Assessing Educational Objectives, Applying the New Taxonomy, California, USA, Corwin Press, 2008
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Qanunu, Bakı, “Qanun”, 2009
Abbasov Ə., Təhsil İslahatı və kurikulumların hazırlanması problemleri// ATPİ-nin Elmi əsərləri, 2005, N.1
Abbasov Ə., Yeni fənn kurikulumlarının səciyyəvi xüsusiyyətləri/ ATPİ-nin Elmi əsərləri, 2007, N.1
Abbasov Ə., Süleymanova A. , Məktəb kurikulumlarının hazırlanması / / ATPİ-nin Elmi əsərləri, 2007, N.4
Abbasov Ə., Sultanova İ. , Taksonomiydan standarta / / ATPİ-nin Elmi əsərləri, 2008, N.4
Abbasov Ə., Ümumtəhsil kurikulumlarının növləri //Kurikulum, 2008, N.1
Abbasov Ə., Ümumtəhsil kurikulumlarının hazırlanması üzrə tədqiqatların nəticələri barədə // ATPİ-nin Elmi əsərləri, 2009, N.1
Ağayev Ə. , Pedoqoji fikrimiz, dünənimiz, bu günümüz,, Bakı 2000.
Əhmədov A., Abbasov Ə., Talıbov T., Təhsil kurikulumlarının xarakterik cəhətləri // Kurikulum 2009, N. 1.
Hüseynzadə R. L., Erkən və orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyyə, təhsil və pedaqoji fikir, Bakı, Nurlan, 2007
Mehrabov, A.O., Azərbaycan təhsilinin müasir problemləri, Bakı, Mütərcim, 2007
Mehrabov, A.O., Cavadov, İ., Ümumtəhsil məktəblərində monitorinq və qiymətləndirmə, Bakı, Mütərcim, 2007
Rüstəmov F., Pedaqogika Tarixi, Bakı, “Nurlan”, 2006
Varış, Fatma, Eğitimde Program Geliştirme, Alkım Yayınları, Ankara,1996.
Veysel. Sönmez, Program Geliştirmede Öğretmen El Kitabı.. Ankara, Anı Yayıncılık, 2001
http://www.ppd.com.tr/kaynaklar/15-egitim-ogretim-programinin-degerlendirilmesi.html
http://www.nylc.org/sites/nylc.org/files/files/250CIPP.pdf
http://kefad.ahievran.edu.tr/archieve/pdfler/Cilt6Sayi1/JKEF_6_1_2005_13_19.pdf
http://www.nationalforum.com/
http://biologmehmet.blogcu.com/program-gelistirmede-temel-kavramlar/11335794
http://www.kurikulum.az/index.php/az/resurslar/jurnal/nesrler
http://www.edu.gov.az/upload/file/cixish-16.10.09.pdf
Istifadə oluna biləcək digər mənbələr
Həftə / Tarix
|
MÖVZULAR
|
SAAT
|
|
I MODUL: Təhsil proqramlarının quruluşu və məzmunu
|
26
|
1
26.01.2015
28.01.2015
|
Təqvim planın müzakirəsi. Təhsil proqramlarının hazırlanması ilə əlaqədar əsas anlayışlar. Təhsil proqramlarının hazırlanması tarixi
|
4
|
2-3
02.02.2015
04.02.2015
09.02.2015
|
Təhsil proqramlarının hazırlanmasının ictimai, psixoloji, fəlsəfi əsasları: (cəmiyyətin ehtiyacları, təhsil fəlsəfələri, öyrənmə nəzəriyyələri çərçivəsində təhsil proqramına baxış)
|
6
|
3-4
11.02.2015
16.02.2015
|
Təhsil proqramları hazırlanmasında əsas prinsiplər və yanaşmalar,təhsil programları modelləri
|
4
|
4-5
23.02.2015
25.02.2015
02.03.2015
|
Təhsil proqramlarının strukturu, komponentləri, bu komponentlərin birbirləri ilə olan əlaqələri
Təhsil proqramlarında hədəflərin, təlim nəticələrinin, standartların, məzmunun və bacarıqlar müəyyən edilməsi.
|
6
|
5.-6
04.03.2015
09.03.2014
11.03.2015
|
Təhsil proqramlarında təlim nəticələrinin, standartların bilik və fəaliyyət komponentləri və onlların təhlili, məzmunu təşkil edən biliklərin növləri və taksonomiya anlayışı
(* Mart Qadınlar bayramı)
Quiz
|
4+2
|
|
II MODUL: Təhsil proqramında nəzərdə tutulan təlim strategiyası
|
12
|
7-8
16.03.2015
23.03.2015
26.03.2015
|
Proqresiv təlim yanaşması. Təlim strategiyaları. Təlimin təşkili prinsipləri. Planlaşdırma növləri və planlaşdırma nümunələri
(* Novruz Bayramı)
|
2+4
|
8
|
Aralıq imtahanı
|
2
|
9.
18.03.2015
30.03.2015
|
Təlim məqsədlərinin təyin olunması, təlimdə yüksək idraki bacarıqların formalaşdırılması, təlim metod və formalarının məqsədəuyğunluğu
|
4
|
|
III MODUL: Təhsil proqramında nəzərdə tutulan qiymətləndirmə strategiyası
|
22
|
10
01.04.2015
|
Təhsildə qiymətləndirmə ilə əlaqədar əsas anlayışlar: ölçmə, dəyərləndirmə, meyar,
Monitorinq və qiymətləndirmənin məqsədləri
|
2
|
10.
06.04.2015
|
Azərbaycanın Qiymətləndirmə Konsepsiyası
|
2
|
11-12
08.04.2015
13.04.2015
15.04.2015
|
Qiymətləndirmə növləri (diaqnostik, formativ, summativ), və əsas xüsusiyyətləri, istifadə yerləri, qiymətləndirmənin məzmunu, qiymətləndirmə vasitələrinin növləri, üsulları
|
6
|
12.-13
20.04.2015
22.04.2015
|
Qiymətləndirmə standartları: Beynəlxalq qiymətləndirmələrdə istifadə olunan standartlar,
|
4
|
14
27.04.2015
28.04.2015
|
Qiymətləndirmə (ölçmə) vasitələrinin əsas xüsusiyyətləri, validlik, etibarlılıq, işləklik
|
4
|
15
04.05.2015
06.05.2015
|
Dəyərləndirmə: təhsildə dəyərləndirmə, qiymətləndirmə nəticələrinin təhlili prinsipləri
|
4
|
|
Final
|
|
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/tedris-plan-yaz-2014-kurs-tehsilin-idareedilmesi-3-kredit-muel.html
|
Tədris Planı Yaz, 2014 Kurs: Təhsilin İdarəedilməsi (3 Kredit) Müəllim: Vəfa Qasımova
|
Xəzər Universiteti
Təhsil Fakültəsi
Təhsilin İdarəedilməsi
Tədris Planı
Yaz, 2014
Kurs: Təhsilin İdarəedilməsi (3 Kredit) Müəllim: Vəfa Qasımova
Elektron ünvan: [email protected]
Dərs vaxtı: Şənbə
Görüş zamanı: Çərşənbə və şənbə
Kursun təsviri:
Tələbələr məktəb idarəçiləri üçün nəzərdə tutulan başlıca idarəetmə nəzəriyyələri, idarəçiliyin təsiri, məktəb liderliyi və eyni zamanda müasir məktəb idarəçiliyindəki əsas prinsip və təcrübələr barədə öyrənəcəklər. İştirakçılar təşkilati yenidənqurma, məktəb idarəçiliyi proseslərinə tətbiq edilə biləcək klassik və müasir idarəçilik nəzəriyyələri ilə tanış ola biləcək və onları məktəb idarəçilyində tətbiq etmək üçün bacarıqlara sahib olacaqlar. Nəticədə, tələbələr təhsildə idarəetmə məsələləri, onlara müasir yanaşmalar və onların bugünkü məktəblərə tətbiqi barədə bilik və bacarıqlarla təchiz olunacaqlar.
Öyrənmə məqsədləri:
Tələbələr bunları öyrənəcək:
-
Digər sahələrdəki təşkilati nəzəriyyələri anlamaq və onları müasir təhsil məsələlərinə tətbiq etmək bacarığı
-
Mədəniyyət, dəyişiklik, səlahiyyətin və administrativ rolların təşkilati mühitə təsirini anlama
-
Məktəb lideri olaraq, liderlik rolu, onun zəif və güclü tərəfləri barədə düşünmək
-
Liderlik rolunun həm məktəb daxili, həm də məktəbdən kənar əhəmiyyətini anlamaq
Əldə ediləcək bilik nəticələri:
Bu kursdan sonra uğur əldə etmiş tələbələr aşağıdakıları etməyə hazır olacaq:
-
Təşkilati nəzəriyyələri anlayaraq, onlardan peşəkar təcrübədə istifadə etmək
-
Təhsil müəssisəsində administrasiya, strateji yanaşmalar, liderlik və dəyişikliyi anlamaq
-
Müəssisədə liderin rolunu və liderin müəssisənin qoyulmuş hədəflərə çatmasına göstərdiyi köməyi qiymətləndirmək
-
Əməkdaşlıq, liderlik və ortaq məsuliyyət bacarıqlarının inkişafı və istifadəsi üçün məktəbin ictimaiyyətin bütün üzvlərinə imkanlar yaratmağa hazır olmaq
-
Təqdimetmə, yazı və analitik yazıların hazırlanması da daxil olmaqla, səmərəli və səriştəli ünsiyyət bacarıqları inkişaf etdirmək və praktikada yoxlamaq
Kursun aparıcı xətti
-
Sinif müzakirələrində iştirak: Tələbələrdən dərslərdə, müzakirələrdə fəal iştirak tələb olunur. Təqdimatlar, yazı işlərində qoyulan tələblərə uyğun hazırlılıq səviyyəsi tələb olunur.
-
İmtahan və ya tapşırıqları buraxma: Əgər tələbə tələb edilən və planlaşdırılmış tapşırığı yerinə yetirmək imkanında deyilsə, əvvəlcədən xəbərdarlıq verilməlidir. Bütün sinfin iştirakı və verilmiş tapşırığın tamamlanması vacibdir.
-
Akademik saxtakarlıq: Kurs zamanı hər hansısa plaqiatlıq ciddi şəkildə cəzalandırılacaq (kursdan keçməməklə). Görülən iş zamanı mənbələrə istinad verilməlidir. Lakin tələbə tərəfindən əlavə təhlil aparılmadan yalnız istinadlardan və sitatlardan ibarət hər hansısa yazı işi də qəbul edilməyəcəkdir. Test zamanı fırıldaqlar da cəzalandırılacaq.
-
Yazı işlərinin mövzuları müəllim tərəfindən müəyyənləşdiriləcəkdir. Sərbəst yazı mövzuları qəbul edilməyəcək. Digər tələbələrlə birgə yazı işləri də yalnız müəllimin öncədən icazəsi ilə mümkündür.
Məsləhət görülən ilkin şərtlət:
-
İngilis dili kursu
-
Təhsilə Giriş
Tələb olunan texnoloji imkanlar
Internetə çıxış access
Elektron hesab
Qiymətləndirmə şkalası:
Kurs qiymətləri davamiyyət, dərsdə iştirak, ev tapşırığı, imtahanlar və yazı işləri əsasında aparılacaqdır. Ev tapşırıqları verilən dərsi evdə oxuyub hazırlamaqdan, dərsdə iştirak, müzakirələrdə nə qədər fəal olmaqdan ibarət olacaq. İmtahanlarda müəyyən bölmələri əhatə edən çoxseçimli suallar olacaq. Aralıq imtahanda isə həm çoxseçimli, həm də açıq suallar olacaq. Yazı işləri isə qazanılmış bilik və bacarıqlar əsasında müəllim tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bir mövzu əsasında tələbənin öz yanaşmasını əks etdirən yazı olmalıdır. Tələb olunan meyarlar – fikir aydınlığı, dəqiqlik, analitik və sintetik bacarıqlardan istifadə etmək, sitatlara istinad şəklində aparılmalıdır.
İştirak və fəallıq 20%
Aralıq İmtahan 25%
Kurs İşi 30%
Son İmtahan 25%
Cəmi 100%
İstifadə olunacaq resurslar:
Educational Administration: Theory, Research, and Practice. Hoy K. Wayne & Miskel G. Cecil, 2012
Educational Administration: Concepts and Practices. Lunenburg C. Fred and Ornstein C. Allan. 2011
Öğretim İlk eve Yönetimleri, Sönmez Veysel, 2011.
Həftəlik dərs cədvəli
Dərs 1
|
Tədris proqramının təqdimatı. Müəllim və tələbələrin tanışlığı. Kursdan gözləntilər. Giriş. Sistem anlayışı. Açıq və qapalı sistemlər. Məktəb sosial sistem kimi. Müzakirə
|
Dərs 2
|
İdarəçilik nədir. İdarəçilik, nəzəriyyə və prinsipləri. Müzakirə
|
Dərs 3
|
Azərbaycan və türk təhsil sistemlərinin quruluşu. Müzakirə
|
Dərs 4
|
Məktəbin quruluşu və işləmə mexanizmləri. Müzakirə
|
Dərs 5
|
Təhsildə insan qaynaqları idarəçiliyi. Müzakirə
|
Dərs 6
|
Məktəbi idarəetmə prosesləri. Müzakirə
|
Dərs 7
|
Məktəb idarəçiliyində rol oynayan faktorlar. Müzakirə
|
Dərs 8
|
Aralıq imtahanı
|
Dərs 9
|
Məktəb liderliyi. Müzakirə
|
Dərs 10
|
Effektiv məktəb və onun idarəedilməsi. Müzakirə
|
Dərs 11
|
Öyrənmə və öyrətmə nəzəriyyə və yanaşmaları. Müzakirə
|
Dərs 12
|
Təhsil sistemlərində, təşkilatlarında dəyişikliklərin idarəedilməsi. Müzakirə
|
Dərs 13
|
Məktəb və xarici mühit munasibətləri. Müzakirə
|
Dərs 14
|
Yazı işlərinin təhvili. Məktəbə sosial sistem kimi təkrar baxış. Son müzakirə
Revision
|
Dərs 15
|
Son imtahan
|
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/yasla-dogru-layihenin-ad-100-simvol.html
|
Yaşıla doğru Layihənin adı (100 simvol)
|
NÜMUNƏVI LAYIHƏ FORMASI
*Layihənin adı (100 simvol): Bu ad gənclər xəritəsi və təqvimdə yerləşdiriləcək.
Foto yüklə: (5mb qədər).
*Layihənin başlama vaxtı: Bu hissə gənclər xəritəsi və təqvimə düşür.
08/09/2013
*Layihənin bitmə vaxtı: Bu hissə gənclər xəritəsi və təqvimə düşür.
15/09/2013
*Layihənin hədəf qrupu (bir neçəsini seçə bilərsiniz):
Uşaqlar (1-14 yaş)
Gənclər (14-29 yaş)
Orta yaşlılar (29-50 yaş)
*Layihənin aid olduğu sahələr (1 və ya bir neçə fəaliyyət sahəsi seçə bilərsiz. Layihəyə aid olan sahə aşağıda göstərilməyibsə “Digər” bölməsinə əlavə edə bilərsiz):
-
Gənclərin əməkdaşlığı
-
Gənclər arasında mübadilə
-
Ekologiya
-
Sahibkarlıq
-
Hərbi və vətənpərvərlik
-
Əlillərlə və kimsəsiz gənclərlə iş
-
Tədris və təlimləndirmə
-
İntellektual və komandaqurucu oyunlar
-
Hüquq və insan hüquqları
-
Vəkillik
-
Digər
*Regionlar: Bu hissədə bir və ya bir neçə region adını qeyd edə bilərsiz. Bu hissə gənclər xəritəsinə düşür.
*Layihənin qısa təsviri (500 simvol):
Azərbaycan Respublikası Gənclər Təşkilatları Milli Şurası Azərbaycanda Avropa Birliyinin “Youth In Action” - “Gənclər Fəaliyyətdə” proqramı çərçivəsində “Yaşıla doğru”” layihəsini həyata keçirib. Beynəlxalq layihənin əsas məqsədi açıq hava şəraitində ekoloji problemlər və bu aspekdə müzakirələr fərqli ölkələrin gəncləri ilə müzakirə etmək idi. Eyni zamanda gənclərin mübadiləsi layihəsində Azərbaycan da daxil olmaqla müxtəlif ölkələrin mədəniyyətləri ilə tanışlıq öz əəksini tapıb.
|
*Layihənin haqqında mətn (1500 simvol): Bu hissə yalnız layihəyə daxil olanda görünür.
“Yaşıla doğru” adlı layihə 8-15 sentyabr 2013-cü il tarixlərində Azərbaycanın Şəki şəhərində baş tutub. Layidə Azərbaycan da daxil olmaqla, 8 ölkədən (Çexiya, Ruminiya, İspaniya, Türkiyə, Gürcüstan, Ukrayna, Moldova) 40 nümayəndə heyəti iştirak edib. Hər ölkə 5 iştirakçı ilə təmsil olunub.
Əvvəcədən Planlaşdırılmış Səfər (APV) layihənin keçirilməsindən əvvəl təşkil edilən görüşdür. Səfərin məqsədi tərəfdaş olan 7 təşkilatın qrup liderlərinin bir araya toplanması və layihəyə hazırlıqla bağlı müzakirələr aparılması idi. Səfər çərçivəsində layihədə müzakirə olunacaq mövzular razılaşdırıldı. Bundan başqa layihənin loqosu, keçiriləcəyi yer dəqiqləşdirildi. Görüş çərçivəsində Şəkiyə səfər təşkil olundu.
Müzakirə edilən mövzular, qrup rəhbərlərinin layihədən öncə görüşərək qərarlaşdırdıqları proqram çərçivəsində olub. Yeddi günlük təlimdə düşərgə iştirakçıları ekoloji problemlər, insan hüquqları və ekologiyanın qorunmasında gənclərin iştirakçılığı, ekologiyanın qorunmasında könüllülüyün rolu və ekoloji çirklənmə haqqında müzakirələrdə iştirak edib, təcrübələrini bölüşüb və bu sahədə bildiklərini öz ölkələrinin cəmiyyətinə necə ötürməklə bağlı fikir mübadiləsi aparıblar.
Bununla yanaşı layihə çərçivəsində müxtəlif ölkələrdən olan gənclər qrup işləri çərçivəsində sülh quruculuğu və konfliktlərin həlli mövzusunda müxtəlif istiqamətlərdə müzakirələr keçirilib. Eyni zamanda iştirakçılara Azərbaycan mədəniyyətinin nümayiş etdirilməsi məqsədilə müxtəlif tədbirlər təşkil edilib.
|
Tərəfdaşlar: Bu hissədə layihə tərəfdaşlarının adları yazın, və logolarını yerləşdirin.
Avropa Birliyi Gənclər fəaliyyətdə (Youth in Action) proqramı
|
Əlaqə vasitələri: - Layihəyə daxil olduqda görünür
*Əlaqələndirici şəxs: Təranə Həsənova
*Vəzifə: Katibliyin Beynəlxalq əlaqələr üzrə işçisi
*Mobil tel: 050 480 43 54
tel:
fax:
*e-mail: [email protected]
Ünvan: Süleyman Rüstəm küç. 15 H, Bakı Az1014
Пример:
Layihənin adı: “Xətdə Sosial Şəbəkə” akademiyası
Layihənin başlama vaxtı: 05.02.2013
Layihənin bitmə vaxtı: 25.07.2013
Layihənin hədəf qrupu: Gənclər (14-29 yaş)
Layihənin aid olduğu sahələr: İnternet, Sosial Şəbəkələr
Regionlar: Hamısı
Qısa təsvir: Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin dəstəyi ilə Azərbaycan Respublikası Gənclər Təşkilatları Milli Şurası tərəfindən həyata keçirilib. Layihənin məqsədi region gənclərinin şəbəkələşməsi, gənclərin İT sahəsinə marağının artırılması, sosial şəbəkələrdən düzgün istifadə üçün alətlərin yaradılması, sosial şəbəkələrin düzgün istifadəsinin təbliğ olunmasıdır
Layihə haqqında məlumat: Azərbaycan Respublikası Gənclər və İdman Nazirliyinin dəstəyi ilə Azərbaycan Respublikası Gənclər Təşkilatları Milli Şurası tərəfindən həyata keçirilib. Layihənin məqsədi region gənclərinin şəbəkələşməsi, gənclərin İT sahəsinə marağının artırılması, sosial şəbəkələrdən düzgün istifadə üçün alətlərin yaradılması, sosial şəbəkələrin düzgün istifadəsinin təbliğ olunmasıdır. Layihə çərçivəsində Azərbaycanın 8 iqtisadi rayonu (Abşeron, Lənkəran-Astara, Aran, Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz, Gəncə-Qazax, Dağlıq Şirvan, Yuxarı Qarabağ) təmsil edən 16 multiplayer seçilib. fəaliyyət göstərərək Azərbaycan Respublikasının müxtəlif şəhər və rayonlarda maarifləndirilib. “XƏTDƏ” Sosial Şəbəkə Akademiyası fevral-iyul 2013-cü il tarixlərində Azərbaycanın 8 iqtisadi rayonuna daxil olan 24 şəhər və rayonda (Bakı, Gəncə, Lənkəran, Biləsuvar, Göygöl, İsmayıllı, Şəki, Mingəçevir, Neftçala, Yevlax, Qusar, Salyan, Oğuz, Astara, Quba, Şamaxı, Masallı, Ağdam, Ağstafa, Qazax, Qəbələ, Cəlilabad, Xaçmaz, Bərdə) 750 nəfərin (14-29 yaşlı gənclər) sosial şəbəkələr barəsində 38 təlim keçirilibLayihə nəticəsində sosial şəbəkələrlə bağlı Azərbaycan dilində təlim-tədris modulu yaradılıb, Azərbaycanda ilk dəfə olaraq Azərbaycan dilində video təlim çarxları yaradılıb, dəyərli ekspertlərlə multiplayerlər arasında dəyirmi masa təşkil olunub, təlimlər nəticəsində “XƏTDƏ” komandasına aktiv gənclər cəlb olunub, təlimlər vasitəsi ilə gənclərə “Facebook”,“Twitter”, “Youtube” və “Bloq” barəsində ətraflı məlumat ötürülüb.
Tərəfdaşlar:
Azərbaycan Respublikası Prezident yanında Gənclər Fondu
Strategiya: Gənclər siyasətinə dəstək
Əlaqə məlumatları:
Əlaqələndirici şəxs: Azər Əmirov
Layihə koordinatoru
mob tel: +99450....
tel: +99412.......
fax: +99412......
e-mail: [email protected]
Ünvan: Bakı, AZ1014, Süleyman Rüstəm 7
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/selefi-salihin-eqidesi-qadagalardan-cekinmek-bu-kitab-azerbayc.html
|
SəLƏFİ saliHİN ƏQİDƏSİ qadağalardan çƏKİNMƏk bu Kitab, Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin 20 Dekabr 2008-ci İl Tarixli İcazəsi Əsasında Çap Edilmişdir №dk-169/H
|
2-Ci NƏŞR
SƏLƏFİ SALİHİN
ƏQİDƏSİ
QADAĞALARDAN ÇƏKİNMƏK
Bu Kitab, Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin 20 Dekabr 2008-ci İl Tarixli İcazəsi Əsasında Çap Edilmişdir №DK-169/H
TOPLAYAN VƏ TƏRTİB EDƏN K.HÜSEYN KİTABIN BÜTÜN HAQLARI QORUNUR RƏHİMLİ VƏ MƏRHƏMƏTLİ OLAN ALLAHIN ADI İLƏ
Ey Rəbbimiz! Bizi doğru yola yönəltdikdən
sonra ürəklərimizə şəkk-şübhə (azğınlıq, əyrilik)
salma! Bizə Öz tərəfindən bir mərhəmət bəxş et,
çünki Sən, doğurdan da, bəxşiş verənsən! (Ali İmran 8).
Ey Rəbbimiz! Unutduqda və ya yanıldıqda bizi cəzalandırma!
Ey Rəbbimiz! Bizdən əvvəlkiləri yüklədiyin kimi, bizi ağır yükləmə!
Ey Rəbbimiz! Gücümüz çatmayan şeyi bizə yükləyib daşıtdırma!
Bizi əfv edib bağışla, bizə rəhm et! Sən bizim ixtiyar sahibimizsən.
Kafirlərə qələbə çalmaqda bizə kömək et! (əl-Bəqərə 286).
Allahım! Bütün əməllərimin saleh əməl olmasını və bunları heç kimsə üçün deyil, sadəcə sənin rizan üçün olmasını diləyirəm.
Allahım! Bu kitabı yazan üçün, tərcümə edən üçün, oxuyan üçün, dinləyən üçün, yayan üçün və bu kitabın üzərində əziyyəti olan
hər bir kəs üçün xeyirli et! Amin!
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/azyarbajan-milli-elmlyar-akademijasi.html
|
Азярбайъан милли елмляр академийасы
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
_____________________________________________
ƏLİ ŞAMİL
CОLAN TÜRKMANLARI (folklor və etnoqrafiya örnəkləri)
BAKI – 2014
Bu kitab Suriya Türkmanlarının haqları uğrunda
mübarizə aparan ərdəmli insanlara həsr edilir.
ELMİ REDAKTOR: Arif RƏHİMOĞLU
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Əli Şamil (Əli Hüseyn oğlu Şamilov). Cоlan Türkmanları (folklor və etnoqrafiya örnəkləri). Bakı, “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2014, 144 səh.
Kitabda Suriyanın Colan bölgəsində (indi bu bölgənin çoxu İsrail işğalı altındadır) yaşayan soydaşlarımızın - Türkmanların taleyindən, onların tarixindən və adət-ənənələrindən söz açılır. Yox edilməkdə olan, ərəbləşdirilməyə məruz qalan Colan Türkmanlarının sayı bəzi qaynaqlara görə, 50-60 min arasındadır. Əslində isə bu gün Suriyada 3,5 milyon Türkman var və onların 1,5 milyonu öz ana dilində danışsa da, 2 milyonu artıq ana dilində danışmağı unutmuşdur.
Oxuculara təqdim edilən bu kitabda Suriyanın Colan, Bayır-Bucaq, Hələb və b. bölgələrində yaşayan Türkmanlardan, onların tarixindən söz açılır, yaşadıqları kəndlərin adları göstərilir, folklorlarından və etnoqrafik özəlliklərindən örnəklər verilir, konkret nümunələr əsasında dillərinin söz varlığı Azərbaycan Türkcəsi ilə tutuşdurulub gözdən keçirilir.
Kitabdan folklorçularla yanaşı, etnoqraflar, dilçilər, tarixçilər, coğrafiyaçılar da yararlana bilərlər.
folklorinstitutu.com
Ə 4603000000 Qrifli nəşr
N-098-2014
© Folklor İnstitutu, 2014.
© Əli Şamil, 2014
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/is-bed-wetting-a-problem-in.html
|
Is bed-wetting a problem in
|
IS BED-WETTING A PROBLEM IN
YOUNG ADULTS?
About two out of every 100 young adults wet the bed
at night (also called
nocturnal enuresis). It can be a
problem for both young men and women, with most
young adults who wet the bed having done so since they
were a child. While some may have had help as a child,
many young people may never have had help with this
problem. They may think bed-wetting will get better with
time, or that it can’t be helped.
Some young people with night-time wetting may also
have day-time bladder problems, such as passing urine
more often and more urgently than normal, and urine
leaks as they hurry to the toilet (also called
|
http://azkurs.org/kefungin-200-mq-tabletler.html
|
Dərman vasitəsinin istifadəsi üzrə təlimat
|
Dərman vasitəsinin istifadəsi üzrə təlimat (xəstələr üçün)
KEFUNGİN 200
mq tabletlər
®
KEFUNGIN
®
Tərkibi
Təsiredici maddələr: Hər tabletin tərkibində 200 mq ketokonazol vardır.
Köməkçi maddələr: 3.5%-li polivinilpirrolidon ilə laktoza, qarğıdalı nişastası, mikrokristallik
sellüloza, kolloidli silisium 4-oksid, maqnezium
stearat.
Farmakoterapevtik qrupu
Sistem təsirli göbələk əleyhinə dərman vasitəsi. İmidazol törəməsi.
Farmakoloji xüsusiyyətləri
Göbələk əleyhinə vasitədir. Funqisid və funqistatik təsir göstərir. Təsir mexanizmi
erqosterol sintezinin inhibə olunması və göbələk membranının lipid tərkibinin dəyişilməsi
ilə bağlıdır. Kəpəklənən dəmrovun törədicisi olan Malassezia furfur-a, bəzi
dermatomikozların törədicilərinə (Trichophyton, Epidermophyton floccosum, Microsporum),
kandidoz törədicilərinə (Candida), həmçinin sistem mikozların törədicilərinə (Cryptococcus)
qarşı fəaldır.
Həmçinin, qrammüsbət kokklara - Staphylococcus spp., Streptococcus spp.-a qarşı da
fəaldır.
|
http://azkurs.org/el-maide-sufre.html
|
Əl-maiDƏ (SÜFRƏ)
|
Əbdürrəhman ibn Nasir
əs-Səədi
əs-Səədi, Əbdürrəhman ibn Nasir
Müqəddəs Quranın Təfsiri, “Səxavətli və Mərhəmətli Allahdan gələn asanlaşdırma”. VII ciliddə, II c. /Əbdürrəhman ibn Nasir əs-Səədi. Azərbaycan dilinə tərcümə edən. F. S. Qurbanov. – Bakı: 2008. – 637 s.
Annotasiya:
Şeyx Əbdürrəhman ibn Nasir əs-Səədinin (Allah ona rəhmət etsin) “Səxavətli və Mərhəmətli Allahdan gələn asanlaşdırma” adlı əsəri Müqəddəs Quranın geniş yayılmış və İslam milləti tərəfindən çox yaxşı qəbul edilmiş dərin elmi təfsirlərindən biridir. Bu əsər çox sadə dildə yazılmışdır və ona görə geniş oxucu kütləsi üçün asan başa düşüləndir.
Bu (rus dilində iki və türk dilində beş cilddən ibarət olan) təfsir, Müqəddəs Quran ayələrinin bəhs etdiyi bütün mövzular üzrə ensiklopedik şərh kimi qəbul edilə bilər. Müəllif ayələri açıqlayarkən, ilk növbədə, Müqəddəs Qurana, sonra Muhəmməd Peyğəmbərin (ona Allahın salavatı və salamı olsun!) səhih hədislərinə, daha sonra isə onun səhabələrinin (Allah onlardan razı olsun) hədislərdən çıxartdıqları rəyə istinad etmişdir.
Kitab Quran ayələrinin daşıdığı ecazkar hikmətlərdən agah olmaq istəyən oxucular üçün nəzərdə tutularaq Azərbaycan dilinə ilk dəfə tərcümə edilmişdir.
Bu ilin sonuna, inşallah, kitabın III cildi və 2009-cu il ərzində isə IV – VI cildləri Allahın köməyi ilə (tərcümə olunduqca) nəşr ediləcəkdir.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/qida-fiziologiyasi-fenni-azerbaycan-bolmesi-muhazire-qida-fizi.html
|
Qida fiZİologiyasi fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ muhazire qida fiZİologiyasinin qisa iNKİŞaf tariXİ Plan 1
|
1
QİDA FİZİOLOGİYASI FƏNNİ
AZƏRBAYCAN BÖLMƏSİ
MUHAZİRE 1. QİDA FİZİOLOGİYASININ QISA İNKİŞAF TARİXİ
Plan
1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi
2.Qida fiziologiyasi kursunun predmeti və vəzifələri
1. Qida fiziologiyasinin qisa inkişaf tarixi
Qida fıziologiyası nisbətən cavan elm olmaqla, onun bəzi nəzəri və təcrübi
əsasları XIX əsrdə formalaşmağa başlamışdır. Fizika, kimya, fıziologiya və təbabət
sahəsində əldə edilmiş nailiyyətlər, bu sahələrdə canlı orqanizmlərə, onların
qidalanması proseslərinə şamil edilə bilən bəzi qanunların və ölçmə metodlarının
kəşfı qida və qidalanma haqqında ilk elmi təsəvvürlərin yaranmasına səbəb
olmuşdur. R. Mayer, C.Coul, H. Helmhols, M.V. Lomonosov, Y. Libix və digər
alimlərin adları ilə bağlı olan bəzi fıziki-kimyəvi qanunlar-enerji, maddə və
hərəkətin çevrilməsi və saxlanılması qanunları canlı orqanizmdə, ətraf mühit ilə
canlı orqanizm arasında maddələr və enerji mübadiləsi proseslorinin bioloji
mahiyyətini dərk etməyə kömək etmişdir. X1X əsrin ikinci yarısında M. Rubner və
başqa tədqiqatçılar qida maddələrinin kalori (enerji) dəyərliliyi haqqında təsəvvür
yaratmış, bədəndə enerji mübadiləsinin kəmiyyət göstəricilərini ölçmək və
hesablamaq üçün effektli metodlar təklif etmişlər. Kalorimetrik üsulun yaradılması
və onun daha da təkmilləşdirilməsi qida fıziologiyasının inkişafında mühüm
mərhələ kimi qeyd olunmalıdır.
Bu dövrdə bəzi tədqiqatçılar qida çatışmazlığı hallarının fızioloji və patoloji
nəticələri haqqında ilk elmi mülahizələr irəli sürmüşlər. Kimyaçı alimlər və qida
texnologiyası mütəxəssisləri tərəfindən qidanın kimyəvi tərkibinin öyrənilməsi,
2
əsas qida maddələrinin müəyyən edilməsi, orqanizmin normal böyümə və inkişafı
üçün ilk növbədə lazım olan qida maddələrinin - zülal, şəkər və yağların
əhəmiyyəti məsələləri gündəliyə qoyulmuşdur.
Böyük rus alimi İ.M. Seçenovun qida fıziologiyası elminin inkişafında xüsusi
xidmətlərini isə onun XIX əsrin sonlarında dərc etdirdiyi bir sıra elmi
materiallardan, orqanizmdə baş verən proseslərin retlektor mexanizmi ilə bağlı
fıkirlərindən izləmək mümkündür.
XX əsrin başlanğıcında fızioloq alim İ.P.Pavlov heyvanlarda (itlərdə) qidanın
həzmi proseslərinin öyrənilməsinə həsr olunmuş ilk fundamental tədqiqatlar
aparmışdır. İ.P.Pavlov həzm fıziologiyasının banisi hesab olunur. Qidanın ağız
boşluğunda, mədə və bağırsaqlarda həzm olunmasına təsir göstərən həzm
şirələrinin və onların ifrazı proseslərinin təcrübədə xüsusi eksperimental üsullarla
(məs: fıstula metodu və s.) öyrənilməsi nəticəsində İ.P.Pavlov qidalanmaya dair bir
sıra mühüm qanunauyğunluqlar kəşf etmişdir. O, göstərmişdir ki, həzm prosesləri
qidanın kəmiyyət və keyfıyyət göstəricilərindən, xarakterindən, orqanizmə təsir
göstərən şərti və şərtsiz amillərdən, heyvanın qida davranışından xeyli asılıdır.
Qida fıziologiyası sahəsində İ.P.Pavlovun klassik tədqiqatları indi də yüksək
qiymətləndirilir. Onun bu sahədə dərc etdirdiyi kitabları və elmi materialları
vərəqlədikcə bunun bir daha şahidi oluruq.
Rus fızioloji məktəbinin banisi sayılan İ.M.Seçenovun mərkəzi sinir sistemi-
nin fəaliyyəti ilə əlaqədar elmi tədqiqatları, qan dövranı, həzm və beyin fiziologi-
yası sahəsində böyük rus fizioloqu İ.P.Pavlovun apardığı tədqiqatlar "Qida fıziolo-
giyası"nın sonrakı inkişafında mühüm rol oynamışlar. Təsadüfı deyildir ki, bu
alimlərin hər ikisı məhz həmin elmi nailiyyətlərinə görə Nobel mükafatına layiq
görülmüşlər.
Əhalinin müxtəlif qrupları və ya kontingentləri üçün qidanın normalaşdırıl-
ması, qidada zülal, şəkər, yağ, vitamin, mineral duzlar və s. kimi əsas kompo-
nentlərin optimal normaları və nisbətlərinin müəyyənləşdirilməsi məsələsi də elmi
şəkildə öyrənilməyə başlanmışdır. Bu sahədə M.N. Şaternikov, O.P. Molçanov,
3
İ.P. Razenkov, N.M. Lunin, A.V.Palladin, A.A. Pokrovski kimi alim və həkimlərin
böyük xidmətləri olmuşdur.
Akademik A.A.Pokrovski qida biokimyası, fıziologiyası və patologiyası sahə-
lərində geniş elmi tədqiqatların təşkilində mühüm rol oynamışdır. Hələ keçmiş so-
vet dövlətinin mövcudluğu dövründə SSRİ Tibb Elmləri Akademiyasmın nəzdində
və A.A.Pokrovskinin bilavasitə rəhbərliyi altında "Elmi-Tədqiqat Qida İnstitutu"
fəaliyyət göstərmişdir. İnstitut əhalinin müxtəlif kontingentlərı üçün qidaya olan
tələbatların elmi əsaslar üzərində yaradılmış yeni normativ göstəricilərinin işlənib
hazırlanmasında mühüm rol oynamışdır.
XX əsrin sonlarından akademik A.M.Uqolev və onun şagirdlərinin apardığı
elmi-tədqiqat işləri qida fıziologiyası elmini daha da inkişaf etdirmişdir. Bu ba-
xımdan A.M. Uqolevin "Adekvat qidalanma nəzəriyyəsi və trofologiya" adı altında
dərc etdirdiyi monoqrafıya və bu istiqamətdə elmi məqalələrinin rolunu xüsusilə
qeyd etmək lazımdır. Burada adekvat qidalanma nəzəriyyəsinin əsas postulatları
işıqlandırılmaqla, klassik tarazlaşdırılmış qidalanma nəzəriyyəsinə onun tərkib
hissəsi kimi baxılır.
Bunlardan əlavə, XX əsrin əvvəllərindən 90-cı illərə qədər fəaliyyət göstərən
Moskvadakı "Ümumittifaq İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu" (indiki Ümum-
rusiya Qidalanma İnstitutu), Ukraynada "İctimai İaşənin Elmi-Tədqiqat İnstitutu"
(Ukrnitop) və digər elm idarələri də əhalinin qidalanması ilə bağlı elmi məsələlə-
rin, iaşə müəssisələrində kütləvi qidalanmanın və pəhriz qidalanmasının təşkili ilə
əlaqədar elmi biliklərin işlənib hazırlanmasında böyük rol oynamışlar. Prof.
D.İ.Lobanov, prof. E.P.Kozmina, prof.V.S. Baranov, akad. M.İ.Belyayev, prof.
A.İ.Mqlinets, dos. Q.N.Lovaçeva, dos. N.R.Uspenskaya, prof. M.İ.Peresiçnıy kimi
alimlərin və onların şagirdlərinin apardığı elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri də
"Qida fıziologiyası" elminin gələcək inkişafında xüsusi qeyd olunmalıdır.
İnsanın qidalanması bioloji və sosial problem olduğundan bu məsələ beynəl-
xalq səviyyədə, bir sıra mötəbər beynəlxalq təşkilatların bilavasitə təkidi və iştirakı
ilə vaxtaşırı müzakirə edilmiş və indi də edilir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının
illik hesabatlarına görə dünya əhalisinin ancaq yarıya qədəri normal qidalanma
4
imkanlarına malikdir. Hətta, bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə belə əhalinin qidalanma
normaları və çeşidinin orqanizmin zülala və enerjiyə olan tələbatlarına tam cavab
vermədiyi faktları qeyd edilmişdir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) bəzi
beynəlxalq departamentləri (Kənd Təsərrüfatı və Ərzaq Komitəsi, Səhiyyə Təşkila-
tı və s.) xətti ilə Cenevrədə (1984 və 1990-cı illərdə) və Romada (1987-1992-ci
illərdə) keçirilən konqreslərdə əhalinin qidalanması problemləri, bu sahədə aparı-
lan elmi-tədqiqat işləri və eksperimentlərin analizləri, ölkələrin milli siyasətində
qidalanma məsələlərinə münasibət, dövlət başçılarına müraciətlər ön planda dur-
muş və geniş şəkildə müzakirə edilmişdir.
Qida fıziologiyasının inkişafı və nailiyyətləri fərdi və kütləvi qidalanmanın
düzgün qurulması, qida məhsullarının emalı, qidaların hazırlanması və onlardan
istifadə edilməsi qaydalarının qida texnologiyasının və çeşidinin yaxşılaşdırılma-
sına, orqanizmin sağlamlığının mühafızə edilməsinə, qidalanmanın əhəmiyyətinin
geniş əhali kütlələri tərəfindən dərk olunmasına xidmət edir.
Fiziologiya sahəsində qədim elmi fıkirlərə isə orta əsrin təbabət korifeylərin-
dən olan Ə1 Razinin "Mənsuri” adlı əsərində, Abu Farabinin tibbə aid olan "İnsan
bədəninin orqanları haqqında”
traktatında, Əbu Əli İbn-Sinanın məşhur "Tibb
elminin qanunlan" kitabında və digər mənbələrdə rast gəlinir.
O dövrdə yaşamış azəri alimlərindən Ömər Osman oğlu və Dürrü Razi, son-
rakı dövrlərdə yaşayıb yaratmış fransız və alman, italyan alimlərindən Rene De-
kart, Vilyam Harvey, İ.Müller, Luici Qalvani, Rusiyada M.V.Lomonosov və
V.A.Basovun əsərlərində də fiziologiyanın gələcək inkişafına təkan verən çoxlu el-
mi məlumatlar vardır. Bütün bunlar barədə və digər alimlər haqqında daha geniş
məlumatları, fıziologiya üzrə müasir dövrün görkəmli Azərbaycan alimi prof. Faiq
Cəfərovun yazmış olduğu "İnsan fıziologiyası" dərsliyinin "Fiziologiyanın inkişaf
tarixi" bölməsindən toplamaq olar.
Əlbəttə, tarixən fıziologiyanın inkişafında kimya və fızika sahəsində aparılmış
elmi-tədqiqatların da böyük rolu olmuşdur. Bunlar da öz növbəsində sonralar
müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşmış "Qida fiziologiyası"nın inkişafına gətirib
çıxarmışlar.
5
Azərbaycan Respublikasında da qida fıziologiyası sahəsində xeyli önəmli
elmi-tədqiqat işləri aparılmış və bu sahədə elmi müşahidələr yenə də davam
etdirilir. Ölkənin milli siyasətində əhalinin ərzaq xammalı və qida məhsulları ilə
təmin edilməsi məsələsi daim öz aktuallığını saxlayır.
Orta əsrlərdə təbabət elmlərinin, o cümlədən fıziologiyanın təkamülündən
söhbət açıldıqda hərtərəfli ensiklopedik biliyə malik olan məşhur İbn Sinanın
(Avisenna) «Tibb elminin qanunları» əsərini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Buradakı
qida və qidalanmaya aid fıkirlər, qida maddələrinin (məhsullarının) dad xüsusiy-
yətləri və onların təsnifatı haqqında toplanıb dəqiqləşdirilmiş elmi məlumatlar və
digər müddəalar qida fıziologiyası və qida gigiyenası elmlərinin, hətta qida
texnologiyası elmlərinin gələcək inkişafında müstəsna rol oynamışdır. İbn Sinanın
bu əsəri haqqında ədəbiyyatlarda çoxsaylı məlumatlar və şərhlər vardır. Şərq
aləminin digər qolu sayılan qədim Tibet təbabəti elminin fıziologiyaya, xüsusilə
qida fıziologiyasına aid olan mənbələrindən qısa məlumatlann verilməsi də,
fıkrimizcə daha məqsədəuyğun olardı.
Min illər ərzində formalaşmış qədim Tibet təbabətinin ən qiymətli əsərlərin-
dən olan "Jud-şi" və "Vaydurya-onbo" traktatlarında sağlam və xəstə orqanizm
haqqında olan elmi və praktiki məsləhətlərin çoxu bu gün də fıziologiya elmi üçün
çox əhəmiyyətlidir. Heç şübhəsiz, təkcə şərq alimləri deyil, avropalılar da təbabətin
sonrakı inkişafında burada olan dəyərli məlumatlardan bəhrələnmişlər. XIX əsrin
görkəmli təbiblərindən sayılan, milliyyətcə monqol olan P.A.Badmayevin bu dövr-
də yazmış olduğu şərhlərlə rus dilinə tərcümə etdiyi "Tibet təbabəti elminin əsas-
ları Jud-şi" kitabında bunlar haqqında ətraflı söhbət açılmışdır. Burada insan
fıziologiyasının əsasları ilə əlaqədar əsaslandırılmış elmi fikirlərlə yanaşı, ən
maraqlısı ayrı-ayrı qida məhsullarının orqanizm üçün fızioloji əhəmiyyəti,
müalicəvi təsir mexanizmləri barədə çox geniş məlumatlar vardır.
Qida və qida maddələrinin həzmdə iştirakı, öd ifrazı, su mübadiləsi və qan
damarlarının fəaliyyətində rolu, bütövlükdə orqanizm üçün əhəmiyyəti haqqında
ətraflı söhbət açılır.
6
Qidalanma, qida maddələri, içkilər, həyat tərzi və ilin mövsümünün qidalan-
maya və müalicəyə təsiri, qida qarışığının həzm zamanı mədə şirəsinin təsiri ilə
dəyişilməsi, onun dadının dəyişilməsi, öd və vəzilər, onların fəaliyyəti, qidalanma-
nın pozulmasına təsir edən amillər, sinir sisteminin fəaliyyəti və ona təsir edən
amillər, qan və əzələlər, yağ toxuması və sümük, beyin və onun fəaliyyəti, beynin 4
arteriyanın köməyi ilə qidalanması və digər elmi məlumatlar, qidalanmanın pozul-
ması nəticəsində orqanizmin müxtəlif orqanlarında baş verən çatışmazlıqlar və s.
haqqında bu gün də araşdırmalar tələb edən çox qiymətli fıkirlər təkcə müasir elm
aləmində deyil, kütləvi oxucu kütləsində də təəccüblə yanaşı, həsəd hissləri oyadır.
Tibet dilində yazılmış olan, Tibet təbabətinin əsas qanunauyğunluqlarını əks
etdirən "Jud-şi" traktatı üçün şərhlərdən ibarət olan "Vaydur-onbo" traktatında insan
orqanizmi üçün normalar və patologiyalar üzrə qaydalar, nəzəri konsepsiyalar
toplanmışdır. 4 cilddən ibarət olan bu traktatda təkcə dərman vasitələrinin tətbiqinə
aid deyil, müvafıq həyat tərzində və pəhriz şəraitində insan sağlamlığının tarazlığını
təmin edən üç fızioloji sistem ("rlunq", "mkxris" və "badkan" terminləri adı altında)
haqqında və onların funksional xarakteristikası vacibliyindən məlumatlar verilir.
Qidanın orqanizmdə mənimsənilməsi və sorulması zamanı yeddi ardıcıl çev-
rilmələrin baş verdiyi göstərilir. Bu isə toxuma quruluşlarının yaranması, onların
assimilyasiya prosesində iştirakı fıkirlərinin izah olunması cəhdini göstərir. Burada
eyni zamanda, əsas fızioloji sistemlərin fəaliyyətində sinir sisteminin tənzimləyici
rolundan, maddələr mübadiləsi ilə əlaqəsindən danışılır, qanın fızioloji yaxud pato-
loji proseslərdə iştirakı dərəcəsi (səviyyəsi) və formalarından söhbət açılır.
"Vaydurya-onbo" traktatının 6-cı fəslində o vaxtki təbabət elminin quruluşu ağac
şəklində təsvir olunur ki, bölmələr, başlıqlar, fəsillər bu ağacın gövdələri, budaqları
və yarpaqları kimi göstərilir. Məsələn, doqquz gövdənin olması təbabət elmində 9
əsas bölmənin - orqanizmin normal vəziyyəti, dəyişilmiş (xəstə) vəziyyəti və s. bu
kimi bölmələrin mövcudluğuna oxşadılır.
Beləliklə, fıziologiyanın bu günkü səviyyəyə gəlib çatması və onun böyük bir
elm sahəsi kimi təşəkkül tapmasında orta əsr şərq aləminin mövcud əsərləri və
təcrübədə əldə olunmuş nailiyyətləri böyük rol oynamışdır.
7
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/50mq-kapsullar--k-alma--terkibi.html
|
Microsoft Word k-alma 50mg az
|
Dərman vasitəsinin
istifadəsi üzrə təlimat
(xəstələr üçün)
K-ALMA 50mq kapsullar
™
K-ALMA
™
Tərkibi
Təsiredici maddələr: hər kapsulda 50 mq tramadol hidroxlorid vardır.
Köməkçi maddələr: mikrokristallik sellüloza, natrium nişasta qlikolyatı, kolloidli silisium 4-oksid,
maqnezium
stearat, talk.
Farmakoterapevtik qrupu
Analgetik. Opioid.
Farmakoloji xassələri
Baş və onurğa beynində, o cümlədən MBT-də nosiseptiv sistemin afferent liflərinin pre- və postsinaptik
membranlarında opioid reseptorları (mü-, delta- və kappa-) aktivləşdirir, kalium və kalsium kanallarının
açılmasına şərait yaradır, membran hiperpolyarizasiyasını yaradır və sinir impulslarının ötürülməsini
tormozlayır. Katexolaminlərin parçalanmasını ləngidir və MSS-də onların miqdarını stabilləşdirir. Analgetik
təsiri orqanizmin nosiseptiv sisteminin aktivliyinin aşağı düşməsi və antinosiseptiv sisteminin aktivliyinin
yüksəlməsi ilə bağlıdır. Daxilə qəbulundan sonra tez və tam sorulur (90%). HEB-i və digər histohematik
baryerləri, o cümlədən plasentar baryeri keçir, südə ifraz olunur. Biotransformasiya qaraciyərdə CYP2D6 və
CYP3A4 izofermentlərinin iştirakı ilə N- və О-demetilləşmə yolu ilə baş verir. Əsasən böyrəklər (90%, onun
da 30%-i dəyişilməmiş halda) və
bağısaqlarla (10%-ə yaxın) xaric olunur.
|
http://azkurs.org/kuskun-gozelcelerimi-xatirlayarken.html
|
KüSKÜn göZƏLÇƏLƏRİMİ xatirlayarkəN
|
KÜSKÜN GÖZƏLÇƏLƏRİMİ XATIRLAYARKƏN.
Doxsan yaşım tamam olan gün özümə hədiyyə etmək qərarına gəldim – gənc bakirə qızla dəli bir
eşq gecəsi keçirmək. Keçmiş zamanlarda əlinə «təzə-tər» qızlar düşən kimi öz xeyirxah müştərilərinə
xəbər verən gizli görüş evinin sahibəsi Rosa Kabarkası xatırladım. Mən onun iyrənc təkliflərinə
şirnikmirdim, o isə mənim prinsiplərimin təmizliyinə inanmırdı. «Əxlaq zamana baxır, – o,
bədxahcasına gülümsəyirdi, – vaxt gələr, özün əmin olarsan». Rosa məndən azca kiçik idi və çox illərdi
ondan xəbər-ətər eşitməmişdim, ola bilsin, artıq ölmüşdü. Ancaq elə ilk kəlmədən səsini telefonda
tanıdım və salamsız-filansız dedim:
– Bu gün – hə.
O, köks ötürdü: ay tənha qoca, iyirmi ildi itib-batmısan və yalnız ona görə qayıtmısan ki, mümkün
olmayanı xahiş edəsən. Ancaq onun peşəsi öz sözünü dedi, seçmək üçün mənə bir yığın variant təklif
elədi, di gəl, əfsus, hamısı istifadə olunmuşlardı. Mən israr etdim, bakirə qız olmalıdır, özü də bu gecə.
Rosa təşvişlə soruşdu: «Sən nəyi sınaqdan keçirmək istəyirsən?» «Heç nəyi, – o, mənim ən yaralı
yerimə toxunmuşdu, – nəyi bacardığımı, nəyi bacarmadığımı özüm yaxşı bilirəm». O, halını pozmadan
dedi ki, müdriklər çox şeyi bilirlər, ancaq hər şeyi yox: «Dünyada bir qız qalıbsa, o da sənin kimi Qız
bürcü altında doğulanlardır. Sən niyə əvvəlcədən mənə xəbər vermirdin?» «Təb birdən gəlir», – dedim.
«Ancaq gözləyə də bilər», – həmişə hər şeyi istənilən kişidən yaxşı bilən Rosa cavabımı verib soruşdu
ki, «bazarı» yaxşı öyrənmək üçün ona, heç olmasa, iki gün vaxt vermək olarmı. Tamamilə ciddi surətdə
etiraz etdim ki, bu cür işlərdə mən yaşda adamların hər günü ilə bərabərdir. «Olmur, olmasın, – o,
tərəddüd etmədən dedi, – eybi yox, lənət şeytana, belə daha maraqlıdır, bir saatdan sonra sənə zəng
vuraram».
Bunu deməsəm də olardı, çünki elə baxan kimi görünür: mən yaraşıqlı deyiləm, utancaq və
ümumiyyətlə, keçmişdənqalma adamam. Ancaq belə olmaq istəmədiyimdən, özümü elə göstərməyə
başladım ki, guya, hər şey əksinədir. Bu gün səhər açılanda, nəhayət, qərara aldım ki, heç olmasa,
vicdanımı sakitləşdirmək üçün, əslində, necə olduğumu özümə deyim. Və Rosa Kabarkasa qeyri-adi
zəngdən başladım. Çünki mən indi anlayırdım ki, bu, yeni həyatın başlanğıcı olub. Adətən adam bu
yaşda dünyasını dəyişir.
* * *.
Mən San Nikolas parkının güney səmtində, müstəmləkə üslubunda tikilmiş evdə yaşayıram, bütün
ömrümü də bu evdə qadınsız, var-dövlətsiz keçirmişəm; valideynlərim də bu evdə yaşayıb ölüblər və
mən də bu evdə, doğulduğum çarpayıda, tezliklə gəlməsini istəmədiyim bir gündə ağrısız, tək-tənha
ölmək istəyirəm. Atam bu evi XIX əsrin sonunda hərracdan alıb, alt mərtəbəni burada cah-cəlallı dükan
açan italiyalıların konsorsiumuna kirayəyə verib, ikinci mərtəbəni isə onlardan birinin qızı, Motsartın
gözəl ifaçısı, poliqlot və haribaldiçi Florina de Dios Karqamantosla xoşbəxt yaşamaq üçün özünə
saxlayıb. Bu gözəl qadının şəhərdə heç kimdə olmayan bir cəhəti də vardı: o, mənim anam idi.
Gipslə suvanmış tağları, şahmatvari yığılmış florensiya mozaikalı döşəməsi olan bu ev geniş və
işıqlıdır; şüşəli dörd qapı evi qurşayan eyvana çıxır, anam mart axşamlarında öz italyan əmiqızıları ilə
burada məhəbbət ariyaları oxuyurdu. Eyvandan San Nikolas parkı, kilsə və Xristofor Kolumbun
heykəli, bir az uzaqda sahildəki çaxır zirzəmiləri, onlardan arxada isə mənsəbində 20 liq yayılıb
şaxələnən, yatağına sığmayan böyük Maqdalena çayı görünür. Evin yeganə nöqsanı – gün ərzində
növbə ilə bütün pəncərələrdən boylanan günəşdir, ona görə hamısına pərdə asmaq lazım gəlir ki, siesta
vaxtı od tutub yanan alaqaranlıqda birtəhər yata biləsən. Otuz iki yaşımda tək qalanda valideynlərimin
otağına köçdüm, kitabxananın qapısını açıb, həyatda mənə lazım olmayacaq hər şeyi satmağa başladım
və aydın oldu ki, kitablardan və üstünə val qalaqlanmış pianoladan başqa hər şey elə artıq imiş.
Mən qırx il «Diario de-la-Pas» üçün xəbərlər hazırlamaqla məşğul olmuşam, işim qısa dalğalarda, ya
Morze əlifbasında səmanın ənginliklərinə yayılan dünya xəbərlərini tutub, yerli əhaliyə çatdırmaq idi.
Bu gün yaşamaqdan çox, artıq ölüb getmiş peşəyə görə aldığım təqaüdlə candərdi sürünürəm; latın və
ispan qrammatikasından dediyim dərslərə görə mənə ondan da az pul verirlər, artıq yarım əsrdir
yorulmadan hər bazar yazdığım məqalələrə görə, demək olar ki, heç nə, məşhur ifaçılar gələndən-
gələnə çap etdirdiyim musiqi və teatr haqqındakı məlumatlara görə isə, ümumiyyətlə, heç nə vermirlər.
Başqa bir işlə məşğul olmamışam, ancaq yazmışam, intəhası, məndə xüsusi bir qabiliyyət, istedad
yoxdur, dramaturgiya kompozisiyasının qanunlarından qəti xəbərsizəm və yalnız ona görə bu işə baş
qoşmuşam ki, ömrüm boyu oxuduğum saysız-hesabsız kitabdan öyrəndiyim biliklərin gücünə
inanmışam. Kobud desək, mən – nəslimin şan-şöhrətsiz davamçısıyam, əgər başıma gələn və bu
xatirələrdə danışacağım o böyük məhəbbət olmasa idi, gələcək nəsillərə məndən heç nə qalmayacaqdı.
Həmişəki kimi doxsan yaşımda da ad günüm səhər saat beşdə yadıma düşdü. Həmin gün yeganə işim
«Diario de-la-Pas»ın bazar sayı üçün məqalə yazmaq idi. Özümü xoşbəxt saymamaqdan ötrü ideal
səhər idi: hava işıqlaşandan sümüklərim sızıldayırdı, dalım alışıb-yanırdı, üstəlik də, üç aylıq
quraqlıqdan sonra ildırım çaxırdı. Qəhvə hazır olana kimi yuyundum, sonra bir fincan ballı qəhvə
içdim, moniokadan hazırlanmış içi cemli iki kökə ilə qəlyanaltı edib, kətan ev kostyumumu geyindim.
Həmin gün məqalənin mövzusu, əlbəttə ki, mənim doxsanilliyim idi. Heç vaxt yaş haqqında
fikirləşməmişdim. Nə qədər sular axıb… Aylar, illər gəlib keçib…
Uşaq vaxtı eşitmişdim ki, adam öləndə onun saçlarında yuva salmış bitlər ölənin doğmalarına xəcalət
verərək, yastığın üstü ilə dəhşətlə qaçışırlar. Bu, məni o qədər heyrətləndirmişdi ki, məktəbə gedəndə
saçımı dibdən qırxdırıb, itlər çimizdirilən cod sabunla keçəlimi yumuşdum. Başqa sözlə desək,
uşaqlıqdan utancaqlıq hissinin məndə ölüm haqqında təsəvvürdən yaxşı formalaşdığını indi anlayıram.
Artıq bir neçə aydır, yubiley məqaləmin, bir qayda olaraq, ötən illər haqqında sızıltı yox, qocalığın
mədhi olacağını düşünürdüm. Hansı məqamda qocaldığımı dərk etdiyimi xatırlamağa başladım, belə
çıxdı ki, bu günə lap az qalmış. Belim ağrıyanda mənim qırx iki yaşım var idi, çətin nəfəs alırdım,
durub həkimə getdim. O, ağrılarıma əhəmiyyət vermədi: «Sizin yaşınız üçün normal haldır», – dedi.
Mən onda yaşımı yada salıb, ilk dəfə qocalıq haqqında düşündüm, ancaq çox tezliklə bunu unutdum.
Hər gün yeni bir ağrı ilə oyanmağa vərdiş etdim, illər keçirdi və hər gün bir başqa yerim bir başqa cür
ağrıyırdı. Hərdən mənə elə gəlirdi, ölüm qapının ağzını kəsdirib, ancaq o biri gün ağrılar yerli-dibli
yoxa çıxırdı. Məhz o vaxtlar kimsə dedi ki, qocalığın ilk əlaməti – adamın atasına oxşamağa
başlamasıdır. Onda düşündüm, görünür, əbədi cavan qalmağa məhkumam, çünki mənim at profilim heç
vaxt nə atamın sərt qəraibli profilinə, nə də anamın Roma imperatoruna xas profilinə oxşayacaq.
Məsələ ondadı ki, ilk dəyişikliklər elə yavaş gedir, adam bunu hiss etmir, daxilən özünü əvvəllər
olduğu kimi görməkdə davam eləyir, başqaları isə ona baxdıqca bu dəyişikliyi sezirlər.
Beşinci onillikdə ilk yaddaş pozuntularını hiss edəndə, qocalığın nə olduğunu anlamağa başladım.
Eynəyimi öz üstümdə tapana qədər bütün evi alt-üst edirdim, ya gözümdə eynək duşun altına girirdim,
ya da uzağı göstərən eynəyi çıxarmadan yaxını göstərən eynəyi taxırdım. Elə oldu ki, bir dəfə yediyimi
unudub, ikinci dəfə səhər yeməyi yedim və dostlarıma bir həftə əvvəl danışdığımı təkrar söyləyəndə
onların necə narahat olduğunu sezdim. Yaddaşımda o vaxta qədər tanış sifətlərin və adların siyahısı var
idi, ancaq onlarla görüşdüyüm vaxt sifətlərlə adları birləşdirə bilmirdim.
Seksual mənada yaş heç vaxt məni qayğılandırmayıb, çünki imkanlarım məndən çox qadınlardan
asılı olub – nəyi, necə, nə vaxt etmək lazım olduğunu onlar bilirlər. Xırda bir uğursuzluqla qarşılaşan
kimi həkimə qaçan səksən yaşlı uşaqlara indi gülməyim gəlir, onların xəbəri yoxdur ki, doxsanda lap
betər olacaq, ancaq artıq əhəmiyyəti olmayacaq: bu risk – sağ olduğunun əvəzidir. Və həyatın təntənəsi
elə ondadır ki, qocaların yaddaşı ikinci dərəcəli şeyləri yadda saxlamır və çox nadir hallarda əsl
mənada əhəmiyyətli olan şeylər sarıdan bizə naxələflik eləyir. Siseron bunu bir kəlmə ilə ifadə eləyib:
«Elə bir qoca yoxdur ki, xəzinəsini harada gizlətdiyini unutsun».
Avqust günəşi parkdakı badam ağaclarının arasından şaxıyanda və quraqlığa görə bir həftə gecikmiş
poçt daşıyan çay gəmisi uğultu ilə liman kanalına girəndə bu və digər düşüncələrlə öz qeydlərimin ilk
qaralamasını bitirdim. Mən fikirləşdim: bax budur, doxsan yaşım üzüb gəldi. Bilmirəm niyə, heç vaxt
da bilməyəcəm, ancaq mənim şərəfimə bir dəli gecə təşkil etmək üçün Rosa Kabarkasa zəng etmək
qərarına gəlməyim, yəqin, hər şeyi uçurub dağıdan xatirələri bir növ ovsunlamaq istəyindən doğmuşdu.
Artıq illərdi sevimli Latın Amerikası müəlliflərinin dönə-dönə oxuduğum kitabları arasında dolaşaraq
və klassik musiqiyə dalaraq, öz bədənimlə sülh şəraitində yaşayırdım, amma həmin gün məni elə bir
istək çulğaladı ki, bunu Allahdan gələn əlamət saydım. Telefon danışığından sonra daha yaza bilmədim.
Kitabxananın səhərlər gün vurmayan küncündən tor yelləncək asıb uzandım, əzab dolu intizar isə
sinəmi sıxırdı.
Mən hər cəhətdən qabiliyyətli, əlli yaşında vərəmdən ölən anamın, halal yaşayan, ömründə səhv
etməyən və Mingünlük müharibəyə, eyni zamanda, keçən əsrin xeyli vətəndaş müharibəsinə son
qoymuş Neerland müqaviləsinin imzalandığı gün dan yeri söküləndə öz dul yatağında keçinən atamın
ərköyün uşağı idim. Sülh şəhəri gözlənilmədən və arzu edilməyəcək dərəcədə dəyişdi. Bekar qadınlar
dəstə-dəstə, ürəyimə bu qədər doğma olan, işıqlı saf havasına, sakinlərinin gözəl xasiyyətinə görə
özününkülərin də, özgələrin də sevdiyi bu şəhərin sonradan Abelo, indi isə Kolumb prospekti adlanan
Geniş küçəsindəki köhnə çaxır zirzəmilərini kefli havasına doldururdular.
Heç bir qadınla pulsuz yatmamışam, nadir hallarda qeyri-peşəkarlarla iş görəndə də sözlə, ya güclə,
hətta zibilliyə atmalı olsalar belə, yenə onları pul götürməyə razı salmışam. İyirmi yaşından onların
hesabını aparmağa başladım, hamısının adını, yaşını, görüş yerini, qısası – şəraiti və hər birinin
üslubunu yazırdım. Əlli yaşıma çatanda, ən azı bir dəfə olduğum qadınların sayı siyahıda beş yüz on
dördə çatmışdı. Bədən artıq bu zıppazıpa dözməyəndə yazmağı tərgitdim, hesabı beynimdə davam
etdirdim. Mənim öz əxlaq qaydalarım var idi. Heç vaxt dəstə halında və adamların gözü qabağında
cinsi əlaqədə olmamışam, heç vaxt sirlərimi heç kimlə bölüşməmişəm, bədənimin və ruhumun
sərgüzəştlərini heç kimə danışmamışam, çünki cavanlıqdan bilmişəm ki, bunların heç biri cəzasız
qalmır.
Yeganə qəribə, illərlə davam edən əlaqəm vəfalı Damiana ilə olub. Damarlarında hindu qanı axan
qıvraq, utancaq bu qız, az qala, uşaq idi, qısa və qətiyyətlə danışırdı, mən yazı yazanda narahat
etməmək üçün evdə ayaqyalın gəzirdi. Yadımdadır, dəhlizdə tor yelləncəkdə uzanıb, «Əndəlus qaməti»
kitabını oxuyurdum, təsadüfən gözüm ona sataşdı, əyilib paltar yuyurdu, qısa yubkası yuxarı dartılıb,
baldırlarını açıqda qoymuşdu. Canıma istilik gəldi, onun üstünə atıldım. «Of, senyor», – o, yanıqlı-
yanıqlı hıçqırdı. Onu alçaltdığıma görə özümü alçalmış hiss edib, ən bahalı fahişələrin o vaxtkı
qiymətindən ikiqat artıq pul vermək istədim, di gəl götürmədi, onda mən onun məvacibini artırmalı
oldum ki, ayda bir dəfə – paltar yuyanda bunu təkrar eləyim.
Haçansa düşündüm ki, bu yataq hesabı mənim düşkün həyatım haqqında hekayətin təməli ola bilər,
adı da, elə bil, göydən düşdü: «Küskün gözəlçələrimi xatırlayarkən». Mənim göz qabağındakı həyatım,
əksinə, az maraqlı idi: atasız-anasız yetim, gələcəyi olmayan subay, ortabab jurnalist, Kartaxena de-
İndiasdakı Çiçək oyunlarının dördqat finalçısı və eybəcərlikdə tayı-bərabəri olmayan bir adam kimi
karikaturaçıların sevimli obyekti. Qısası: puç olmuş həyat və bu həyat on doqquz yaşımda anamın
əlimdən tutub, ritorika və ispan dili dərslərində yazdığım məktəb həyatından bəhs edən məqaləmin çap
olunub-olunmayacağını biləcəyini öyrənmək üçün məni «Diario de-la-Pas»a apardığı gündən əyri
getdi. Məqalə bazar sayında məktəb direktorunun gələcəyimə böyük ümidlər bəslədiyindən dəm
vurduğu ön sözü ilə çap olundu. İllər keçəndən sonra biləndə ki, anam həmin və sonrakı yeddi nəşr
üçün pul verib, xəcalət çəkmək artıq gecdi, o vaxta qədər mənim həftəlik köşəm daha ayaq tutmuşdu,
bundan başqa, xəbər tərtibatçısı və musiqi tənqidçisi idim.
Bakalavr dərəcəsi və əlaçı diplomu alan kimi, üç kollecdə ispan və latın dilindən dərs deməyə
başladım. Mən lazımi təhsili olmayan, işə həvəssiz yanaşan və valideynlərinin zülmündən qurtulmaq
üçün məktəbə getməyin ən asan çıxış yolu olduğunu düşünən bədbəxt uşaqlara bir damcı da rəhmi
gəlməyən pis müəllim idim. Eləyə bildiyim bir şey var idisə, o da sevdiyim misraları taxta xətkeşin
qorxusu altında onlara əzbərlətməkdi: «İndi bütün gördüklərin, Fabio, dağlar, kədərli təpə, tərk edilmiş
vadi bir zamanlar şöhrətli İtaliko adlanırdı». Yalnız qocalandan sonra şagirdlərimin mənə verdiyi iyrənc
ayamadan xəbər tutdum: Kədərli Təpə.
Vəssalam, həyat mənə bunları verdi, daha çox şey əldə etmək üçün isə heç nə etmədim. Dərsarası
fasilədə tək nahar eləyirdim və saat altıda ulduzlu səmadan siqnallar tutmaq üçün redaksiyaya gəlirdim.
Saat on birdə, redaksiya bağlanandan sonra isə mənim əsl həyatım başlayırdı. Həftədə iki-üç dəfə
gecəni Çin məhəlləsində keçirirdim, özü də elə cürbəcür adamlar arasında ki, iki dəfə ilin müştərisi
elan olunmuşdum. Yaxınlıqdakı «Roma» kafesində şam eləyəndən sonra bəxtə-bəxt hansısa bir
fahişəxananı seçib, arxa qapıdan sivişib içəri keçirdim. Mən oraya kef çəkmək üçün gedirdim, amma
vaxt ötdükcə bu mənim işimin bir hissəsinə çevrildi, çünki belə yerlərdə siyasət qurdlarının dili açılırdı,
onlar bir gecədə öz məşuqələrini dövlət sirlərindən agah eləyirdilər, heç fikirləşmirdilər ki, karton
arakəsmələrin arxasında onlara geniş ictimaiyyət qulaq asır. Elə bu üsulla – başqa nə cür ola bilərdi –
bildim ki, mənim qayğısız subay həyatımı Karmen küçəsindəki yetim oğlan uşaqlarının köməyilə
soyutduğum uşaqbazlıq həvəsimlə izah edirlər. Başqa şeylər kimi bunu da unutmaq mənə qismət oldu,
çünki elə orada özüm haqqında xeyli yaxşı şeylər də eşitdim və bunu lazımınca qiymətləndirdim.
Mənim heç vaxt yaxın dostum olmayıb, isinişə bildiyim təkəmseyrək dostlar da artıq Nyu-Yorkda
idilər. Başqa sözlə desək, ölmüşdülər, çünki, məncə, öz keçmiş həyatları haqqında həqiqəti
çeynəməmək üçün dərdli ürək sahibləri məhz oraya yollanırlar. Təqaüdə çıxandan sonra işim azaldı,
cümə günləri günün ikinci yarısında qəzetə məqalə aparırdım, bir də bəzi faydalı məşğuliyyətlərim
olurdu: «Bell Artes» zalında konsertlər, əsasını qoyduğum üzvü olduğum və İncəsənət mərkəzində
rəsm sərgiləri, ictimai abadlıq cəmiyyətində mühazirə, arabir də «Apollo» teatrında Fabreqasın
filmlərinin nümayişi kimi mühüm işlər. Gəncliyimdə yay kinoteatrlarına gedirdim; orada ay tutulmasını
müşahidə etmək də, eyni uğurla qəfil yağan leysan nəticəsində ikitərəfli sətəlcəm olmaq da mümkündü.
Ancaq məni filmlərdən çox, bilet qiymətinə, bəzən müftə, bəzən də borca verən gecə quşları
maraqlandırırdı. Qısası, kino – mənim janrım deyil. Şirli Templin ədəbsizliyinə sitayiş isə,
ümumiyyətlə, mənim səbir kasamı daşdıran son damcı oldu.
Otuz yaşıma qədər vur-tut dörd dəfə Çiçək oyunlarına getmək üçün Kartaxena de-İndiasa səfər
etmişəm, bir dəfə də Sakramento Montelanın dəvəti ilə onun fahişəxanasının təntənəli açılışında iştirak
üçün murdar bir gecədə motorlu qayıqla Santa Mariyaya üzmüşəm. Evdəki həyatıma gəlincə, vasvası
deyiləm və az yeyirəm. Damiana qocalandan sonra yemək hazırlamağa gəlmədi, o vaxtdan mənim
daimi yeməyim redaksiya bağlanandan sonra «Roma» kafesində yediyim kartov tortili oldu.
Beləliklə, doxsanilliyim ərəfəsində Rosa Kabarkasın zəngini gözləyərək nahar etmədim, kitab
oxumağa da səbrim çatmadı. Günorta saat ikidə, dəhşətli istidə cırcıramaların səsi aləmi başına
götürmüşdü və günəş açıq pəncərəyə yaxınlaşırdı, ona görə tor yelləncəyin yerini üç dəfə dəyişəsi
oldum. Mənə həmişə elə gəlirdi ki, anadan olduğum gün ilin ən isti günüdür və bununla barışmışdım,
ancaq həmin gün istiyə dözmək mümkün deyildi. Saat dörddə Pablo Kazalsın ifasında İohan Sebastyan
Baxın violonçel üçün yazdığı altı süitasının köməyi ilə özümə gəlməyə çalışdım. Onları musiqidə ən
müdrik adam sayıram, di gəl həmişə sakitləşdirdiyi halda, indi bu musiqi məndə ruh düşkünlüyü
yaratdı. Bir az hay-küylü saydığım ikinci süitada məni mürgü basdı və yuxuda violonçelin iniltisi
sahildən aralanan gəminin ürəksıxıcı fit səsinə qarışdı. Demək olar, dərhal da telefon zənginə oyandım
və Rosa Kabarkasın kallaşmış səsi məni həyata qaytardı. «Axmaqların bəxti gətirir, – o dedi. – Bir dənə
kəklik tapmışam ki, sən istədiyindən də yaxşıdır, ancaq bir əngəli var: on dörd yaşı yenicə tamam
olub». «Eybi yox, altını dəyişərəm», – onun nəyə işarə vurduğunu anlamadan zarafat etdim. «Söhbət
səndən getmir, – qadın dedi, – bəs mənim üç il həbsxanada yatmağımın haqqını kim verəcək?»
Heç kim haqq verəsi deyildi, o da ola Rosa Kabarkas. O, öz çörəyini məhz azyaşlıların hesabına
çıxarırdı, onlar dükanda açıq satılan mal idilər, onun yanında qızlar ilk addımlarını atırdılar və daha
sərt peşəkar həyatı yaşamaq üçün məşhur Qara Eufemiya fahişəxanasına keçənə qədər onların şirəsini
sıxıb çıxarırdı. Rosa Kabarkas heç vaxt cərimə ödəmirdi, çünki onun evi qubernatordan tutmuş
meriyanın sonuncu dəftərxana siçovuluna qədər, yerli hakimiyyətdə kim Kim, hamısı üçün behişt idi və
çətin təsəvvür etmək olardı ki, qanunu istədiyi kimi pozmağa bu fahişələr fahişəsinin gücü çatmasın.
Onun gec oyanmış vicdanı, görünür, öz xidmətini baha satmaq məqsədi güdürdü: nə qədər
təhlükəlidirsə, bir o qədər bahadır. Əngəl əlavə iki peso ilə aradan qaldırıldı, danışdıq ki, saat onda
nağd beş peso ilə onun evinə gəlirəm və pulu qabaqcadan ödəyirəm. Bir dəqiqə də tez olmaz, çünki qız
kiçik qardaşlarını yedirib yatızdırmalı və yel xəstəliyindən əziyyət çəkən anasını yatmaq üçün
hazırlamalıdı.
Dörd saat qalmışdı. Vaxt keçdikcə ürəyim acı köpüklə dolurdu, bu da məni nəfəs almağa qoymurdu.
Vaxtı qısaltmaq üçün geyinib hazırlaşmaqla başımı qatmağa çalışdım. Əgər hətta Damiana da deyirsə
ki, senyor yepiskop kimi geyinirəm, təbii, bunda fövqəladə bir şey yoxdur. Ülgüclə üzümü qırxdım,
gün qızdırmış suyun borulardan axıb getməsi üçün duşda gözləməli oldum. Ancaq dəsmalla
qurulanana kimi yenə tərlədim. Gecə məni gözləyən hadisəyə uyğun geyindim: ağ kətan kostyum, göy
zolaqlı, yaxalığı nişastalı köynək, Çin ipəyindən qalstuk, sinkli ağ boya ilə təzələnmiş ştibletlər və
kostyumun yaxasındakı ilgəyə taxılmış saf qızıldan zəncirli saat. Sonda bir qarış balacalaşdığım
bilinməsin deyə, şalvarın belini içəri qatladım.
Hamı məni simic kimi tanıyır, çünki belə evdə yaşadığıma görə kasıb olduğuma inanmırlar, ancaq
doğrusu, bu cür gecə cibimə uyğun deyil. Çarpayımın altındakı sandıqçada saxladığım puldan otağa
vermək üçün iki peso, fahişəxananın sahibəsi üçün dörd, qız üçün üç, şam yeməyi və başqa xırda
xərclər üçün özümə beş peso götürdüm. Başqa sözlə desək, bazar sayında çap olunan məqalələrimə
görə qəzetin ödədiyi həmin on dörd pesonu. Onları qurşağımdakı gizli cibə qoyub, «Lapman And
Kemp-Barslay And Co» firmasının «Aqua de Florida» odekolonundan üst-başıma püskürtdüm. Bu
yerdə qorxu məni bürüdü, ancaq kilsə zəngi saat səkkizi vuran kimi qorxudan tərləmiş halda əlhavasına
qaranlıqda pillələri düşüb, böyük ümidlər bəslədiyim nəşəli gecənin qoynuna girdim.
Hava sərin idi. Kolumb prospektində, işlək yolun ortasında cərgə ilə sıralanmış boş taksilərin
arasında kişilər dəstə-dəstə toplanıb, futbol haqqında bərkdən mübahisə edirdilər. Kiçik nəfəsli orkestr
siçovulqıran oleandrların çiçəklədiyi xiyabanda vals çalırdı. Notariuslar küçəsində abırlı müştəri
axtaran bədbəxt fahişələrdən biri həmişəki kimi məndən siqaret istədi, mən də həmişəki kimi ona
dedim: artıq otuz üç il, iki ay, on yeddi gündür ki, siqareti tərgitmişəm. «Qızıl Zınqırov»un yanından
keçəndə işıqlı vitrinə baxıb, özümü hiss etdiyimdən daha qoca və pis geyinmiş gördüm.
Saat ona az qalmış taksi tutub, hara getdiyimi başa düşməsin deyə Ümumi qəbiristanlığa sürməsini
xahiş etdim. Sürücü güzgüdə mənə baxıb, qımışaraq dedi: «Hörmətli ağa, məni qorxutmayın, Allah
eləsin, mən də sizin kimi uzunömürlü olum». Qəbiristanlığın qarşısında maşından birlikdə düşdük,
çünki onun xırdası yox idi, ona görə də pulu «Qəbir»də, səhərə kimi içib, öz əziz mərhumlarını ağlayan
əyyaşların toplaşdığı kasıb qəlyanaltıda xırdalamalı olduq. Hesabı üzəndə sürücü ciddi şəkildə dedi:
«Ağa, ehtiyatlı olun, Rosa Kabarkasın evi çoxdandır əvvəlki ev deyil». Ona minnətdarlıq etməkdən
savayı əlacım qalmadı və hamı kimi möhkəm surətdə inandım ki, Kolumb prospektindəki taksi
sürücülərinin bilmədiyi şey yoxdur.
Bir vaxtlar gördüyümdən əsər-əlamət qalmamış kasıblar məhəlləsinə girdim. Həmin enli, gündən
qızmış qumlu küçələr, qapıları taybatay açıq, divarları yonulmamış taxtadan, damları acı palma
yarpaqları ilə döşənmiş və həyətlərinə çınqıl tökülmüş evlərdi. Ancaq buradakı sakinlər sakitlik və
rahatlıq nə olduğunu unutmuşdular. Evlərin çoxunda cümə gününün şadyanalığı hökm sürürdü,
musiqiçilər öz nağaraları və sincləri ilə evləri silkələyirdi. Kim olsa əlli sentə istədiyi qapıdan girə
bilərdi, ancaq evin qarşısında, küçədə yıxılana qədər oynaya da bilərdi. Mən gedə-gedə bu bahalı
kostyumuma görə xəcalətdən yerə girmək istəyirdim, ancaq evinin astanasında mürgüləyən arıq
mulatdan savayı heç kim mənə fikir vermədi.
– Allah amanında, ağa, – o, məni ürəkdən salamladı.
Ona nə cavab verə bilərdim? Yalnız minnətdarlıq etdim. Diki çıxana qədər nəfəsimi dərmək üçün üç
dəfə dayanmalı oldum. Üfüqdən qalxan mis rəngli iri ayı gördüm, bu yerdə məni sancı tutdu, qorxdum,
ancaq keçib getdi. Küçənin sonunda evlərin qurtarıb, meyvə ağaclarının başladığı yerdə Rosa
Kabarkasın dükanına girdim.
Bu artıq həmin Rosa Kabarkas deyildi. Bir zamanlar nəhəng bədən quruluşuna, həm də öz məkanında
eşq alovunun öhdəsindən cəldliklə gələ bildiyinə görə biz hətta onu yanğınsöndürmə xidmətinin
serjantı rütbəsi ilə təltif etmək istəyirdik. Ancaq tənhalıq onu yumağa döndərmişdi, dərisini
qırışdırmışdı və səsini elə naziltmişdi ki, bu nəhəng qadın qoca qıza oxşayırdı. Əvvəlki Rosadan bircə
əla dişləri qalmışdı və onlardan birinə nazlanmaq üçün qızıl qapaq saldırmışdı. O, əlli il bir yerdə
yaşadığı ərinə yas saxlayırdı və bu matəm qiyafəsinə əngəlli işində ona kömək edən yeganə oğlu üçün
qara yas şlyapası da əlavə olunmuşdu. Təkcə parıltılı, qəddar gözləri diri qalmışdı və ondan başa
düşdüm ki, əslində, o dəyişməyib.
Dükanın divarındakı lampa zorla közərirdi, hamının bildiyi və görməzliyə vurduğu məşğuliyyətini,
heç olmasa, ört-basdır etmək üçün də rəflərdə mal yox idi. Mən sakitcə içəri girəndə Rosa Kabarkas
müştərini ötürürdü. Bilmirəm, o, məni, doğrudanmı, tanımadı, yoxsa özünü elə göstərdi. Onun
boşalmasını gözləmək üçün skamyada oturdum və hər şeyin necə baş verdiyini yadıma salmağa
çalışdım. Gözəl çağlarımızda o, bir neçə dəfə mənim dadıma çatmışdı. Yəqin, Rosa fikrimi oxudu,
çünki dönüb mənə elə zənlə baxdı ki, narahat oldum. «Vaxt sənə toxunmayıb», – o, qüssə ilə köks
ötürdü. Onun könlünü almaq istədim: «Sənə isə toxunub, ancaq yaxşı mənada». «Ciddi sözümdür, –
dedi, – ölüvay at sifətin hətta bir az canlanıb». «Yəqin, başqa evlərdə otlamağımdandır», – mən onu
sancdım.
«Qız saat ondan otaqdadı, – o dedi. – Gözəl, təmiz, tərbiyəli qızdır, ancaq qorxudan ölür, çünki
Qayrıdan olan yükdaşıyana qoşulub qaçan bir rəfiqəsini iki saat özünə gətirə bilməyiblər. Bu da
aydındır, – Rosa öz ehtimalını irəli sürdü, – bu qayrılılar məşhurdular, onlar erkək eşşəyə qoduq
saldırırlar. – Və yenə məsələyə qayıtdı: – Yazıq qız, üstəlik, hələ fabrikdə də can qoyur, düymə tikir».
Bu mənə elə də ağır iş kimi görünmədi. «Kişilər belə fikirləşir, – o etiraz etdi, – bu, daş qırmaqdan ağır
işdi». Bir də etiraf etdi ki, ona bromla pişikotu qarışığı içirdib və qız indi yatır. Fikirləşdim ki, bu
rəhmdillik, giley-güzar qiyməti qaldırmaq üçün növbəti kələkdir, ancaq o dedi yox, mənim sözüm
sözdür. Onun pozulmaz qanunu yenə qüvvəsində idi: hər xidmətə görə – sikkə ilə və əvvəlcədən ayrıca
hesab. Bax belə.
Həyətin ortası ilə onun arxasınca getdim və təravətini itirmiş dərisi, adi pambıq corab geydiyi şişmiş
ayaqlarını yerə necə çətin basması məni yumşaltdı. Bədirlənmiş ay səmanın ortasına çatmışdı və dünya,
elə bil, göy sulara qərq olmuşdu. Onun evinin yaxınlığında şəhər hökumətinin dəvət etdiyi musiqiçilər
üçün palma budaqlarından döşəmə düzəldilmişdi, ətrafda dəri oturacaqlı çoxlu kətil var idi, tor
yelləncəklər asılmışdı. Arxasından meyvə bağlarının başladığı həyətə kərpicdən tikilmiş, ancaq
ağardılmamış, quşların girməməsi üçün pəncərələrinə tor vurulmuş altı otaq baxırdı. Yeganə tutulmuş
otaq alaqaranlıqda itmişdi və Zənci Tonya radioda uğursuz məhəbbətdən oxuyurdu. Rosa Kabarkas
nəfəsini dərdi: «Bolero – həyatdır». Mən onunla razı idim, ancaq indiyə kimi bunu yazmağa cürət
etməmişdim. O, qapını itələyib, otağa girdi və dərhal da qayıtdı. «Hələ də yatır, – qadın dedi. – Bədəni
istədiyi qədər doyunca yatmasına imkan versən, yaxşı olar, sənin gecən onunkundan uzundur». Mən
çaşqınlıq içində idim: «Səncə, bəs mən nə etməliyəm?» «Özün bilərsən, – onun halını pozmaması
yerinə düşmürdü, – elə ona görə də müdriksən». Rosa dönərək, məni dəhşət içində tək qoydu.
Qaçmağa yer yoxdu. Mən otağa girdim ürəyim az qalırdı sinəmdən çıxsın və qızı anadangəlmə çılpaq
vəziyyətdə iri, yad çarpayıda məsumcasına yatan gördüm. O, böyrü üstə üzü qapıya uzanmışdı, üstdən
düşən gur işıq onda gizlin bir yer qoymamışdı. Mən çarpayının qırağında oturub, bütün beş
hissiyyatımla gördüklərimi canıma hopduraraq, heyranlıqla ona tamaşa eləyirdim. Onun qarabuğdayı
bədənindən hərarət yağırdı. Görünür, onu hazırlamışdılar, başından qasığındakı narın tüklərə qədər
yuyub, bəzək-düzək vurmuşdular. Saçlarını burmuşdular, əl və ayaq dırnaqlarına öz təbii rəngində lak
çəkmişdilər, ancaq mis rənginə çalan dərisi cod idi və qulluq görməmişdi. Yenicə çıxan döşləri hələ
oğlan döşlərinə oxşayırdı, di gəl onlarda fışqırmağa hazır gizli enerji hiss olunurdu. Yəqin, yerə
yüngülcə basdığı, əllərindəki kimi uzun, hissiyyatlı barmaqları olan ayaqları hər tərəfdən qəşəng idi.
Hətta işləyən ventilyatorun altında belə, bütün bədənində tər damcıları parıldayırdı, gecəyə yaxın isti
lap dözülməz olmuşdu. Qoyma kirpikləri, sürməli qaş-gözü və şokolad rəngində bolluca boya yaxılmış
dodaqları ilə ənlikli sifətini qalın düyü pudrasının altından təsəvvür etmək mümkün deyildi. Ancaq nə
paltar, nə kosmetika onun xarakterini gizlədə bilər: düzgün quruluşlu burun, çatmaqaş, qəşəng ağız.
Fikirləşdim: zərif, döyüşkən cöngədir ki var.
Saat on birdə həmişəki işimin dalınca vanna otağına getdim, qız öz miskin paltarını burada
soyunmuşdu, ancaq stulun üstünə elə səliqə ilə yığmışdı ki, guya, bahalı paltardı: sintetik parçadan
kəpənəkli don, madapolamdan sarı tuman, kəndirlə bağlanan səndəl. Paltarın üstünə ucuz qolbaq və
ucuna bənd olmuş medalyonda Məryəm ananın təsviri olan nazik zəncir qoyulmuşdu. Dodaq boyası,
kirşan, açar və xırda qəpiklər olan əl çantası da burada, rəfdə idi. Hamısı elə ucuz, işlənmiş və köhnə
idi ki, belə kasıblığı heç təsəvvürümə də gətirməzdim.
Əynimdəkiləri soyunub, asılqandan elə asmağa çalışdım ki, ipək köynəyim, ütülü kətan kostyumum
qırışmasın. Su dolub boşalan zəncirli çənin altındakı unitaza peşab elədim, özü də bu işi oturub
gördüm. Bunu mənə hələ uşaq olanda çanağın kənarlarını batırmayım deyə Florina de Dios öyrətmişdi
və təvazökarlıq nə lazım, şırnaq tarım və rəvan idi, lap azad ayğırınkı kimi. Vanna otağından
çıxmamışdan tasın üstündəki güzgüyə baxdım.
Güzgüdən mənə baxan atsifət adam ölüvay deyildi, ancaq Roma Papasının çənəsi kimi sallanmış
çənəsi, şişmiş göz qapaqları və nə vaxtsa gur olan seyrəlmiş saçları ilə qaşqabaqlı idi.
– Zibil, – mən ona dedim. – Əgər məni sevmirsənsə, axı mən neyləyə bilərəm?
Qızı oyatmamağa çalışıb, soyunmuş halda çarpayının qırağında oturdum, qırmızı işığın aldanışlarına
öyrəşmiş gözlərimi onun hər qarışında gəzdirdim. Şəhadət barmağımı tərli boynunun dalına çəkdim, o,
arfanın simləri kimi titrədi, nəsə mızıldayıb, mənə tərəf çevrildi, acıtəhər isti nəfəsi üzümə vurdu.
Burnunu tutub, azacıq sıxdım, o diksindi, başını yana çəkib, kürəyini mənə tərəf çevirdi, ancaq
oyanmadı. Qəfil coşqunluq duydum və dizimlə ayaqlarını aralamağa çalışdım. İlk iki cəhdimdə yalnız
dizlərini bərk-bərk sıxdı. Mən onun qulağına oxudum: «Delqadinanın çarpayısı başında mələklər
durub». O, bir az boşaldı. Qan damarlarımda qaynadı və mənim öz işini yadırğamış astagəl yırtıcım
uzun yuxudan sonra ayıldı.
Delqadina, canım mənim, qovrularaq ona yalvardım. Delqadina… O, kədərlə hıçqırdı, ayaqlarımdan
xilas olub, arxasını mənə çevirdi və ilbiz kimi öz qabığına yığıldı. Pişikotu içmək, görünür, təkcə ona
yox, mənə də yaxşı təsir etmişdi, çünki heç nə baş vermədi. Ancaq vacib deyil. Fikirləşdim ki, əgər
özümü belə aciz hiss edirəmsə, belə kədərliyəmsə, üstəlik, molyusk kimi soyuğamsa, axı onu niyə
oyadım.
Qüllənin zəngi düz vaxtında gecə on ikini vurdu və yeni gün – 29 avqust, şəhid Xuan Bautista günü
başladı. Küçədə kimsə bərkdən ağlayırdı, ancaq ona fikir verən yox idi. Mən onun üçün dua elədim,
əgər onun buna ehtiyacı vardısa və bütün yaxşılıqlara görə şükürlər etdim: «Aldanmayın, fikirləşməyin
ki, sizin gözlədiyiniz, ümid elədiyiniz, gözünüz gördüyündən daha uzun sürəcək». Qız yuxuda inildədi
və mən ondan ötrü də dua etdim: «Qoy elə belə də olsun». Sonra yatmaq üçün radionu və işığı
söndürdüm.
Dan yeri söküləndə oyanıb, harada olduğumu kəsdirə bilmədim. Qız ana bətnindəki uşaq kimi
qıvrılıb arxası mənə tərəf hələ də yatırdı. İçimdə dumanlı bir duyğu var idi, elə bil, onun qaranlıqda
durduğunu, vanna otağında axıdılan suyun şırıldadığını eşitmişdim, ancaq ola da bilsin, bunu yuxuda
görmüşdüm. Məndə nəsə yeni bir şey yaranmışdı. Şirnikdirmək üçün hiylə nə olduğunu heç vaxt
bilməmişdim, məşuqəni bir gecəliyə gözəyarı, onun gözəlliyindən çox, qiymətinə görə seçmişdim və
biz eşqbazlıqla eşqsiz, əksər vaxt da yarısoyunmuş vəziyyətdə və olduğumuzdan yaxşı görünmək üçün
həmişə qaranlıqda məşğul olmuşduq. Həmin gecə çox böyük bir həzz kəşf etdim – mən yatan qadının
bədəninə baxırdım və utancaqlıq, üzücü həvəs mənə mane olmurdu.
Saat beşdə təşviş içində oyandım, çünki mənim bazar günü məqaləm gündüz on ikidə redaksiyada
masanın üstündə olmalı idi. Öz dəqiq zamanında, ay bədirlənən vaxt dalımda həmişəki acışmanı hiss
edərək, bağırsağımı boşaltdım və suyu buraxmaq üçün zənciri çəkəndə duydum ki, bütün keçmiş hirs-
hikkəm, incikliklərim yuyulub kanalizasiyaya axdı. Gümrah və geyinmiş halda otağa qayıdanda qız
çarpayıda çəpəki vəziyyətdə uzanaraq ayaqlarını aralayıb, sübh çağının dinclik gətirən şəfəqləri altında
öz bakirəliyinin şəriksiz ağası kimi yatmışdı. «Allah səni qorusun», – mən pıçıldadım. Cibimdəki
pulları – özümdə qalası və ona çatası pulların hamısını yastığının üstünə qoyub, həmişəlik ayrılaraq,
alnından öpdüm. Bütün görüş evləri kimi bu ev də sübh çağı daha çox cənnətə bənzəyirdi. Heç kimlə
rastlaşmamaq üçün bağa açılan qapıdan çıxdım. Küçədə, günəşin altında yenə doxsan yaşımın
ağırlığını hiss etdim və bu gecənin dəqiqələrindən ölənə qədər qalan anlarımı saymağa başladım.
II.
Mən bu xatirələri güvənin, ağacqurdunun için-için yediyi rəflərin öz-özünə uçduğu kitabxanada,
valideynlərimin kitabxanasından qalmış çox az şeyin əhatəsində yazıram. Cürbəcür lüğətlərim, don
Benito Peres Qaldosun «Milli epizodlar» seriyasından birinci kitabı və anamın vərəmdən yaranan xəstə
ovqatını anlamağı öyrəndiyim «Sehrli dağlar» bu dünyada əvvəl-axır görəcəyim işlər üçün, demə,
kifayət imiş.
Qalan mebeldən və məndən fərqli olaraq, iri yazı masam, görünür, əla vəziyyətdədir, vaxt ona
toxunmayıb, çünki onu ata babam, keçmiş gəmi dülgəri nəcib ağacdan düzəldib. Hətta heç nə
yazmasam da, hər səhər daha yaxşı işlərə tətbiq olunası inadcıllıqla, ucbatından nə qədər eşqbazlıqdan
əlimin çıxdığı bu masanın arxasında otururam. Məlumat kitabları həmişə əlimin altındadır: «İspaniya
Kral akademiyasının birinci illüstrasiyalı lüğəti»nin 1903-cü il nəşri iki cilddə; don Sebastyan
Kavarrubiasın «Kastil və ispan dilinin inciləri»; Andres Belonun qrammatikası, əgər hansısa sözün
mənasını dəqiqləşdirməyə ehtiyac yaranarsa; don Xulio Kaserasın ən yeni «İdeoloji lüğət»i, əsasən
antonim və sinonimlərə görə; anamın beşikdən bildiyim dilində mənə yardımçı olan Nikola
Zinqarellinin «Vocabolario dela Lingua İtaliana» və o biri iki dilin ulu babası olduğu üçün ana dilim
hesab etdiyim latın dili lüğəti.
Yazı masamın sol tərəfində bazar günü yazdığım məqalələr üçün həmişə beş ədəd xüsusi formatlı
kətan kağız və mürəkkəb üçün qumqabı olur, çünki onu indiki suçəkən yastıqdan üstün tuturam. Sağda
– calamaio və qızıl uclu qələm üçün yüngül ağacdan altlıq durur, çünki hələ də əllə, qəşəng xətlə
yazıram, bunu da mənə son nəfəsinə qədər notarius və vəkil işləyən ərinin ilan-qurbağa dəftərxana
xəttinə oxşamasın deyə Florina de Dios öyrədib. Bir müddət əvvəl qurğuşun literlərin həcmini
hesablamaq və mətni səhifələmək asanlaşsın deyə qəzetdən tapşırmışdılar ki, makinada yazaq, ancaq
mən bu səfeh vərdişi mənimsəyə bilmədim. Buna görə sıxılsam da, qocaman əməkdaş hüququmdan
istifadə edib, yenə əllə yazırdım, sonra isə ağacdələn kimi mətni birnəfəsə makinaya döyəcləyirdim.
İndi təqaüdə çıxsam belə, sıradan çıxmamışam, məni narahat etməsinlər deyə telefon söndürmək və
çiynimin üstündən yazdığıma göz qoyan olmasın deyə evdə işləmək kimi yüksək imtiyazdan
yararlanıram.
* * *.
Mən tək yaşayıram – nə it, nə quş saxlayıram, çətin günlərimdə dadıma çatan və həftədə bir dəfə
mənə baş çəkən vəfalı Damianadan savayı bir xidmətçim də yoxdur, ancaq o da küt olmağı cəhənnəm,
üstəlik, fərsizdir. Anam ölüm ayağında mənə yalvardı ki, gənc ağ qadınla evlənim və bizim, ən azı, üç
uşağımız, onlardan da biri qız olsun ki, bu qıza onun, ondan əvvəl anasının, nənəsinin daşıdığı adı
verək. Anamın xahişini unutmamışdım, ancaq gənclik dövrüm o qədər uzanmışdı ki, mənə elə gəlirdi,
evlənmək heç vaxt gec deyil. O vaxta qədər ki, Pradomarda günortanın istisində, Polomares de
Kastronun ailəsi yaşayan evdə qapını səhv salıb, onların kiçik qızı Ximena Ortisi siesta zamanı yataq
otağında çılpaq vəziyyətdə gördüm. O, kürəyi qapıya tərəf uzanmışdı və başını elə tez döndərdi ki,
gizlənməyə macal tapmadım. «Oy, üzr istəyirəm», – nəhayət, dilləndim, ürəyim isə az qalırdı sinəmdən
çıxsın. Qız gülümsəyib, ceyran kimi çevrilərək, özünü büsbütün mənə göstərdi. Otaqda ondan başqa
heç kim və heç nə yox idi. O, tamam lüt deyildi, çünki Manenin Olimpiası kimi qulağının dalına
narıncı ləçəkləri olan zəhərli gül taxmışdı, sağ biləyində qızıl qolbaq, boynunda isə xırda mirvaridən
boyunbağı gözə dəyirdi. Təsəvvürümə gətirməzdim ki, nə vaxtsa bundan da valehedici bir şey görə
bilərəm və indi etiraf edirəm ki, düz fikirləşmişəm.
Öz yöndəmsizliyimdən utanıb, onu həmişəlik unutmaq məqsədi ilə qapını örtdüm. Amma Ximena
Ortis onu unutmağa imkan vermədi. Ümumi tanışlarımız vasitəsi ilə göndərdiyi məktublarda görüşə
çağırırdı, hədələyirdi və bir kəlmə belə kəsməsək də, şayiə buraxdı ki, guya, bir-birimizdən ötrü dəli-
divanəyik. Müqavimət göstərmək mümkün olmadı. Onun gözləri çölpişiyinin gözlərinə oxşayırdı,
paltarda da çılpaq olduğu qədər cazibəli idi, qızılı gur saçları isə o dərəcədə qadın qoxuyurdu ki,
gecələr yastığı qucaqlayıb, hönkür-hönkür ağlayırdım. Bilirdim ki, aramızda məhəbbət deyilən şeydən
söhbət gedə bilməz, ancaq onun iblisanə cazibəsi məni yandırıb-yaxırdı və mən qarşıma çıxan
yaşılgözlü fahişələrlə yata-yata rahatlıq tapmağa çalışırdım. Ancaq Pradomardakı yataqla bağlı
xatirənin alovunu söndürə bilmədim, ona görə silahı yerə qoydum – üzük taxıb, Troitsa bayramına
qədər toy olacağını bildirməklə, rəsmən evlənmək təklifi etdim.
Bu xəbər kübar klublarından çox, Çin məhəlləsində hay-küy yaratdı. Mənim nişanım xristian əxlaq
normalarına riayət edilməklə gəlin evinin eyvanında, amazon orxideyaları və ayıdöşəyi dibçəklərinin
əhatəsində oldu. Ağ kətan kostyumda hədiyyə ilə – nəsə xırda bir şey, ya İsveçrə şokoladı ilə axşam
saat yeddidə oraya gəldim və o dövr romanlarındakı aradüzəldən qadınlar kimi mürgüləyən Arxenid
xalanın nəzarəti altında yarı eyhamla, yarı ciddi axşam saat ona qədər söhbət etdik.
Bir-birimizi yaxından tanıdıqca Ximena özünü açıq-aşkar ehtiraslı aparırdı, yayın istiləri
başlayandan isə koftasının yaxası bir az da açıldı, yubkası daha da gödəldi və bütün bunların qaranlıqda
hansı dağıdıcı gücə malik olacağını təsəvvür etmək çətin deyildi. Nişanlanandan iki ay sonra
danışmağa sözümüz qalmamışdı və o, bir kəlmə də demədən, sadəcə, yun ipdən papış toxumağa
başlamaqla uşaq məsələsini gündəmə gətirdi. Tərbiyəli adaxlı kimi mən də toxumağı öyrəndim və biz
toya qədər qalan saatları belə mənasızcasına keçirdik, mən oğlan uşaqları üçün mavi, o isə qızlar üçün
çəhrayı papışlar toxuyurdu, kimin düz tapacağını bilənə qədər bir yığın papış hördük. Saat onu vurar-
vurmaz faytona minib, ləzzətli bir gecə yaşamaq üçün Çin məhəlləsinə cumurdum.
Subay həyatımla vidalaşmam şərəfinə hay-küylü mərasimlərin təşkil edildiyi Çin məhəlləsi üzücü
mərasimlərin keçirildiyi Ümumi klubun tam əksi idi. Həmin təzad bu iki aləmdən hansının, həqiqətən,
mənim olduğunu anlamağıma kömək edirdi və illüziya yarandı ki, ikisi də mənimdir, ancaq hər biri öz
vaxtında: onların birində olanda o birinin dənizə çıxan gəmi kimi yanıqlı ah-nalə ilə necə uzaqlaşmağa
başladığını hiss edirdim. Toy ərəfəsində «Tanrı Qüdrəti» fahişəxanasındakı ziyafət şəhvətdən başını
itirmiş ispan keşişinin ağlına gələn mərasimlə sona çatdı. Mənimlə axır nəfəsədək müqəddəs qayda-
qanunlarla kəbində olmaları üçün o, bütün fahişələrin üzünə duvaq örtüb, narınc çiçəyi ilə onları
bəzədi. Bu, böyük küfr gecəsi idi, çünki onların iyirmi ikisi məni sevəcəklərinə və mənə itaət
edəcəklərinə, mən isə qəbrədək onlara sadiq qalacağıma və dayaq duracağıma and içdim.
Bağışlanmaz səhv etdiyimi düşündüyümdən, gecəni yata bilmədim. Dan yeri sökülürdü, mən isə ötüb
keçən ömrümü yaşayaraq, qüllədəki saatın yeddini – kilsədə olacağım vaxtı bildirən qorxunc zəngini
sayırdım. Telefon saat səkkizdə çalmağa başlayıb, bir saatdan artıq uzun-uzadı, inadkarlıqla cingildədi.
Cavab vermək nədir, nəfəsimi də dərmirdim. Saat ona yaxın qapını yumruqla döyməyə başladılar,
sonra tanış, hirsli səslər eşidildi. Qorxurdum ki, qapını da qıralar, ancaq saat on birə yaxın evə böyük
fəlakətdən xəbər verən ağır sükut çökdü. Mən onda ağladım, həm ona, həm də özümə ağladım və
ürəkdən dua elədim ki, ömrümün sonunadək heç zaman onunla görüşməyim. Görünür, hansısa
müqəddəsin qulağı alıbmış, çünki Ximena Ortis elə həmin gecə ölkədən gedib, bir də iyirmi ildən
sonra, uğurlu nikahdan mənim ola biləcək, yeddi uşaq törədib qayıtdı.
Cəmiyyətə meydan oxuduğuma görə işdə qalmağım və «Diario de-la-Pas»da köşəmi saxlamağım
mənə böyük çətinliklər bahasına başa gəldi. Ancaq məqalələrimi on birinci səhifəyə heç də bu
səbəbdən keçirmədilər, sadəcə, həyatımıza heç nə ilə hesablaşmayan XX əsr soxuldu. Şəhərdə ancaq
tərəqqidən danışırdılar. Hər şey dəyişmişdi; təyyarələr uçurdu və hansı tədbirli adamsa «Yunkers»dən
məktub dolu torba atıb, aviapoçtu ixtira etdi.
Yeganə dəyişməyən şey mənim bazar günü qəzetdə dərc olunan məqalələrim idi. Gənc nəsil daim bu
məqalələri tənqid edirdi, onları yandırıb külə döndəriləsi qədimdən qalma mumiya adlandırırdı, ancaq
mən təslim olmurdum və yeni ab-havaya uymadan öz işimdə idim. Mən heç nəyə fikir vermirdim. Qırx
yaşım var idi, gənc redaktorlar məqalələrimə Çərənçinin Köşəsi adını qoymuşdular. Direktor məni
kabinetinə çağırıb, məqalələrimi yeni ab-havaya uyğunlaşdırmağı xahiş etdi. İndicə özü fikirləşib
tapıbmış kimi təmtəraqla dedi: «Dünya irəliyə gedir». «Bəli, – mən bildirdim, – həmişəki kimi irəli
gedir, ancaq günəşin başına fırlanır». O, mənim bazar günü məqalələrimə toxunmadı, çünki başqa
xəbər tərtibatçısı tapa bilmədi. İndi onun haqlı olduğunu anlayıram və nəyə görə haqlı olduğunu da
deyə bilərəm. Həyat burulğanının qamarladığı mənim nəslimin cavanları can-başla gələcək haqqında
xoş arzulara uymuşdular, ancaq sərt gerçəklik gələcəyin heç də onların arzuladığı kimi olmadığını
göstərdi və onda xiffət etməyə başladılar. Bazar köşələrim də belə idi, keçmişin qalıqları arasından
qazılıb üzə çıxarılan arxeoloji tapıntı kimi o yalnız qocalara yox, qocalmaqdan qorxmamaq üçün
gənclərə də yarayırdı. Məqalələrim yenə ən oxunaqlı yazılar cərgəsinə keçdi, hətta bəzən birinci
səhifəyə də çıxarılırdı.
Məndən soruşanlara həmişə həqiqəti deyirəm: gəzəyən qadınlardan macalım olmadı evlənəm.
Ancaq etiraf etmək lazımdır ki, bu izah doxsan yaşım tamam olduğu günə qədər, Rosa Kabarkasın
evindən çıxıb, bir də heç vaxt taleyimi sınağa çəkməyəcəyimi qəti qərara alan dəqiqəyədək ağlıma
gəlməmişdi. Mən özümü başqa adam sanırdım. Parkın dəmir çəpəri yanında mundirli adamlarla
rastlaşanda ovqatım dəyişdi. Damiananı dizlərini yerə qoyub, döşəməni yuyan vaxt gördüm və onun
yaşına görə təravətli qalmış budlarına gözüm sataşanda, bədənimdən çoxdan unutduğum titrətmə keçdi.
Yəqin bunu duydu, çünki yubkasını aşağı çəkdi. Nə qədər istəsəm də, özümü saxlaya bilməyib
soruşdum: «Damiana, deyin görüm, nələrsə yadınıza düşür?» «Heç nə yadıma düşmürdü, – o dedi, –
ancaq sizin sualınız bunu yadıma saldı». Ürəyim sıxıldı. «Mən heç vaxt sevməmişəm», – etiraf etdim.
O, dərhal cavab verdi: «Mən isə sevmişəm. – Və öz işini dayandırmadan sözünü bitirdi: – Mən iyirmi
iki il sizin dərdinizdən ölmüşəm». Ürəyim çırpındı. Vəziyyətdən ləyaqətlə çıxmaq üçün dedm: «Biz
bir-birimizə heç də pis yaraşmazdıq». «Bunları mənə indi niyə deyirsiniz, – o hiddətləndi, – bu indi heç
təsəlli üçün də yaramır». Mən evdən çıxanda o, çox adi tərzdə dedi: «Siz inanmayacaqsınız, ancaq
Allaha şükür, mən hələ də qızam».
Sonra gördüm ki, evin hər yerində vazalara qırmızı qızılgüllər qoyub, yastığın üstünə isə açıqca:
«Yüz il ömür sürmənizi arzulayıram». Bir gün əvvəl yarıya qədər yazdığım məqaləni bu xoşagəlməz
duyğu ilə davam etdirdim. Onu birnəfəsə bitirdim, ürəyimdəkilərin hamısını boşaltdım, ancaq ağlayan
ürəyimin hönkürtüsünün eşidilməsinə imkan vermədim, elə bil, qu quşunun boğazını birdən üzdüm.
Gecikmiş ilhamımın coşqun vaxtında öz uzun və şərəfli həyatıma, əsla ölmək fikrində olmadan, ərizə
ilə nöqtə qoymaq qərarına gəldim.
Məqaləni redaksiyanın qəbul otağına verib, evə qayıtmaq istədim. Amma mümkün olmadı. Ad
günümü qeyd etmək üçün redaksiyanın əməkdaşları tam heyətdə yığılıb məni gözləyirdilər. Binada
təmir gedirdi, hər yana taxta-tuxta, zir-zibil yığılmışdı, ancaq ad günüm münasibəti ilə işi
dayandırmışdılar. Haçaayağın üstünə bəzəkli kağızlara bükülmüş hədiyyələr, səbəbkarın sağlığına
içməkdən ötrü içkilər düzülmüşdü. Hamı ilə bir-bir xatirə şəkli çəkdirənə qədər fotoaparatların gur işıq
partlayışlarından qulağım əməllicə batdı, gözlərim qamaşdı.
Ancaq radiodan, şəhər mətbuatından: mühafizəkar «Prensa» və liberal «Eraldo» səhər qəzetlərindən,
sensasiyalar üzrə ixtisaslaşmış, ürəkparçalayan ehtiraslardan bəhs edən kiçik romancığazlar çap
etməklə cəmiyyətdəki gərginliyi götürməyə çalışan axşam qəzeti «Nasional»dan gələn jurnalistləri
görəndə sevindim. Onların burada olması təəccüblü deyildi. Şəhər belə köklənmişdi: marşallar
nəşriyyat müharibələri aparanda adi döyüşçülərin dostluğu qoruyub saxlaması həmişə yaxşı qəbul
olunurdu.
İş vaxtı olmasa belə, rəsmi senzor Xeronimo Orteqa da burada idi, biz onu Murdar Qar Adamı
adlandırırdıq, çünki gecə həmişə eyni saatda öz qanlı müstəbid karandaşı ilə peyda olurdu. Və səhərki
buraxılışda müxalif bir hərf qalmayana qədər otururdu. Qrammatik araşdırmalarıma, ya ispancadan
mənə daha ifadəli görünən italyan sözləri işlətdiyimə, siam ekizləri kimi qırılmaz surətdə bir-birinə
bağlı olan iki dildən istifadədə normal hal sayıldığım üçün onları dırnağa almadığıma və kursivlə
seçdirmədiyimə görə onun mənimlə heç arası yox idi. Dörd il bu hissdən əziyyət çəkib, nəhayət, hər
ikimiz bunu öz şüurumuzun mükəmməl olmamasının hesabına yazdıq.
Katibələr üstündə doxsan şam yanan piroqu zala gətirəndə ilk dəfə yaşadığım illərin sayını hiss
etdim. Təbrik mahnısı oxunan vaxt göz yaşlarımı zorla saxlayanda, haçansa xatırlayacağımı ağlıma
belə gətirmədiyim o qız gecikmiş mərhəmət hissi ilə qəfil yadıma düşdü. Birdən sakitlik çökdü və
piroqu kəsmək üçün kimsə bıçağı mənə verdi. Atmacalardan qorxub, heç kim nitq söyləmək istəmirdi.
Cavab nitqi söyləmək isə mənim üçün ölümdən betər idi. Mərasimin sonunda heç vaxt rəğbət
bəsləmədiyim redaksiya müdiri insafsızcasına bizi göydən yerə endirdi. Əlahəzrət səbəbkar, indi isə
deyin, məqaləniz hanı?
Düzünü desəm, bütün bu vaxt ərzində məqalə köz kimi cibimi yandırırdı, ancaq mərasim məni elə
həyəcanlandırmışdı ki, onu istefa ərizəmlə korlamağa ürək eləmirdim. Mən dedim: «Bu dəfə yoxdur».
Redaksiya müdiri keçən əsrdən bəri baş verməyən bu yolverilməz xətadan çox narazı qaldı. «Başa
düşün, – ona izah etdim, – çox ağır gecə keçirmişəm, yuxudan duranda başımı qaldıra bilmirdim».
«Bax elə bundan yazardınız, – özünə xas olan istehza ilə dedi. – Doxsan yaşda həyatın necə olduğunu
ilk mənbədən öyrənmək oxucuya maraqlı gələrdi». Katibələrdən biri söhbətə qarışdı. «Bəlkə, bu sirdir,
– o, mənə bic-bic baxdı. – Düz demirəm?» Əməllicə pörtdüm. «Lənətə gələsən, – düşündüm, – nə şit
zarafatdır». Başqa bir katibə gülərək, barmağı ilə məni göstərdi. «Nə gözəldir! O hələ qızarmaq
qabiliyyətini də qoruya bilib». Onun ədəbsizliyindən daha artıq qızardım. «Yəqin, qızğın gecə olub, –
birinci katibə dil boğaza qoymurdu. – Paxıllığım tutur!» Və boyalı dodaqları ilə yanağıma möhür basdı.
Fotoqrafçılar bir haya bənd idilər. Gur işıq partlayışlarından gözüm qamaşmış halda əlyazmanı
redaksiya müdirinə verib, götür, dedim, zarafat edirdim və son alqış sədaları altında tez aradan çıxdım
ki, yarım əsr külüng vurduğum hücrədən istefa verdiyimi camaat biləndə özüm orada olmayım.
Narahatlıq hissi axşam evdə hədiyyələri açanda da məni tərk etməmişdi. Linotipçilər yanılıb, əvvəlki
ad günlərimdə bağışlanan üç qəhvəbişirəndən birini də indi vermişdilər. Mətbəə işçiləri heyvan
yetişdirmə müəssisəsindən anqora pişiyini götürməyimə bələdiyyənin icazəsini almışdılar. Rəhbərlik
nələr üçünsə rəmzi güzəştlər vermişdi. Katibələrin hədiyyəsi dodaq boyası ilə öpüş izləri qoyduqları üç
cüt ipək alt paltarı və onu soyundurmaq üçün öz xidmətlərini təklif etdikləri açıqca idi. Fikirləşdim ki,
qocalığın gözəlliklərindən biri də budur – gənc qızlar sənin daha heç nəyə yaramadığını düşünüb, belə
dilxoşluğu özlərinə rəva görürlər.
Aşkenazinin ifasında Şopenin iyirmi dörd prelüdiyası yazılmış valı kimin göndərdiyini bilmədim.
Redaktorlar əsasən dəbdə olan kitablar bağışlamışdılar. Hədiyyələrin hamısını açmağa macal tapmamış
telefon zəng çaldı və Rosa Kabarkas eşitmək istəmədiyim sualı verdi: «Qızla aranızda nə olub?» –
«Heç nə», – fikirləşmədən cavab verdim. «Hətta onu oyatmamağı sən heç nə hesab edirsən? – Rosa
Kabarkas soruşdu. – İlk gecəsində kişinin ona laqeyd olmasını qadın heç vaxt bağışlamır». Mən etiraz
etdim ki, qız yalnız düymə tikməkdən belə üzgün ola bilməzdi, çox güman, pis rəftardan qorxduğuna
görə özünü yuxululuğa vurub. «O pisdi ki, – Rosa dedi, – qız elə bilib, guya, sən, doğrudan da, artıq
heç nəyə qadir deyilsən, mən isə istəmirəm bunu aləmə car çəksin».
Məni qəfil yaxalamaqdan məmnuniyyət duymasına imkan vermədim. «Hər necə olsa da, – israr
etdim, – qız yazıq elə haldadır ki, yuxulu, ya oyaq olsun, bilmirsən onunla nə edəsən: o,
xəstəxanalıqdır». Rosa Kabarkas səsinin tonunu aldı: «İşi tələsiklik korlayıb, ancaq görərsən, hər şeyi
yoluna qoymaq olar». O vəd etdi ki, qızı olanları olduğu kimi danışmağa məcbur edəcək, əgər
doğrudan da, mən deyəndirsə, pulu qaytardacaq: «Razısan?» «Qoy hər şey olduğu kimi qalsın, – mən
etiraz etdim, – heç nə olmaz, əksinə, bu mənə dərs oldu, indi bilirəm ki, belə igidliklər mənlik deyil. Bu
yerdə qız haqlıdır: artıq yaramıram». Dəstəyi qoydum və həyatda indiyəcən dadmadığım azadlıq hissi
içimi doldurdu: nəhayət, on üç yaşımdan mənə əziyyət verən köləlikdən xilas oldum.
Axşam saat yeddidə incəsənət salonuna, Sezar Frankın skripka və fortepiano üçün sonatasını məşhur
Cak Tibo və Alfred Kortonun ifasında dinləməyə fəxri qonaq kimi dəvət olunmuşdum və fasilədə
olmazın təriflər eşitdim. Qüdrətli musiqiçimiz maestro Pedro Biava ifaçılara təqdim etmək üçün məni,
az qala, sürüyərək səhnə arxasına apardı. O qədər karıxdım ki, Şumanın ifa etmədikləri sonatasına görə
onları təbrik etdim və kimsə adamların içində, kobudcasına səhvimi düzəltdi. İştirakçılar elə bildilər iki
sonatanı, sadəcə, nadanlıqdan dolaşıq salmışam və konsert haqqında yazdığım məqalədə, bunu kifayət
qədər qarmaqarışıq tərzdə düzəltməyə çalışmağım vəziyyəti lap ağırlaşdırdı.
Bu uzun həyatımda ilk dəfə hiss etdim ki, kimisə öldürməyə qadirəm. Üzücü narahatlıqla evə
qayıtdım, şeytan mənim qulağıma vaxtında ağlıma gəlməyən sarsıdıcı cavablar pıçıldayırdı və nə
kitablar, nə musiqi qəzəbimi soyutmadı. Bəxtimdən Rosa Kabarkasın telefonda çığıra-çığıra dedikləri
məni bu dəhşətdən qurtardı: «Xoşbəxtliyə bax, qəzetdə oxudum ki, doxsan yaşın tamam olub, mən elə
bilirdim yüzdür». Mən özümdən çıxdım: «Nədir, gözünə elə haldan düşmüş görünürəm?» «Əksinə, – o
cavab verdi, – yaxşı göründüyünə görə təəccübləndim. Çox əladır ki, yaxşı qaldığına hamını
təəccübləndirmək üçün yaşını artıq deyən qocalara oxşamırsan. – Və keçidsiz-filansız dedi: – Sənə
hədiyyəm var». Mən səmimi qəlbdən təəccübləndim: «Nə hədiyyə?» «Qız». Bir an belə düşünmədim.
«Sağ ol, – dedim, – bu cəncəl iş mənlik deyil». O, öz sözünü yeritdi: «Mən onu yaxşıca qızardıb,
üstünə sous töküb, səndəl çubuqları ilə bir yerdə gümüşü zərkağıza büküb, düz sənin evinə
yollayacağam, hamısı da havayı». Mən mətanətlə dözürdüm, ancaq Rosa da dediyindən dönmürdü və
mənə elə gəlirdi ki, səmimi danışır. Dedi ki, həmin cümə günü qız iki yüz düyməni iynə-sap və
üsküklə tikməkdən əldən düşübmüş. Düzdür, zorlanmaqdan qorxurdu, ancaq ona necə lazımdır
məsləhət vermişdilər və qız buna hazır idi. Doğrudan da, vanna otağına dəymək üçün gecə durub,
intəhası, mən elə bərk yatmışam ki, oyatmağa qıymayıb, səhər o, yuxudan ayılanda isə mən artıq
getmişəmmiş.
Bu boş yalanlar məni hiddətləndirdi. «Yaxşı, – Rosa Kabarkas sözünü davam etdirdi, – indi də lap
sən deyəndir, o, peşman olub. Zavallı qız burada, mənim yanımdadır. İstəyirsən dəstəyi ona verim?»
«Yox, yox, Allah xatirinə», – mən etiraz etdim.
Katibə redaksiyadan zəng vuranda mən yazmağa başlamışdım. Dedi ki, direktor səhər saat on birdə
səni görmək istəyir. Mən düz vaxtında gəldim. Dözülməz hay-küy binanı başına götürmüşdü, kürzün
tırıltısından qulaq batırdı, sement tozundan, bitum buxarından nəfəs almaq olmurdu, ancaq redaksiya
bu hay-küydə düşünməyə artıq öyrəşmişdi. Müdiriyyətin otaqları isə, əksinə, sərin və sakit idi, elə bil,
bizim yox, başqa bir ideal ölkənin ərazisiydi.
Yeniyetməyə oxşayan III Mark Tulli məni qapının ağzında görəndə telefonla danışa-danışa ayağa
qalxıb, masanın üstündən əlini mənə uzatdı və başının hərəkəti ilə oturmaq təklif etdi. Əvvəl
fikirləşdim ki, telefonun o biri başında heç kim yoxdur, məndə təəssürat yaratmaq üçün bu teatrı
çıxarır, ancaq tezliklə anladım: o, qubernatorla danışırdı və bu, illərin düşmənlərinin çətin danışığı idi.
Ancaq düşünürəm ki, rəhbərliklə ayaq üstə danışsa da, direktor, hər halda, mənim qarşımda özünü
işgüzar göstərməyə çalışırdı.
Görünür, son dərəcə dəqiqlik onun qüsuru idi. İlk ömürlük prezidentdən, fahişə alverindən var-dövlət
qazanandan sonra təcrübə sayəsində jurnalist olan ata babasından fərqli olaraq, o, iyirmi doqquz
yaşında artıq dörd dil bilirdi və üç beynəlxalq diplomu var idi. Direktor özünü sərbəst aparırdı,
yaraşıqlı və sakitdi, onun obrazına uyuşmayan yeganə şey səsində duyulan saxta notlar idi. O, yaxasına
təbii orxidey taxılmış idman üslublu pencəklər geyinirdi və geyimi bədəninə elə otururdu ki, sanki,
onun bir hissəsi idi, əynindəkilərin heç biri yağışlı hava üçün nəzərdə tutulmamışdı, hamısı yalnız onun
kabinetindəki parlaq yaz havası üçün idi. Buraya gələndə geyinməyə, az qala, iki saat vaxt itirmişdim
və birdən öz kasıblığıma görə utandım, bu da məni lap hirsləndirdi.
Hər şeydən əlavə, qəzetin 25 illik yubileyi münasibəti ilə əməkdaşların birlikdə çəkdirdikləri,
ölənlərin başının üstünə xaç işarəsi qoyulmuş fotoşəkildən öldürücü zəhər yağırdı. Mən sağdan üçüncü
idim; kənarları qatlanmış şlyapada, iri düyün vurulmuş, mirvarili sancaq taxılmış qalstukda, mülki
polkovnik kimi qırx yaşına qədər saxladığım burma bığımla və koruş seminariya tələbəsi kimi yarım
əsr sonra daha ehtiyacı duymadığım metal sağanaqlı eynəkdə. Bu fotoşəkli müxtəlif illərdə müxtəlif
kabinetlərdə görmüşdüm, ancaq yalnız bu dəfə onun mənası mənə çatdı: lap əvvəldən burada çalışan
qırx səkkiz adamdan yalnız dördü hələ sağ idi və bizdən ən kiçiyi çoxsaylı qətllərə görə iyirmi illik
həbs cəzası çəkirdi.
Direktor telefon söhbətini bitirdi və mənim fotoşəklə baxdığımı görüb gülümsədi. «Xaçları mən
qoymamışam, – dedi. – Məncə, bu yaxşı iş deyil. – O, masa arxasına keçib, başqa tərzdə danışdı: –
İcazə verin deyim ki, tanıdığım insanlar arasında ən anlaşılmazı sizsiniz. – Və təəccübümə rəğmən,
birbaşa mətləbə keçdi: – Mən sizin işdən çıxmanızla bağlı ərizəni nəzərdə tuturam». Mən zorla macal
tapıb deyə bildim: «Bu – mənim həyatımdır». O etiraz etdi ki, elə ona görə də bu çıxış yolu deyil.
Məqalə isə onun çox xoşuna gəlib və qocalıq haqqında düşüncələrim onun oxuduqları arasında ən
yaxşısıdır, bu səbəbdən də məqaləni bütün vətəndaşlıq hüquqlarından mərhum edilmə qərarı ilə
bitirməyin heç bir mənası yoxdur. «Xoşbəxtlikdən, – direktor dedi, – Murdar Qar Adamı məqaləni
oxuyanda yazı artıq səhifələnibmiş və məqalə senzora qəbuledilməz görünüb. Heç kimlə
məsləhətləşmədən məqaləni öz Torkvemada karandaşı ilə qaralayıb. Səhər bundan xəbər tutanda
hakimiyyət orqanlarına etiraz notası göndərməyi tapşırdım. Bu mənim borcumdur, ancaq öz aramızda
qalsın, boynuma alım ki, özbaşınalığına görə senzora minnətdaram. Ancaq notanın diqqətdən kənarda
qalmasına imkan vermək fikrim yoxdur». O, ürəkdən xahiş edir: gəmini açıq dənizdə tərk etməyin. Və
sözünü təmtəraqla bitirdi: «Biz hələ sizinlə musiqi haqqında çox danışacağıq».
Direktor sözündə elə qətiyyətli idi ki, aramızdakı ziddiyyətləri hansısa bir bəhanə ilə
dərinləşdirməkdən qorxdum. Əslində, gəmini tərk etmək üçün elə bir səbəb yox idi və ancaq vaxt
udmaqdan ötrü bu dəfə də hə deyəcəyim fikri məni dəhşətə gətirdi. Göz yaşı axıdacaq qədər
biabırcasına kövrəldiyimi gizlətmək üçün özümü ələ almalı oldum. Və illər keçəndən sonra da,
həmişəki kimi, yenə hərə öz fikrində qaldı.
Şənlikdən daha çox hay-küyü ilə yadda qalan həftəni yola verib, çapçıların bağışladığı pişiyi
götürmək üçün heyvan yetişdirmə müəssisəsinə getdim. Heyvanlara, eləcə də, hələ dil açmamış
körpələrə uyğunlaşa bilmirəm. Mənə elə gəlir, onların ürəyi laldır. Deyə bilmərəm ki, onları sevmirəm,
sadəcə, onlara dözmürəm, çünki onlarla davranmağı öyrənməmişəm. Kişinin öz iti ilə arvadından daha
yaxşı dil tapması mənə qeyri-təbii görünür. Ona həyatı, hansı saatlarda yeyib-yeməməyi öyrədir, onunla
danışır, dərd-sərini bölüşür. Ancaq çapçıların bağışladığı heyvanı götürməmək onların xətrinə dəyərdi.
Üstəlik də, bu pişik parıltılı çəhrayımtıl tükləri, yanar gözləri olan qəşəng anqora pişiyi idi, elə də
miyoldayırdı, deyirdin, bu saat danışacaq. Onu səbətdə, şəhadətnaməsi və qatlanan velosiped kimi
istifadə təlimatı ilə birlikdə verdilər.
Hərbi patrul San Nikolas parkına daxil olmaq istəyən adamların sənədlərini yoxlayırdı. Belə bir şeylə
heç vaxt rastlaşmamışdım, bunun məndə yaratdığı ağır təəssüratı isə qocalıq əlaməti saydım.
Komandirləri, az qala, yeniyetməyə oxşayan patrul dörd nəfərdən ibarət idi. Sərt dağlıq ərazidən olan
bu sağlam oğlanlardan burdaq iyi gəlirdi. Dəniz havasından yanaqları qızarmış zabit diqqətlə onlara
göz qoyurdu. O, şəxsiyyət və jurnalist vəsiqəmi yoxlayıb, səbətdə nə olduğunu soruşdu. «Pişikdir», –
dedim. Baxmaq istədi. Pişiyin sıçrayıb qaçacağından qorxub, səbətin qapağını çox ehtiyatla açdım,
ancaq patrul səbətin dibini yoxlamaq istədi və pişik onu cırmaqladı. «Əla anqora pişiyidir», – zabit
dedi. Nəsə pıçıldaya-pıçıldaya pişiyi sığalladı, pişik ona toxunmadı, ancaq ona fikir də vermədi. «Neçə
yaşı var?» – zabit maraqlandı. «Bilmirəm, – dedim, – onu mənə indicə bağışlayıblar». «Qoca olduğuna
görə soruşuram, yəqin, on yaşı olar». İstədim bunu hardan bildiyini və bəzi başqa şeyləri öyrənəm,
ancaq ədəbli davranışına, gözəl tələffüzünə baxmayaraq, onunla danışmağa heyim yoxdu. «Məncə, onu
atıblar, əldən-ələ keçib, – zabit dedi. – Ona diqqətlə yanaşın, məcbur etməyin ki, siz istəyəni eləsin,
əksinə, siz onun istədiyini eləməyə çalışın, onun etibarını qazanana qədər gözləyin». O, səbətin
qapağını örtüb soruşdu: «Bəs siz nə ilə məşğulsunuz?». «Jurnalistəm». «Çoxdan?». «Bir əsrdir», –
cavab verdim. «Elə bu cür də fikirləşirdim», – o dedi. Əlimi sıxdı və xudahafizləşəndə dediyi sözləri
həm xeyirxah məsləhət, həm də xəbərdarlıq kimi qəbul etmək olardı: «Özünüzdən muğayat olun».
Günorta telefonu söndürdüm ki, çox nəfis seçilmiş musiqinin sehrinə dalım: Vaqnerin orkestr ilə
klarnet üçün rapsodiyası, Debüssinin saksafon üçün rapsodiyası və əsərlərinin kəskin dönüşlərində
behişt istirahəti bəxş edən Brüknerin simli alətlər üçün kvinteti. Mən otağın alaqaranlığına qapıldım.
Və birdən hiss etdim ki, masanın altından nəsə keçdi, mənə elə gəldi ki, bu canlı varlıq deyil,
fövqəltəbii substansiyadır, o, mənim ayağıma toxundu, səs, ardınca isə sıçrayış eşidildi. Bu, pişik idi,
qəşəng tüklü quyruğu ilə sirli-sehrli ləng, mifik varlıq və mənim tüklərim biz-biz oldu: otaqda insan
olmayan canlı varlıqla tək qalmışdım.
Qüllədə saat yeddini vuranda qızarmış səmada bircə dənə tənha parlaq ulduz qalmışdı və hansısa
gəmi sahildən aralanıb həsrətli vida fiti verdi, baş tuta biləsi, ancaq baş tutmayan bütün Sevgilərin
qəhəri məni boğdu. Daha dözə bilmədim. Telefonun dəstəyini qaldırdım, ürəyim az qalırdı sinəmdən
çıxsın, çaşmayım deyə dörd rəqəmi yavaş-yavaş yığdım və üçüncü siqnaldan sonra səsi tanıdım.
«Yaxşı, – rahat nəfəs aldım, – səhərki əsəbiliyə görə məni bağışla». Rosa heç nə olmamış kimi dedi:
«Eybi yoxdur, sənin zəngini gözləyirdim». Mən xəbərdarlıq etdim: qoy Allah onu necə yaradıbsa, o cür
də olsun, sifətinə heç bir boya vurmasın. O, bərkdən güldü. «Özün bilən yaxşıdır, intəhası, onun
paltarını bir-bir çıxartmaq ləzzətindən özünü məhrum edirsən, bilmirəm niyə, ancaq qocalar belə
etməyi xoşlayırlar». «Mən isə bilirəm, – cavab verdim. – Soyundurduqca onlar bir az da qocalırlar». O
razılaşdı. «Oldu, – dedi, – deməli, düz axşam saat onda, nə qədər ki istəyir, özünü yetir».
III.
Adı necə idi? Rosa mənə deməmişdi. Həmişə onu, sadəcə olaraq, «ninya» – «qız» adlandırırdı. Mən
də ona «ninya» dedim, «Ninya, gözümün işığı», ya «Ninya», Kolumbun balaca karavellası. Rosa
Kabarkas müxtəlif müştərilər üçün qəyyumluq etdiyi qızlara müxtəlif adlar verirdi. Bəzən məzələnib,
adı sifətə görə tapmağa çalışırdım, lap əvvəldən də əmin idim ki, qızın Filomena, Saturnina, ya Nikolas
kimi uzun adı var. Qız o biri üzünə, kürəyi mənə tərəf çevriləndə bu haqda düşünürdüm və mənə elə
gəldi ki, bədəni böyüklükdə qan gölməçəsinin içinə uzanıb. Ətim ürpəşdi, mələfədə vur-tut tər ləkəsi
olduğuna inanandan sonra özümə gəldim.
Rosa Kabarkas mənə məsləhət vermişdi ki, qızla ehtiyatlı davranım, o hələ qorxur, hər halda, ilk
dəfəsidir. Üstəlik də, mərasimin ciddiyyəti qorxunu artırdığından, qıza daha çox pişikotu vermək lazım
gəlmişdi; indi sakitcə uyuyur, onu oyatmağa qıymırsan. Və mən onun üçün kralın ata sevgisindən
məhrum olan kiçik qızı Delqadina – Çəlimsiz haqqında mahnını zümzümə eləyə-eləyə dəsmalla tərini
silməyə başladım. Sildikcə musiqinin ritminə uyğun olaraq gah o yana, gah bu yana dönürdü:
«Delqadina, Cüllüt, səni çox istəyəcəklər». Bundan əməllicə ləzzət alırdım, çünki bir böyrünü silməyə
macal tapmamış, yenə tərləmiş o biri böyrünü mənə tərəf çevirirdi, belə ki, mahnı bitmək bilmirdi.
«Dur, Cüllüt, geyin, Cüllüt», – onun qulağına oxuyurdum. Mahnının sonunda, kralın qaravaşları onu
yataqda susuzluqdan ölmüş görəndə mənə elə gəldi ki, qızcığazım öz adını eşidib, indicə oyanacaq.
Çünki o elə, doğrudan da, Delqadina – Cüllüt idi. Mən öpüşlərlə bəzənmiş alt paltarında yatağa uzanıb,
qızın yanında özümə yer elədim. Saat beşə kimi onun həniri altında yatdım. Yuyunmadan tezcə
geyindim və yalnız bu vaxt dodaq boyası ilə güzgüyə yazılmış sözləri gördüm: «Pələng yemək dalınca
uzağa getmir». Keçən gecə burada olmadığım yadımdadır, başqa heç kim də bu otağa girə bilməzdi,
ona görə həmin sözləri şeytanın nəsihəti kimi qəbul etdim. Göy gurultusunun qorxunc səsi məni
qapının ağzında haqladı və otağa nəm torpağın qoxusu doldu. Qaçıb taksi tapana qədər dəhşətli leysan
tökdü. May-oktyabr aylarında yağan belə leysanlar şəhəri yaman günə qoyurdu, çaya enən qızmış
qumlu küçələr qabağına çıxan hər şeyi ağzına alıb aparan gur selə çevrilirdi. Üç aylıq quraqlıqdan
sonra şəhəri yaxalayan həmin qeyri-adi sentyabr yağışları həm nicatverici, həm də dağıdıcı ola bilərdi.
Evin qapısını açan kimi bütün varlığımla hiss etdim ki, tək deyiləm. Divandan sıçrayıb eyvana qaçan
pişiyi bir an gördüm. Boşqabda qoyduğum yeməyin artığı qalmışdı. Sidiyin və təzə pişik nəcisinin
üfunəti hər şeyə hopmuşdu. Bir vaxtlar öyrəndiyim latın dili kimi, pişiyi də öyrənmişdim. Təlimatdan
oxumuşdum ki, pişik ifrazatını torpağa, mənim evim təki həyətsiz evlərdə isə gül dibçəyinə basdırır, ya
xəlvət bir künc axtarıb tapır. Ən yaxşısı odur ki, elə ilk gündən pişiyi yönəltmək üçün mən etdiyim
kimi, qum tökülmüş bir yeşik qoyasan. Təlimatda o da yazılmışdı ki, yeni evdə pişik ilk əvvəl öz
ərazisini gözaltı eləyib, qalan hər yeri batırır və yəqin, məsələ elə bunda idi, ancaq təlimatda bununla
necə mübarizə aparmaq barədə yazılmamışdı. Məni vərdişlərinə öyrətmək üçün o öz işində idi, ancaq
uzanıb dincəldiyi xəlvəti yerləri, dəyişkən ovqatının səbəblərini açmamışdı. Mən ona müəyyən
saatlarda yeməyi, eyvandakı qum dolu yeşikdən istifadə etməyi, yatdığım vaxt yatağıma sıçramamağı
və süfrədəki xörəyi iyləməməyi öyrətmək istəyirdim, ancaq ona təlqin eləyə bilmədim ki, ev – onun
şəxsi mülkiyyətidir, heç də hərbi qənimət deyil. Bezib axırda pişiyi başlı-başına buraxdım.
Axşama yaxın leysan tökdü, qasırğa az qalırdı evi yerindən qoparsın. Asqırırdım, başım ağrıyırdı,
hərarətim yüksəlmişdi, ancaq mənə, sanki, heç bir yaşda və şəraitdə hiss etmədiyim güc, qətiyyət
gəlmişdi. Daman yerlərin altına ləyən qoydum, aydın oldu ki, yırtıq-deşik keçən qışa nisbətən çoxalıb.
Ən iri yırtıqdan daman su artıq kitabxananın sağ tərəfini basmağa başlamışdı. Oradakı yunan və latın
kitablarını xilas etməyə tələsdim, ancaq kitabları rəfdən götürəndə divardan su fışqırdı, demə, boru
partlayıbmış. Vaxt qazanıb, kitabları xilas etmək üçün bacardığım qədər deşiyə əski tıxadım. Yağış və
külək parkda get-gedə lap tüğyan edirdi. Birdən göy dəhşətlə guruldadı və ildırım tavanı doğradı, qatı
kükürd qoxusu ətrafı bürüdü, eyvanın şüşələri sındı və dənizdən qalxan fırtınalı külək cəftələri qoparıb,
evə soxuldu. Ancaq heç on dəqiqə də keçmədi ki, hər şey birdən sakitləşdi. Gün çıxıb, qır-qırıntı və
zibillə örtülmüş küçəni qurutdu, isti geri qayıtdı. Leysan keçdi, amma evdə tək olmadığım duyğusu
qaldı. Bunun bir izahı var: həqiqətən baş verən şeylər bəzən unudulsa da, heç vaxt baş verməyən şeylər
həqiqətən olubmuş kimi yadda qalır. Və indi o leysanı xatırlayanda özümü evdə tək-tənha hiss etmirəm,
Cüllüt də həmişə mənimlədir. Gecə qızı elə yaxında hiss etdim ki, onun nəfəsini, yastığıma söykənən
yanağının hərdən necə titrədiyini də duydum.
Yalnız onda anladım ki, bu qısa vaxtda birlikdə çox işlər görə bilərdik. Yadımdadır, kitabxanada
kətilin üstünə çıxmışdım, o isə güllü donunda oyanıb, islanmasın deyə kitabları yığırdı. Onun təpədən
dırnağa islanmış halda, topuğa qədər su içində tufanla vuruşaraq, evdə oyan-buyana qaçdığını
görürdüm. Xatirimdədir, ertəsi gün o, bu evdə çoxdan unudulmuş səhər yeməyi hazırladı və mən gecə
seldən sonra döşəməni qurulayıb, evi sahmana salana qədər süfrə açdı. Və süfrə arxasında onun necə
tərs-tərs mənə baxması heç vaxt yadımdan çıxmaz: «Sən axı niyə belə qoca vaxtında mənimlə tanış
oldun?» Mən ona həqiqəti dedim: məsələ yaşda deyil, özünü neçə yaşda hiss etməyindədir.
Həmin vaxtdan onu yadımda elə aydın saxlamışdım ki, onunla istədiyimi eləyirdim. Ovqatımdan asılı
olaraq, gözünün rəngini dəyişirdim. Yuxudan duranda bu gözlər dəniz rəngində olurdu, güləndə mis
rəngində, hirslənəndə alov rəngində. Yenə də ovqatımdan asılı olaraq, onu yaşına və şəraitə uyğun
geyindirirdim: iyirmi yaşında – aşiq olmuş təvazökar qadın, qırx yaşında – özünü kübar qadınlara
bənzətməyə çalışan yüngüləxlaqlı qadın, yetmişində – Babilistan çariçası, yüz yaşında isə – müqəddəs.
Birlikdə Puççininin eşq duetlərini, Aqustina Laranın bolerosunu, Karlos Qardelin tanqosunu oxuyurduq
və bir daha inanırdıq ki, oxuya bilməyənlər bunun necə böyük xoşbəxtlik olduğunu təsəvür eləməzlər.
İndi mən tamamilə əminəm: bu, ağlın çaşması deyildi, doxsan yaşında ömrümdə ilk dəfə məni tapan
məhəbbətin möcüzəsi idi.
Evi qaydaya salandan sonra, Rosa Kabarkasa zəng vurdum. «İlahi! – səsimi eşidib qışqırdı, – mən isə
elə bilirdim sən boğulmusan». O anlaya bilmirdi ki, necə olur, gecəni qızla keçirəsən, ancaq yenə ona
toxunmayasan. «Bəlkə o, xoşuna gəlmir, öz işindi, amma özünü, heç olmasa, böyük kimi apar».
İstədim ona izah eləyəm, di gəl Rosa birdən mövzunu dəyişdi: «Yaxşı, səndən ötrü yaşca ondan böyük
bir gözəl qız da var, o da bakirədir. Atası onu evə dəyişmək istəyir, intəhası, sövdələşmək olar». Ürəyim
əsdi. «Sən nə danışırsan, – qorxub tezcə etiraz etdim, – həminkini istəyirəm, hər şey də razılaşdığımız
kimi mübahisəsiz və cəncəlsiz olsun». Dəstəkdən bir müddət səs çıxmadı, nəhayət, sakitləşmiş səs, elə
bil, özü ilə danışırmış kimi dedi: «Hə, hiss olunur, həkimlər bunu qocalara xas kəmağıllıq
adlandırırlar».
Mən oraya düz saat onda, sual verməmək kimi qeyri-adi nəzakətinə görə yadımda saxladığım tanış
sürücü ilə getdim. Özümlə kiçik ventilyator, Orlando Rivera-Fiquritanın sevdiyim rəsm əsərini, eləcə
də şəkli asmaq üçün çəkic-mismar götürmüşdüm. Yolüstü dayanıb, diş fırçası, diş məcunu, əl-üz
sabunu, tualet suyu «Aqua de-Florida» və biyanlı nabat aldım. Kağız güllər olan dibçəyi əvəz etmək
üçün güldan, bir dəstə də hind qızılgülü almaq istədim, ancaq hər yer artıq bağlanmışdı, məcbur olub
kiminsə bağından yenicə açmış bir neçə astromeliya oğurladım.
Ev sahibəsinin məsləhətinə əməl edib, məni bağa açılan qapıda görməsinlər deyə evə arxadan,
akveduk tərəfdən yaxınlaşdım. Sürücü xəbərdarlıq etdi: «Ehtiyatlı olun, ağa, bu evdə adam öldürürlər».
Mən cavab verdim: «Eşq yolunda ölmək də olar». Həyət qaranlıq idi, ancaq pəncərələrdə işıq yanırdı,
altı otağın hamısında isə bayağı musiqi guruldayırdı. Mənim otağımdan eşidilən Migel Matamorosun
bolerosunu oxuyan amerikalı tenor don Pedro Varqasın məlahətli səsi daha hündürdən çıxırdı. Hiss
etdim ki, indicə öləcəm. Nəfəsim kəsilirdi, qapını itələdim və Delqadinanı yataqda həmişə xatırladığım
kimi gördüm: o, çılpaq halda, ürəyinin üstündə şirin-şirin yatırdı.
Uzanmamışdan tualet ləvazimatlarını çıxartdım, pas atmış ventilyatorun yerinə təzəsini qoydum və
rəsm əsərini divardan elə asdım ki, yatağından görə bilsin. Sonra yanında uzanıb, onu seyr etməyə
başladım. Mənim evimdə gəzən həmin qızdı: qaranlıqda toxunmaqla məni tanıyan əllər, pişik kimi
yumşaqca yerə basdığı ayaqlar, mələfəmdəki həminki tər qoxusu və üskük taxdığı həmin barmaq.
Ancaq inanılmaz şeydi: canlı surətdə gördüyüm, əllərimi toxundurduğum adam xəyalımda
yaşatdığımdan daha az real idi. «Divarda, sənin qarşı tərəfində tablo var, – qıza dedim. – Bu tablonu
Fiqurita çəkib, biz onu çox sevirdik, o, dünyanın ən yaxşı fahişəxana rəqqası idi, elə mərhəmətliydi,
hətta şeytana da yazığı gəlirdi. O, bu tablonu Syerra Nevada-de-Santa-Mariya dağlarında qəzaya
uğramış təyyarənin dəmiri üzərində gəmi boyası və öz itinin tükündən düzəltdiyi fırça ilə çəkib.
Tabloda təsvir olunan qadın onun monastırdan qaçırıb evləndiyi rahibədir. Mən şəkli elə yerdən
asmışam, oyananda ilk gördüyün o olsun».
Gecə saat birdə mən işığı keçirəndə o, yenə həmin vəziyyətdə uzanmışdı və elə sakit nəfəs alırdı ki,
sağ olduğuna inanmaq üçün hətta nəbzini yoxladım. Damarlarında səssiz mahnı kimi axan qan
bədəninin ən gizli yerlərinə çatıb, sevginin təmizlədiyi ürəyinə qayıdırdı.
Keçən dəfə getməmişdən qabaq onun əl cizgilərini kağıza köçürdüm və ürəyini oxumaq üçün onu
Diva Saxibə verdim. Ortaya belə şeylər çıxdı: o yalnız fikrində olanları deyir. Əl işində çox
qabiliyyətlidir. Ölmüş adamla əlaqədədir, ondan kömək umur, ancaq əbəs yerə: güvənə biləcəyi adam
yanındadır. Heç kimlə yaxınlıq etməyib, ixtiyar yaşında ərli qadın kimi öləcək. İndi onun kişisi var,
qarabuğdayıdır, ancaq bu onun həyatının kişisi deyil. Onun səkkiz uşağı ola bilər, intəhası, yalnız
üçünü doğmaq qərarına gələcək. Əgər ürəyinin və ağlının dediklərinə əməl etsə, otuz beş yaşında əlinə
xeyli pul gələcək, qırx yaşında isə miras alacaq. Çox yerlər gəzəcək. Onun ikili həyatı, ikili taleyi var
və öz taleyinə təsir eləyə bilər. Maraq xətrinə hər şeyi təcrübədən keçirmək istəyir, ancaq ürəyinin
səsinə qulaq asmasa, peşmançılıq çəkəcək.
Məhəbbət həyəcanları içində tufanın viran qoyduğu evi sahmana saldım, eyni zamanda, vaxtım
olmadığından, ya pulsuzluq ucbatından illərlə yığılıb qalan bir çox şeylərə də əl gəzdirdim. Kitabların
yerini dəyişib, bir zaman oxuduğum qaydada düzdüm. Axır ki, qədimdən qalan yadigarlarla – pianola
və klassik musiqi yazılmış yüzdən çox valla xudahafizləşib, köhnə, ancaq məndəkindən daha yaxşı,
NiFi dinamikalı valoxudan aldım, bundan da ev dərhal xeyli əzəmətləndi. Mən tamamilə müflis olmaq
dərəcəsinə çatdım, ancaq möcüzə hamısının əvəzini çıxırdı: bu yaşda mən hələ sağ idim.
Ev yenidən canlanmışdı, mən isə Delqadinaya olan, əvvəllər heç vaxt duymadığım, içimi ağzınacan
dolduran xoşbəxt sevgimin qoynunda üzürdüm. Onun sayəsində doxsan yaşında ilk dəfə özümlə
üzbəüz gəlmişdim. Və anladım ki, hər əşyanın öz yerində durmasına, hər işin vaxtında görülməsinə, hər
sözün öz səpkisi olmasına həddindən artıq fikir vermək heç də nizama salınmış ağlın xidməti deyil,
əksinə, təbiətimdəki nizamsızlığı ört-basdır etmək üçün uydurduğum bir üsuldur. Anladım ki,
intizamlılıq heç də mənim üstün cəhətim deyil, yalnız öz əhlikefliyimə göstərdiyim reaksiyadır;
səxavətli görünməyim xırdaçılığımı gizlətmək, ehtiyatlı adam kimi tanınmağım pis fikirlərimi
pərdələmək üçündür, çünki barışdırıcılıq təbiətimdən irəli gəlmir, hirs-hikkəmin üzə çıxmasından
qorxuram, ona görə dəqiqəm ki, başqasının vaxtını nə qədər az qiymətləndirdiyimi bilməsinlər. Və
nəhayət, kəşf etdim ki, məhəbbətin ürəyə heç bir dəxli yoxdur, bu – Zodiak bürclərinin işidir.
Mən başqa adam olmuşdum. Yeniyetməliyimdə həvəslə mütaliə etdiyim klassiklərə təkrar qayıtmaq
istəsəm də, bacarmadım. Anamın zorla oxutmağa çalışdığı, mənim isə zəhləm getdiyi romantik
ədəbiyyata girişdim və məhz onun sayəsində anladım ki, dünyanı hərəkətə gətirən yenilməz qüvvə heç
də sonu xoşbəxtliklə bitən məhəbbət deyil, uğursuz məhəbbətdir. Böhran mənim musiqi zövqümü də
korlayanda özümü qoca, geridə qalmış hiss etdim və ürəyimi təsadüfi sevinclərin üzünə açdım.
Özümdən soruşuram, bu qədər qorxduğum və bais olduğum düşkünlüyə necə oldu ki, qapıldım. Mən
yalançı buludlarda uçurdum, əbəs yerə kim olduğumu başa düşmək üçün güzgü qabağında özümlə
danışırdım. Elə bil, sayıqlama içində idim və bir dəfə daş, butulka atan tələbələrin nümayişini görüb,
əlimdə mənim həqiqətimi aləmə car çəkən transparantla ilk cərgədə addımlamaqdan özümü zorla
saxladım: «Mən məhəbbətdən dəli olmuşam».
Yatan Delqadinanın surəti gözümün önündən çəkilmirdi və mən heç bir niyyətim olmadan öz bazar
məqalələrimin xarakterini tamamilə dəyişdim. İndi nə yazırdımsa, ondan ötrü yazırdım, ondan ötrü
gülüb-ağlayırdım və hər yazdığım sözlə ömrümün bir zərrəsi gedirdi. Adət etdiyim yazı tərzimdən
fərqli olaraq, daha məhəbbət məktubları şəklində yazmağa başladım, indi bunu hamı özününkü kimi
oxuya bilərdi. Redaksiyaya təklif etdim ki, mətn mətbəə şrifti ilə yığılmasın, mənim əllə yazdığım
gözəl xətlə çap olunsun. Əlbəttə, redaksiya müdiri bunu növbəti qoca şöhrətpərəstliyinə yozdu, ancaq
baş direktor onu dərhal zərb-məsələ çevrilən bircə cümlə ilə inandırdı:
– Yanılmayın: dinc dəlilər gələcəyi yaxınlaşdırır.
Eşqə düşmüş oxuculardan ardı-arası kəsilmədən gələn məktublar özünü çox gözlətmədi. Bəzi
məktubları vacib xəbər kimi hətta radioda oxuyurdular, müxtəlif üsullarla onların üzünü çıxarıb, qaçaq
yolla gətirilmiş siqaret kimi San Blas küçəsinin tinlərində satırdılar. Bu məktublar lap əvvəldən özünü
ifadə etmək istəyindən doğmuşdu, onları qoca kimi düşünməyi öyrənməmiş doxsan yaşlı adamın
dilindən yazırdım. Həmişə olduğu kimi intellektual mühit özünü riyakarcasına apardı. Hətta qrafoloqlar
mənim xəttimlə bağlı yanlış fikirlərə əsaslanaraq, bir-birinə zidd mühakimələr yürütməyə girişdilər.
Məhz onlar ağıllara və könüllərə nifaq toxumu səpdilər, mübahisəni qızışdırıb, nisgili dəbə mindirdilər.
Rosa Kabarkasla razılaşdım ki, elektrik ventilyatoru, tualet ləvazimatları və yaşayış üçün vacib
saydığım başqa şeylər ilin axırına qədər otaqda qalacaq. Mən saat onda gəlirdim, həmişə də qıza, ya hər
ikimizə nəsə gətirirdim və bir neçə dəqiqə bizim gecə teatrı üçün dekorasiya qurmaqla məşğul
olurdum. Getməmişdən isə həmişə saat beşdən gec olmayaraq, hər şeyi yerinə yığıb, ağzını
qıfıllayırdım. Yataq otağı təsadüfi müştərilərin kədərli sevgiləri üçün nəzərdə tutulmuş əvvəlki miskin
görkəmini alırdı. Bir səhər eşitdim ki, gözəl səsi ilə tanınan Markos Peres mənim bazar günü dərc
olunan məqalələrimi bazar ertəsi radioda öz xəbərlər buraxılışında oxumaq istəyir. Vasvasılığın və
qorxunun öhdəsindən gəlib dedim: «Delqadina, bilirsənmi, şöhrət – səninlə yatmayan, ancaq oyananda
başının üstündə dayanıb, sənə baxdığını gördüyün gombul senyordur».
Matəm saxladığına və gözünün üstünə endirdiyi qara şlyapasına baxmayaraq, daha mənə elə də əldən
düşmüş görünməyən Rosa Kabarkasla bir gün səhər yeməyinə qaldım. Onun səhər yeməkləri öz
təmtərağı və bibərinin gözdən yaş çıxmaq dərəcəsində bolluğuna görə məşhur idi. Bu zəqqutumdan bir
dişdəm alıb, göz yaşı tökə-tökə dedim: «Ayın bədirlənən vaxtı olmasa da, bu gecə dalım yanacaq». «Az
sızılda, – o dedi. – Əgər yanırsa, demək, Allaha şükür, hələ dalın var».
Mən Delqadina deyəndə Rosa təəccübləndi. «Onun adı elə deyil», – dedi. «Belə danışma, – onun
sözünü kəsdim, – o mənim üçün Delqadina-Cüllütdür». O, çiyinlərini çəkdi: «Yaxşı, nə fərqi, o
sənindir, sadəcə, bu addan raxitlik yağır». Qızın pələng haqqında güzgüyə yazdığı sözləri ona dedim.
«Elə şey ola bilməz, – qadın təəccübləndi, – o nə yaza bilir, nə oxuya». «Onda bəs kim yazıb?» Rosa
çiyinlərini çəkdi: «Yəqin, həmin otaqda ölənlərin biri».
Bu səhər yeməyindən istifadə etdim ki, Rosa Kabarkasa ürəyimi boşaldım, Delqadina üçün xırda-
xuruş şeylər istəyim, bir az şəraitini yaxşılaşdırım, bir az əyin-başını düzəldim. O, həvəslə, hətta
məktəbli kimi bicliklə razılaşdı: «Gülməlidir! – Rosa qəribə tərzdə ded. – Məndə elə bir hiss var ki,
guya, ondan ötrü mənə elçi düşmüsən. Söz düşmüşkən, – elə bil, qəfil ağlına gəldi, – doğrudan, sən axı
niyə onunla evlənməyəsən?» Mən quruyub qaldım. «Ciddi deyirəm, – o israr etdi, – ucuz başa gələrdi.
Sən yaşda adam üçün əsas odur ki, yarıyırsan, ya yox, sən isə deyirsən, bu məsələdə hər şey
qaydasındadır». Mən təşəbbüsü ələ aldım: «Sevgisiz seks – aşiq olmayanlar üçün təsəllidir».
O qəhqəhə çəkdi: «Ay tənha qoca, əsl kişi olduğuna həmişə inanmışam, həmişə belə olmusan, şadam
ki, o cür də qalmısan, sənin düşmənlərin isə artıq silahlarını yerə qoyublar. Haqqında gəzən söhbətlər
əbəs yerə deyilmiş. Markos Peresə qulaq asmısan?». «Kim ona qulaq asmır ki», – söhbəti bitirmək
üçün dedim. Ancaq o, dediyindən əl çəkmədi: «Professor Kamaço və Kano dünən «Hər şeydən bir az»
verilişində deyirdilər ki, dünya daha əvvəlki deyil, çünki sənin kimi adamlar az qalıb».
Həftənin sonunda Delqadinanın öskürdüyünü, hərarətinin qalxdığını gördüm. Mən Rosa Kabarkası
oyatdım və o, ilk yardım göstərmək üçün otağıma dərman qutusu gətirdi. İki gün sonra o, hələ də zəif
olduğundan həmişəki məşğuliyyətinə – düymə tikməyə qayıda bilmədi. Həkim bir həftəyə keçib gedən
adi qripə qarşı ev üsulları ilə müalicə yazdı, ancaq onun ümumi üzgünlüyü sarıdan da narahat idi. Mən
Delqadinanı görmürdüm, onun yoxluğunu duyurdum və fürsətdən istifadə edib, otağı öz istədiyim kimi
sahmana salmaq qərarına gəldim.
Mən Alvaro Sepedanın «Biz hələ də gözləyirik» hekayələr kitabına Sesiliya Porrasın çəkdiyi rəsm
əsərini, yuxusuz gecələrimi qısaltmaq üçün Romen Rollanın «Jan Kristof»unu gətirdim. Bir sözlə, otaq
layiqli görkəm almışdı və Delqadina buraya qayıda bilsə, xoşbəxtlik üçün tam yararlı idi: ətirli
insektisidlərlə təmizlənmiş hava, çəhrayi divarlar, tutqun rəngdə plafonlar, vazada təzə-tər güllər,
mənim sevimli kitablarım, anamın bugünkü zövqə uyğun asılmış tabloları. Köhnə qəbuledicini
qısadalğalı yenisi ilə əvəz etdim və klassik musiqi proqramının üstündə saxladım ki, Delqadina
Motsartın kvartetləri altında yatmağı öyrənsin, ancaq axşamların birində aydın oldu ki, o, dəbdə olan
baleroları səsləndirən dalğaya köklənib. Şübhə yoxdu, onun zövqü belə idi və mən buna
heyifsilənmədim, çünki bir vaxtlar, ömrümün ən gözəl çağlarında onlara ürəkdən aludə olmuşdum.
Səhəri gün evə getməmişdən dodaq boyası ilə güzgüyə yazdım: «Mənim qızcığazım, biz bu dünyada
tək-tənhayıq».
Həmin günlər məndə qəribə bir hiss yaranmışdı, guya, o, vaxtından əvvəl böyüyürdü. Mən
təəssüratımı Rosa Kabarkasla bölüşdüm. Bu ona təbii göründü. On beş dekabrda Delqadinanın on beş
yaşı tamam olacaq. O, tipik Oxatandır. Mən qorxdum: qız o qədər realdır ki, hər il yaşının üstünə yaş
gəlir. Ona nə bağışlaya bilərdim? «Velosiped, – Rosa Kabarkas dedi. – O, gündə iki dəfə şəhərin bu
başından o başına öz düyməsinin arxasınca getməli olur». Rosa qızın anbardakı velosipedini göstərdi
və mən fikirləşdim ki, çox güman, bu qədər əziz olan qadına belə köhnə-köşküldə gəzmək yaraşmaz.
Ancaq Delqadinanın, doğrudan da, real həyatda yaşamasının bu dərəcədə hiss olunan sübutu məni
mütəəssir etdi.
Delqadina üçün yaxşı velosiped almağa getdim və onu yoxlamaqdan özümü saxlaya bilməyib,
mağazada bir neçə dövrə vurdum. Yaşımla maraqlanan satıcı qıza qoca şıltaqlığı ilə dedim: bu yaxında
doxsan yaşım tamam olacaq. O məhz mənim eşitmək istədiyimi dedi: «Yaşınızdan iyirmi il cavan
görünürsünüz». Məktəb ədalarının məndə necə qaldığını özüm də başa düşmürdüm, ancaq içimdə
sevinc qaynayırdı. Və mən oxudum. Basabasda, mağaza piştaxtalarının arasında dövrə vuraraq,
əvvəlcə ürəyimdə, sonra isə böyük Karuzo kimi zildən oxudum. Adamlar mənə baxıb əylənirdilər,
arxamca qışqırırdılar, məsləhət verirdilər ki, «Əlil arabasında Kolumbiya ətrafında» yarışında iştirak
edim. Oxumağı kəsməyib, xoşbəxt səyahətçidən vida salamı göndərərək, onlara əl eləyirdim. Elə həmin
həftə hay-küy doğuran bir məqalə də yazdım: «Doxsan yaşında velosipeddə necə xoşbəxt olmalı».
Onun ad günü gecəsi Delqadinaya mahnını əvvəldən axıradək oxudum və bütün bədənini öpüşlərə
qərq etdim: onurğası boyu fəqərə-fəqərə lap arıq yambızlarına, xallı yanına, yuxusuz ürəyinin
döyündüyü yerə qədər. Mən öpdükcə bədəni daha da istilənib, təbii ətir saçmağa başladı. Onun
bədəninin hər qarışı öpüşümdən xəfifcə titrəyirdi, hər öpüşdə bir başqa istilik, bir ayrı dad hiss
eləyirdim, canından qopub gələn iniltilərlə mənə cavab verirdi, məmələrinin giləsi onlara toxunmayan
barmaqlarıma doğru can atırdı. Mən səhərə yaxın yuxuladım və birdən, sanki, dənizin dalğaları gurultu
ilə şahə qalxdı, duyduğum vahimə ağacdan ağaca adlayıb, ürəyimi dəlib keçdi. Onda vanna otağına
gedib, güzgüyə yazdım: «Delqadina-Cüllüt, sevgilim mənim, budur, milad küləkləri də uçub gəldi».
Mənim ən əziz xatirələrimdən biri belə səhərlərin birində məktəbdən çıxanda keçirdiyim anlaşılmaz
hisslərdir. Nə olub mənə? Müəllimə çaşqınlıqla dedi: «Ah, bala, bu ki küləkdir». Səksən il sonra
Delqadinanın yatağında oyananda, mən eyni hissləri yaşadım və yenə öz vaxtında gələn dekabr idi,
özünün aydın, təmiz səması, qum tufanları və evlərin damını qopardan, məktəblilərin yubkasını
qaldıran burulğanı ilə birlikdə. Şəhər xəyali uğultu ilə dolurdu. Küləkli gecələrdə şəhər bazarındakı
qışqırıqlar tində imiş kimi ən uzaq məhəllələrdə belə eşidilirdi. Və təəccüblü deyildi ki, dekabr
küləkləri ən uzaq fahişəxanalara səpələnən dostlarımızı səslərinə görə tapmağa imkan verirdi.
Ancaq bu küləklərlə mənə pis bir xəbər də çatdı ki, Delqadina milad bayramını mənimlə keçirə
bilməyəcək, öz ailəsi ilə birlikdə olacaq. Əgər bu dünyada nifrət etdiyim bir şey varsa, o da boyunlarına
düşübmüş kimi adamların sevincdən ağladığı bayramlar və iki min il əvvəl miskin tövlədə doğulan
körpəyə heç bir dəxli olmayan bütün bu süni işıqlar, mənasız milad nəğmələri, kağız bəzəklərdir. Ancaq
Milad gecəsi qüssəmi boğa bilməyib, otağa onsuz getdim. Gecəni yaxşı yatdım və oyandım ki,
yanımda şimal ayısı kimi dal ayaqlarının üstündə gəzən yumşaq tüklü ayı balası, bir də açıqca var: «Pis
ataya». Rosa Kabarkas mənə demişdi ki, Delqadina güzgüyə yazdığım sözlərə baxıb, onlardan yazmağı
öyrənir və qızın rəvan hərfləri məni fərəhləndirdi. Ancaq Rosa məni daha bir xəbərlə kədərləndirdi, ayı
balası onun hədiyyəsi idi. Yeni il gecəsi öz evimdə saat səkkizdən yerimə girib, heç bir ağrı-acı hiss
etmədən yuxuladım. Mən xoşbəxt idim, çünki saat on ikini vuranda aramsız çalınan zəng səslərinə,
fabrik fitlərinə, yanğınsöndürən maşınların siqnallarına, sahildən aralanan gəmilərin yanıqlı fəryadına,
barıt partlayışlarına və fişənglərin partıltısına baxmayaraq, Delqadinanın barmağının ucunda otağa
girdiyini, yanımda uzanıb, məni öpdüyünü hiss elədim. Elə aydın hiss elədim ki, onun öpüşündən
dodağımda biyan qoxusu qaldı.
IV.
Oyaq vaxtı da bir yerdə yaşayırıqmış kimi, yeni ilin əvvəlində bir-birimizi tanımağa başladıq, elə
astadan zümzümə etməyə öyrəşdim ki, yuxudan ayılmadan eşidə bilsin və bədəninin təbii dili ilə mənə
cavab versin. Onun ovqatı yatışından duyulurdu. Əvvəllər üzgün və bir az kobud olan Delqadina
tədricən, elə bil, daxili rahatlıq əldə etdi, sifəti daha da gözəlləşib, yuxuları rəngbərəng oldu. Mən
həyatımı ona danışırdım, adı çəkilməsə də, həmişə yalnız onu nəzərdə tutduğum məqalələrimin
qaralamasını qulağına oxuyurdum.
Bir dəfə anamın zümrüd qaşlı sırğalarını onun yastığının üstünə qoydum. Növbəti görüşümüzdə
sırğaları taxmışdı, ancaq ona yaraşmırdı. Bu dəfə başqasını, dərisinin rənginə uyğun olanı gətirdim. Və
izah etdim: əvvəl gətirdiyim sifətinlə, saçının forması ilə tutmurdu. Bu yaxşı olacaq. Növbəti iki
görüşdə sırğaların heç birini taxmadı, ancaq üçüncü görüşə mən dediyimlə gəldi. Məsələ aydın oldu: o,
mənim dediyimlə hərəkət etməmişdi, ancaq mənə xoş olsun deyə məqam gözləmişdi. Həmin günlər ev
şəraitinə elə alışdım ki, çılpaq yatmağı tərgitdim və gecələr çoxdan istifadə etmədiyim Çin ipəyindən
pijamanı geyinməyə başladım.
Fransız yazıçısı, fransızların özündən çox dünyanın məftun olduğu Sent-Ekzüperinin «Balaca
şahzadə»sini ona oxumağa başladım. Oyanmasa da, bu onu maraqlandıran ilk şey idi, ancaq o qədər
maraqlandırdı ki, kitabı sona çatdırmaq üçün iki gecə dalbadal gələsi oldum. Biz sonra Perronun
«Nağıllar»ını, «Müqəddəs tarix»i, «Min bir gecə»nin uşaqlar üçün işlənmiş variantını oxuduq və
oxuduqlarımın ona nə dərəcədə maraqlı olduğunu bunlar arasındakı fərqdən, nə qədər bərk yatdığından
başa düşdüm. Lap bərk yuxuladığını hiss eləyəndə işığı keçirib, onu qucaqlayaraq, xoruz banına kimi
yatırdım.
Mən xoşbəxt idim, nəvazişlə onun göz qapaqlarından öpürdüm və gecələrin birində, sanki, səmada
gün doğdu: o, ilk dəfə gülümsədi. Sonra isə birdəncə yataqda kürəyini mənə çevirib, narazı halda dedi:
«İlbizləri İsabel ağlatdı». Söhbətimizin qızışacağından həvəslənərək, o danışdığı tərzdə soruşdum: «Bəs
onlar kimindi?» O cavab vermədi. Səsi, danışıq tərzi aşağı təbəqə adamınınkına bənzəyirdi, sanki, onun
deyildi, sanki, içində başqa biri gizlənmişdi. Ürəyimdə heç bir şübhə qalmadı: o, yatmış vəziyyətdə
mənim daha çox xoşuma gəlirdi.
Yeganə problemim pişik idi. O, həyata marağını tamamilə itirmişdi, iki gün kefsiz halda öz küncündə
oturdu və baytar həkimə aparmaq üçün Damiana onu səbətə qoymaq istəyəndə yaralı yırtıcı kimi məni
cırmaqladı. O, çırpınan pişiyi zorla səbətə qoyub, evdən apardı. Bir müddət sonra heyvan yetişdirmə
müəssisəsindən zəng vurdu ki, başqa əlac yoxdur, onu öldürmək lazımdır, ancaq bundan ötrü sizin
icazəniz olmalıdır. Öldürmək niyə? «Çünki çox qocadır», – Damiana dedi. Hirslə fikirləşdim ki, onda
məni də pişiklər üçün sobada diri-diri yandırmaq olar. İki od arasında əlacsız vəziyyətdə qalmışdım:
pişiyə isinişə bilməmişdim, ancaq vur-tut qoca olduğuna görə öldürülməsinə də ürəyim gəlmirdi. Bu
təlimat hanı, görəsən, orada nə deyilir?
Bu hadisə məni elə həyəcanlandırdı ki, bazar günü məqaləmi Nerudadan götürdüyüm «Pişik balaca
ev pələngidir?» başlığı lə yazdım. Məqalə növbəti dəfə cəmiyyəti iki yerə, pişiyin tərəfində olanlara və
olmayanlara parçaladı. Beş gün sonra qocalığına görə yox, cəmiyyətin sağlamlığı naminə pişiyi
öldürməyin tamamilə mümkün olması fikri üstünlük qazandı.
Anamın ölümündən sonra yuxuda kiminsə mənə toxuna biləcəyindən həmişə qorxurdum. Bir dəfə
bunu hiss etdim, ancaq anamın səsi məni sakitləşdirdi: Figlio mio poveretto . Bunu bir dəfə də səhərə
yaxın Delqadinanın otağında duydum, elə bildim mənə toxunan odur, az qaldım sevincimdən tullanam.
Ancaq yox: bu, zülmətdə peyda olan Rosa Kabarkas idi. «Tez geyin, gedək, – o dedi, – mənim ciddi
problemim var». Təsəvvür eləyə biləcəyimdən daha ciddi problemdi. Fahişəxananın hörmətli
müştərilərindən birini girəcəkdəki otaqda bıçaqlayıb öldürmüşdülər. Qatil qaçmışdı. Suda bişmiş toyuq
kimi solğun, iri, çılpaq, ancaq ayağında ayaqqabı olan meyit qan içində yataqda sərilib qalmışdı. Onu
qapının kandarından tanıdım: boy-buxunlu, qəşəng, yaxşı geyinməyi bacaran, ən əsası, ailəsinin
təmizliyi ilə tanınan çox böyük bankir X.M.B. idi. Boğazında dodaq kimi qıpqırmızı iki yara yeri vardı,
qarnında isə qan axan iri deşik. Meyit hələ soyumamışdı. Ancaq məni yaralardan çox, büzüşmüş
cinsiyyət üzvünə, deyəsən, istifadə olunmamış prezervativin keçirilməsi heyrətləndirdi.
Rosa Kabarkas bankirin kimlə olduğunu bilmirdi, çünki onun da evə bağdakı qapıdan gəlmək
imtiyazı var idi. O, bankirin kişi ilə olduğunu da istisna etmirdi. Fahişəxana sahibəsinin məndən
istədiyi bircə şeydi – meyiti geyindirməyə kömək etmək. O, özünü elə sakit aparırdı, ağlımdan keçdi ki,
yəqin, ölüm onun alışdığı adi bir şeydir. «Meyit geyindirməkdən çətin iş yoxdur», – mən dedim.
«Allahın köməyi ilə bunu etmişəm, – Rosa bildirdi. – Onu tutan olsa, geyindirmək asandır». Mən
şübhələndim: «Səncə, doğram-doğram edilmiş, ancaq ingilis centlmeni kimi kostyumunun ütüsü
pozulmamış meyitə inanarlar?»
Bu yerdə Delqadina sarıdan qorxdum. «Yaxşı olar onu buradan aparasan», – Rosa Kabarkas məsləhət
gördü. «Əvvəlcə – meyit», – vahimələnərək dedim. O bunu sezdi və öz nifrətini gizlətmədi: «Sən ki
titrəyirsən!». «Ona görə, – mən israr etdim, ancaq bu, həqiqətin yarısı idi. – Qıza de, neçə ki tökülüşüb
gəlməyiblər, burdan getsin». «Yaxşı, – Rosa söz verdi, – ancaq jurnalist olduğuna görə sənə heç nə
olmaz». «Sənə də, – əsəbiliklə bildirdim. – Sən bu hökumətdə yeri, çəkisi olan yeganə liberal
siyasətçisən».
Qədimdən bəri öz təhlükəsizliyi, sakitliyi ilə seçilən şəhər, elə bil, lənətə gəlmişdi – dəhşətli və
qalmaqallı qətllər barədə xəbərlər hər il onu sarsıdırdı. Bu dəfə başqa cür oldu. Diqqəti çəkən başlıqla
verilən rəsmi məlumatda təfərrüata varılmadan xəsisliklə bildirilirdi ki, gənc bankir Pradomar
şosesində hücuma məruz qalaraq, bıçaq zərbəsilə qətlə yetirilib; cinayəti doğuran səbəb məlum deyil.
Onun düşməni olmayıb. Hakimiyyətin məlumatında qətli yerli əhalinin dinc xarakterinə qətiyyən xas
olmayan cinayətkarlığın artmasında günahkar bilinənlərin – ölkənin orta vilayətlərindən köçənlərin
törətdiyi ehtimal edilirdi. Elə ilk saatlarda əllidən çox adam saxlanılmışdı.
Mən hiddətlənmiş halda, iyirminci illərin tipik jurnalisti, yaşıl sellüloid günlüklü kepka qoymuş,
köynəyinin qollarına rezin taxmış, hər şeyi baş verməzdən əvvəl bildiyini güman edən cinayət şöbəsi
redaktorunun yanına getdim. Ancaq bu dəfə əlində elə bir əhəmiyyətli dəlil-sübut yox idi və işimi
ehtiyatlı tutub, cinayətin mənzərəsini tamamladım. Həmişəki kimi hansısa çox etibarlı mənbəyə istinad
edərək, qəzetin birinci səhifəsi üçün ikilikdə səkkiz sütunluq xəbər yazdıq. Ancaq senzor Murdar Qar
Adamı söhbətin, guya, liberalların quldur hücumundan getdiyini bildirən rəsmi xəbəri qəzetə sırımağa
macal tapdı. Ən həyasız və izdihamlı dəfn mərasimi zamanı vicdan əzabım kədərli dilxorluqla əvəz
olundu.
Evə qayıdıb, Delqadinanın başına nə gəldiyini bilmək üçün elə həmin axşam Rosa Kabarkasa zəng
vurdum, ancaq telefon dörd gün cavab vermədi. Beşinci gün canımı dişimə tutub, onun evinə
yollandım. Qapılar möhürlənmişdi, ancaq polis yox, sanitar xidməti tərəfindən. Qonşular heç nə
bilmirdilər. Delqadinadan iz qalmamışdı və mən təhlükəli, bəzən də gülməli axtarışlara başladım,
əməllicə taqətdən düşmüşdüm. Uşaqların oynadığı, Simon Bolivarın uçub tökülmüş heykəlinə
dırmaşdığı parkdakı tozlu skamyada günlərlə oturub, gənc velosipedçi qızlara göz qoyurdum. Qəşəng-
qəşəng fahişələr pedalı fırladaraq, yanımdan ötürdülər, hamısı da hazır, gözüyumulu əlini at, istədiyini
tut, apar. Ümidim üzüləndə sakit balero dünyasına çəkildim. Ancaq bu, zəhərli su kimi təsir edirdi:
oradakı hər söz onu xatırladırdı. Əvvəllər yazmaq üçün mənə sakitlik lazım idi, çünki ağlım həmişə
əlyazmadan çox, musiqiyə can atırdı. İndi isə hər şey əksinə olmuşdu: mən yalnız balero sədaları
altında işləyə bilirdim. Mən onunla nəfəs alırdım. Həmin iki həftədə qələmimdən çıxan məqalələrin
hamısı əsl məhəbbət məktubları idi. Axın-axın gələn məktublardan əsəbiləşən redaksiya müdiri eşqə
düşmüş oxucuları necə ovundurmağı düşünüb tapana qədər məhəbbət alovunu bir qədər azaltmağımı
xahiş etdi.
Dinclik tapa bilmirdim, ona görə günüm baş-ayaq gedirdi. Saat beşdə oyanıb, qaranlıqda uzanaraq,
Delqadinanı öz qeyri-real həyatında təsəvvürümə gətirirdim: qardaşlarını necə oyadır, onları məktəbə
yola salmaq üçün necə geyindirir, evdə bir şey varsa, necə yedizdirir, şəhərin bir başından o biri başına
cəzasını çəkməyə – düymə tikməyə velosipedlə necə gedir. Və təəccüblə özümdən soruşurdum:
«Düymə tikəndə qadın nə barədə fikirləşir? O, mənim haqqımda düşünürmü? Məndən xəbər tutmaq
üçün o da mənim kimi Rosa Kabarkası arayırmı?» Tam bir həftə ev xələtimi gecə-gündüz əynimdən
çıxarmadım, yuyunmadım, üzümü qırxmadım, dişimi təmizləmədim, çünki məhəbbət məni çox gec
öyrətmişdi ki, insan kimdən ötrüsə özünü səliqəyə salır, ətirlənir, mənim isə heç kimim olmamışdı.
Damiana səhər saat onda məni tor yelləncəkdə çılpaq görüb, xəstələndiyimi fikirləşdi. Mən şəhvətdən
dumanlanmış baxışlarla onu süzüb, bir yerdə çılpaq yellənməyi təklif etdim. O, saymazyana cavab
verdi:
– Əgər razılaşsam, nə edəcəyinizi düşünmüsünüz?
Əzabın məni necə taqətdən saldığını onda anladım. Bu yeniyetmə həyəcanlarına görə özümü tanıya
bilmirdim. Telefondan aralanmaqdan qorxduğum üçün evdən çıxmırdım.
Yazırdım, heç kimə zəng etmirdim və elə ilk zəngdə bunun Rosa Kabarkas ola biləcəyini düşünüb,
telefona tərəf atılırdım. Gün ərzində tez-tez işimdən aralanıb, bu telefonda insaf olmadığını başa düşənə
qədər günlərlə zəng vurdum.
Yağışlı bir axşam evə qayıdanda qapının ağzındakı pilləkəndə pişiyin yumaq kimi büküldüyünü
gördüm. O, çirkli və tükləri didilmiş vəziyyətdə idi, adamın ona yazığı gəlirdi. Təlimatdan başa
düşdüm ki, pişik xəstələnib və onu həyata qaytarmaq üçün bütün tapşırıqlara əməl etdim. Gündüz,
siestadan sonra oyananda isə pişiyin məni Delqadinanın evinə aparıb çıxara biləcəyi qəfildən ağlıma
gəldi. Onu bazar zənbilində Rosa Kabarkasın hələ də möhürlü qalmış və heç bir həyat işartısı
duyulmayan evinə gətirdim, ancaq pişik zənbildə çırpınmağa başladı, nəhayət, tullanıb çəpərdən bağa
aşaraq, ağacların arasında yoxa çıxdı. Mən qapını yumruqladım; içəridən kimsə əsgəri qaydada
soruşdu: «Gələn kimdir?».«Özümüzünkülərdir, – mən də eyni tərzdə cavab verdim. – Ev yiyəsini
axtarıram». «Ev yiyəsi yoxdur», – içəridəki dedi. «Açın, heç olmasa, pişiyi götürüm». – «Pişik
yoxdur», – içəridən eşidildi. Mən soruşdum: «Siz kimsiniz?»
– Heç kim, – içəridən cavab gəldi.
Həmişə elə hesab etmişəm ki, «məhəbbətdən ölmək» ifadəsi şairlərin uydurmasıdır. Ancaq həmin
axşam onsuz və pişiksiz evə qayıdanda əmin oldum ki, belə deyil, mən özüm, qoca və tənha adam
məhəbbətdən ölürəm. Bir şeyin də həqiqət olduğunu anladım: dünyanın heç bir ləzzətini öz əzablarıma
dəyişməzdim. Leopardinin «Mahnılar»ını tərcümə etmək üçün on beş ilimi itirmişdim və yalnız həmin
axşam onları əsl mənada hiss etdim: «Nə bədbəxtəm, əgər məhəbbət budursa, bəs əzab nədir».
Ev paltarında və üzü tüklü vəziyyətdə redaksiyaya gəlişim ağlım barədə bəzi şübhələr doğurdu. Şüşə
arakəsmələrlə ayrı-ayrı kiçik otaqlara bölünərək, yenidən qurulan redaksiya tavandan düşən işıqda
doğum evinə oxşayırdı. Süni surətdə yaradılan sakitlik və rahatlıq şəraiti adamı pıçıltı ilə danışmağa,
barmaqlarının ucunda yeriməyə vadar edirdi. Vestibüldə keçmiş krallar kimi üç ömürlük prezidentin
yağlı boya ilə çəkilmiş portreti və redaksiyaya görüşə gələn məşhur adamların fotoşəkilləri nəzərə
çarpırdı. Öndəki böyük zalın layiqli bir yerindən redaksiyanın indiki tərkibinin mənim ad günümdə
çəkilən iri fotoşəkli asılmışdı. Özümü saxlaya bilməyib, fikrimdə onu otuz yaşımda çəkilən şəkillə
müqayisə etdim və bir daha əmin oldum ki, fotoşəkildə həqiqətdə olduğundan daha çox və daha pis
qocalırsan. Yubileydə məni öpən katibə xəstə olub-olmamağımla maraqlandı. İnanmaması üçün ona
həqiqəti deməkdən xoşbəxtlik duydum: «Məhəbbətdən xəstəyəm». Qadın bərkdən dedi: «Heyif ki,
mənə olan məhəbbətdən yox!». Mən komplimentlə cavab verdim: «Nahaq yerə belə əminsiniz».
Cinayət şöbəsinin redaktoru öz otağından çıxa-çıxa qışqırdı ki, iki qız meyiti tapılıb, şəxsiyyətləri
müəyyənləşdirilməyib. Mən qorxdum: «Neçə yaşındadırlar?». «Gəncdirlər, – cavab verdi. – Görünür,
rejimin qatillərindən, muzdlularından qaçaraq, orta rayonlardan gələnlərdir». Mən rahatca nəfəs aldım.
«Hadisələr qan ləkəsi kimi yavaş-yavaş böyüyüb, bizi də batırır», – mən dedim. Redaktor uzaqdan
qışqırdı:
– Qanda yox, maestro, zibilin içində batırıq.
Bir neçə gün sonra Mundo kitab mağazasının qarşısında əlində pişik üçün səbət tutmuş bir qız sürətlə
yanımdan keçəndə lap betər vəziyyətə düşdüm. Məni titrətmə tutdu. Günortanın səs-küylü basabasında
adamları dirsəyimlə itələyə-itələyə qızın dalınca qaçdım. Qız çox gözəl idi və mənim çətinliklə
yardığım insan selinin arasından rahatca sivişib keçirdi. Axır ki, onu qabaqlayıb, sifətinə baxdım. O
dayanmadan, üzr istəmədən məni əlilə kənarlaşdırdı. Axtardığım deyildi, ancaq vüqarlı qaməti məni elə
sarsıtdı ki, sanki, o, Delqadina idi. Başa düşdüm ki, onu ayıq və paltarlı vəziyyətdə tanıya
bilməyəcəyəm, heç vaxt görmədiyi üçün o da məni tanımayacaq. Onu xatırladan mahnılara qulaq
asmamağa, o mahnıları oxumamağa, yada salmamağa çalışıb, çılğınlıq içində üç günə on iki cüt mavi
və çəhrayi papış hördüm.
İztirablarımın öhdəsindən heç cür gələ bilmirdim və anlamağa başladım ki, əgər məhəbbət qarşısında
belə aciz və gücsüzəmsə, demək, qocayam. İzdihamlı ticarət rayonunda avtobus velosipedçi qızı
vuranda bu, bir daha sübut olundu. Təcili yardım maşını onu yenicə aparmışdı, ancaq fəlakət barədə
təzə qan gölməçəsinə və velosipeddən qalan metal yığınına görə mühakimə yürütmək olardı. Əzik
velosipeddən çox, onun növü, modeli və rəngi mənə təsir etdi. Bu yalnız Delqadinaya bağışladığım
velosiped ola bilərdi.
Görənlər deyirdi ki, avtobusun vurduğu qız gənc, hündür, arıq, qıvrımsaç olub. İlk rastıma çıxan
taksini dəli kimi saxladıb, sarımtıl hasara alınmış, qumluqda itib batmış həbsxanaya oxşayan Şəfqət
xəstəxanasına sürdürdüm. Klinikaya girmək üçün yarım saat vurnuxdum, daha bir yarım saatı ətir
saçan çiçəkləmiş meyvə bağından çıxmağa sərf etdim, bağda xəstə qadın düz gözümün içinə baxıb
qışqırdı:
– Mən – sən axtardığın deyiləm.
Ancaq indi anladım ki, bələdiyyə dəlixanasının xəstələri burada saxlanılır. Xidmətçinin məni təcili
yardım şöbəsinə aparması üçün müdiriyyətə jurnalist olduğumu dedim. Qeydiyyat jurnalında
yazılmışdı: Rosalba Rios, on altı yaşında, məşğuliyyəti bilinmir. Diaqnoz: beyin silkələnməsi.
Vəziyyəti: orta ağır. İcazə verməyəcəklərini güman edərək, şöbə müdirindən soruşdum ki, xəstəni görə
bilərəmmi, ancaq xəstəxananın necə bərbad vəziyyətdə olduğundan yazacağımı düşünüb, məni
sevincək apardılar.
Karbol turşusunun qoxusu hopmuş, xəstələrin çarpayılarda büzüşdüyü iri zaldan keçdik.
Axtardığımız qız içərilərdə bir küncdə, diyircəkli dəmir xərəkdə uzanmışdı. Başı bintlə sarınmışdı,
qançır olmuş ağrılı sifətini seçmək olmurdu, intəhası, ayaqlarını görməyim kifayətdi ki, onun
Delqadina olmadığını bilim. Və yalnız o məqamda qəfil düşündüm: «Əgər o olsa idi, neyləyəcəkdim?»
Səhərisi gün hələ gecənin zülmətini üstümdən çırpmamış qızın işlədiyi köynək fabrikinə, bir dəfə
Rosa Kabarkasın mənə nişan verdiyi yerə yollandım və fabrik sahibindən xahiş etdim ki, Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının qitələrarası layihəsi üçün nümunə kimi təqdim etmək istədiyimiz müəssisəni bizə
göstərsin. Gönüqalın, bədbin livanlı sahibkar dünya birliyinə örnək olmaq ümidi ilə öz səltənətinin
qapısını həvəslə üzümə açdı.
Üç yüz qız işıqlandırılmış böyük binada dinməzcə düymə tikirdi. Bizi görəndə məktəblilər kimi şax
durub, müdirləri onların ölməz düymə tikmə sənətinə bəxş etdiyi töhfələrdən danışana qədər gözlərinin
ucu ilə bizi süzdülər. Mən qızların üzünə baxa-baxa oyaq, paltarlı Delqadinanı tanıyacağımdan
qorxurdum. Ancaq məni öz heyranlığından hürkmüş bir qız tanıdı:
– Senyor, qəzetdə məhəbbət məktubları yazan sizsiniz?
Yatan qadının adama bu cür sarsıdıcı təsir göstərə biləcəyini təsəvvürümə belə gətirməzdim.
Xudahafizləşmədən, cəhənnəmdəki bakirə qızlardan birinin mən axtardığım olduğunu artıq
fikirləşmədən fabrikdən qaçdım. Oradan çıxanda həyatda olan-qalan istəyim ağlamaq idi.
Rosa Kabarkas ayın axırında zəng edib, inanılmaz bir izahat verdi: bankirin qətlindən sonra
Kartaxena de-İndiasda layiqincə istirahət eləyə bilib. Təbii ki, ona inanmadım, ancaq belə bir uğura
görə təbrik etdim və içimdə qaynayan sualı verməmişdən onun istədiyi qədər yalan danışmasına imkan
yaratdım.
– Bəs o?
Rosa Kabarkas bir xeyli susdu. «O burdadır, – Rosa, nəhayət, dilləndi, ancaq səsi tutulmuşdu. – Bir
az gözləmək lazımdır». «Nə qədər?» «İndilikdə bir şey deyə bilmərəm, səni xəbərdar edərəm».
Cavabdan yayındığını hiss edib, sözünü kəsdim: «Dayan, heç olmasa, ondan bir soraq ver». «Soraq-zad
yoxdur, – deyib, sözünü tamamladı: – Ehtiyatlı ol, özünə, ən əsası da ona ziyan vura bilərsən». Eyhamlı
danışığa qulaq asmaq halında deyildim. Yalvardım ki, həqiqətə yaxınlaşmağasa imkan versin. «Əslinə
qalanda, – mən sakitləşmək bilmirdim, – biz cinayət yoldaşıyıq». O, sözündən bir addım da geri
çəkilmədi. «Sakit ol, – Rosa dedi, – qız qaydasındadır və onu çağırmağımı gözləyir, ancaq indi heç nə
etmək lazım deyil, bundan da artıq məndən heç nə eşitməyəcəksən. Xudahafiz».
Nə edəcəyimi bilmədən telefonun dəstəyi əlimdə quruyub qaldım, çünki Rosa Kabarkası kifayət
qədər yaxşı tanıdığımdan başa düşürdüm: xoşluqla ondan heç nə ala bilməyəcəyəm. Günortadan sonra
ağlımdan çox, təsadüfə güvənərək, sakitcə onun evinin ətrafında fırlandım, ancaq qapı yenə bağlı idi və
sanitar xidməti tərəfindən möhürlənmişdi. Fikirləşdim ki, Rosa Kabarkas mənə başqa yerdən, ola
bilsin, hətta başqa şəhərdən zəng edib və tək elə bu fikir ürəyimi narahatlıqla doldurdu. Ancaq saat
altıda heç gözləmədiyim halda telefonda parol kimi eynən mənim sözlərim səsləndi:
– Bax indi – hə.
Axşam saat onda uçuna-uçuna, ağlamamaqdan ötrü dodaqlarımı çeynəyə-çeynəyə konfet, halva və bir
qutu İsveçrə şokoladı götürüb, yatağa səpələmək üçün bir səbət alışıb-yanan qızılgüllə oraya getdim.
Qapı aralı idi, işıq keçmişdi, Bramsın skripka və fortepiano üçün bir nömrəli sonatası radiodan ətrafa
süzülürdü. Delqadina yataqda o qədər gözəl idi, özünə o qədər bənzəmirdi ki, onu zorla tanıdım.
O böyümüşdü: məsələ boyda deyil, hiss ediləcək dərəcədə yetkinləşmişdi, yaşından iki-üç yaş böyük
görünürdü və indi paltar belə onun əzalarını gizlədə bilməzdi. Dik almacıq sümükləri, coşqun dənizin
sahilində gündən yanmış dərisi, zərif dodaqları, qısa qıvrım saçları onun görkəminə Apollon əzəməti
verirdi. Döşləri elə irilənmişdi ki, artıq ovcuma sığmırdı, ombası yumrulanmışdı, bədəni isə möhkəm
və harmonik olmuşdu. Təbiətin qüdrəti məni heyran etdi, ancaq süni bəzək-düzək məni sarsıtdı: taxma
kirpiklər, gümüşü lak çəkilmiş ayaq və əl dırnaqları, məhəbbətə heç bir dəxli olmayan ucuz ətir.
Üstündəki zinət əşyaları məni tamamilə özümdən çıxartdı: zümrüd salxımlı qızıl sırğalar, təbii
mirvaridən boyunbağı, brilyantları bərq vuran qızıl qolbaq və bütün barmaqlarına taxılmış qiymətli
qaşları olan üzüklər. Naxışlı, muncuqlu gecə köynəyi, atlas çəkələkləri stulun üstünə qoyulmuşdu.
Hirsimdən partladım:
– Ləçər! – mən çığırdım.
Çünki şeytan qulağıma dəhşətli fərziyyələr pıçıldayırdı. Hadisə, çox güman, belə baş vermişdi: qətl
gecəsi qızı xəbərdar etmək üçün yəqin Rosa Kabarkasın nə vaxtı, nə həvəsi olmuşdu və polis həddi-
büluğa çatmamış qızı otaqda tək, alibi olmadan tapmışdı. Belə vəziyyətlərdə Rosa Kabarkasın tayı-
bərabəri yoxdu: o, qızın bakirəliyini hansısa bir yerli qarnıyoğuna satmışdı ki, onu bu cinayətdən
ləkəsiz çıxartsın. Əlbəttə, qalmaqal səngiyənə qədər ilk növbədə bir müddət itmək lazımdı. Nə gözəl!
Üçlükdə bal ayı, ikisi yataqda, Rosa Kabarkas isə qəşəng eyvanda cəzasızlığın ləzzətini alır.
Hirsimdən əlimə keçəni necə gəldi divara çırpmağa başladım: gecə lampasını, radioqəbuledicini,
ventilyatoru, güzgünü, bardağı, stəkanları. Mən bunları dayanmadan, dəhşətli gurultu qopararaq, ancaq
tələsmədən və ağılla edirdim, bu da qanımın arasına girdi. Qız elə ilk gurultudan yerindən tullandı,
ancaq mənə baxmadı, arxası mənə tərəf yumaq kimi yumrulanıb, gurultu kəsilənə qədər diksinə-diksinə
eləcə uzanılı qaldı. Həyətdəki toyuqlar, tezdən oyanmış itlər daha betər hay-küy salmışdılar. Qəzəbdən
coşduğum vaxt beynimə bir fikir də gəldi – evi yandırmaq, ancaq bu zaman Rosa Kabarkas təmkinini
pozmadan gecə köynəyində qapının ağzında peyda oldu. O heç nə demədi. Vur-tut baxışları ilə dəyən
ziyanı qiymətləndirdi və qızın qorxudan başını əlləri arasına alıb ilbiz kimi qıvrılsa da, sağ-salamat
olduğunu gözüylə gördü.
– İlahi! – Rosa Kabarkas bərkdən dedi. – Belə bir sevgi üçün nələrdən keçməzdim!
O, məni altdan yuxarı canıyananlıqla süzüb, hökmlə: «Getdik» – dedi. Onun arxasına düşüb evə
getdim, Rosa dinməzcə mənə bir stəkan su verdi, qarşısında oturmağa yer göstərdi və etirafımı
dinləməyə hazırlaşdı. «Yaxşı, – o dedi, – özünü böyük kimi apar, de görüm, sənə nə olub?»
Həqiqət bildiyim hər şeyi ona danışdım. Rosa Kabarkas heç nəyə təəccüblənmədən dinməzcə qulaq
asdı və guya, axır ki, başa düşdü. «Bu, möcüzədir, – o dilləndi. – Mən həmişə demişəm: qısqanclıq
həqiqətdən çox bilir». Və Rosa Kabarkas heç nəyi gizlətmədən hər şeyi olduğu kimi danışdı. Doğrudan
da, həmin gecəki qarışıqlıqda otaqda yatan qızı tamamilə yaddan çıxarıb. Müştərilərdən biri, üstəlik,
mərhumun vəkili hamını yola gətirib, hər şeyi düzüb-qoşub və qalmaqal yatana qədər Rosa Kabarkası
Kartaxena de-İndiasdakı oteldə dincəlməyə dəvət edib. «İnan, – Rosa Kabarkas dedi, – bütün bu
müddət ərzində hər dəqiqə səni və qızı düşünmüşəm. Srağagün gələn kimi ilk əvvəl sənə zəng vurdum,
ancaq heç kim cavab vermədi. Qız isə dərhal gəldi, ancaq elə dəhşətli görkəmdə idi, onu səndən ötrü
çimizdirdim, geyindirdim, gözəllik salonuna göndərib, tapşırdım ki, kraliça kimi bəzəsinlər. Sən də
gördün: o, əla idi. Qəşəng paltarlar? Bu paltarları ən kasıb quşcuğazlarıma müştəri ilə rəqs etməyə
gedəndə verirəm. Daş-qaş? Mənimdir. Diqqətlə baxmaq kifayətdir ki, başa düşəsən: brilyant dediyin
şüşədir, qızıl sandığın isə adi metaldır. Odur ki, gicləmə, – o, sözünü tamamladı: – Get, oyat onu, üzr
istə və nəhayət, lazım olan işi gör. Siz başqalarından daha artıq xoşbəxt olmağa layiqsiniz». Mən çox
çalışdım, ona inanam, ancaq məhəbbət ağlı üstələdi. «Fahişələr!.. – hirs başıma vurdu. – Hamınız
murdar fahişələrsiniz! Daha nə səni, nə sənin fahişələrini, ən çox da onu görmək belə istəmirəm». Rosa
Kabarkasın heç tükü də tərpənmədi.
– Allah amanında, – mərhəmətlə dedi və gerçək həyata qayıtdı. – Otaqda törətdiklərinin hesabını isə
sənə göndərəcəm.
V.
«Mart idus «unu oxuyanda müəllifin Yuli Sezara istinadən yazdığı cümləyə rast gəldim: «Başqaları
səni tanıdığı kimi olmağa məhkumsan». Nə Yuli Sezarın öz əsərlərində, nə Svetonidən tutmuş
Karkopinoya qədər bütün bioqrafların mətnlərində həmin sözlərin ona məxsusluğunu təsdiq edən dəlil-
sübut tapmadım, ancaq bu kəlamı bilməyə dəyərdi. Onun faciəli mənası həyatımın sonrakı aylarında
aydın oldu, o nəinki bu xatirələri yazmağıma, həm də bütün utancaqlığı atıb, Delqadinaya
məhəbbətimdən danışmağıma təkan verdi.
Bir dəqiqə belə rahatlığım yox idi, buterbrodla keçinirdim, elə arıqlamışdım ki, şalvar belimdən
düşürdü. Bədənimdə gəzən ağrılar sümüklərimdə yuva salmışdı, ovqatım heç bir səbəb olmadan qəfil
dəyişirdi, gecələrim əsəbi yuxusuzluq içində keçirdi, ona görə kitab oxuya, musiqiyə qulaq asa
bilmirdim, gündüzlər isə, əksinə, oturduğum yerdə mürgü vururdum.
Rahatlıq gözlənilmədən gəldi. Loma Freska rayonunda, ağzınacan dolu avtobusda yanımda oturmuş
qadın – onun avtobusa nə vaxt mindiyini görməmişdim – qulağıma pıçıldadı: «Hələ də bacarırsan?»
Gənc yaşlarından məni daimi müştərisi kimi qəbul edib, şıltaqlıqlarıma dözən keçmiş sevgilim məğrur
Kasilda Armanta idi. Xəstəhal və kasıb vəziyyətdə işdən ayrılıb, ona dayaq duran, öz soyadını verən,
onu, bəlkə, bir az da sevən çinli bostançıya ərə getmişdi. Yetmiş üç yaşında da Kasilda həmişəki
çəkisini, gözəlliyini və sənətinə xas olan güclü xarakterini, sərbəstliyini saxlamışdı.
O məni dənizə gedən yolun üstündəki təpədə, çinlilərin bostanının arasında yerləşən evinə apardı.
Qıjıların, boy atmış astromeliyaların əhatəsində, damından quş qəfəsləri asılmış kölgəli eyvanda
çimərlik kürsüsündə oturduq. Başlarında konusvari şlyapa təpənin ətəklərinə səpələnən çinlilər şaxıyan
günün altında bostan əkirdilər. Aşağıda iki qayalıq dambanın arası ilə çayın bir neçə liq axıb dənizə
çatdığı Bokas de-Senisanın boz torpaqları göz işlədikcə uzanıb gedirdi. Söhbət etdiyimiz vaxt ağ okean
gəmisi çayın mənsəbinə girdi və gəminin cöngə kimi qəmgin böyürtüsü çay limanından eşidilənə qədər
dinməzcə onu seyr etdik. O, köks ötürdü: «Təsəvvür edirsən? Yarım əsrdən də artıq müddətdə səni ilk
dəfədir yataqda qəbul etmirəm». «Biz indi əvvəlki adamlar deyilik», – mən dedim. Qadın məni
eşitmədən sözünə davam etdi: «Hər dəfə sənin yazıların radioda veriləndə, adamların səni necə
sevdiyindən ağızdolusu danışılanda, kimsə səni məhəbbət müəllimi adlandıranda, inanırsan,
fikirləşirəm ki, sevgidə necə canını əsirgəmədiyini, necə bacarıqlı olduğunu mənim qədər heç kim
bilmir. Ciddi sözümdür, – o dedi, – səninlə heç kim məndən yaxşı ola bilməzdi».
Daha müqavimət göstərəsi halda deyildim. Kasilda bunu hiss etdi, yaşarmış gözlərimi gördü və
yəqin, yalnız onda başa düşdü ki, artıq əvvəlki adam deyiləm, mən isə onun baxışlarına, heç
inanmadığım halda, mərdliklə tab gətirdim. «Mən qocalıram», – etiraf etdim. «Biz artıq qocayıq, – o,
köks ötürdü. – Sadəcə, qocaldığımızı daxilən hiss etmirik, ancaq kənardan baxanlar bunu görürlər».
Ürəyimi ona açmaya bilməzdim və doxsanilliyim ərəfəsində Rosa Kabarkasa etdiyim ilk zəngdən
tutmuş, otaqda hər şeyi darmadağın edib, bir də oraya qayıtmadığım həmin dəhşətli gecəyə qədər içimi
parçalayan bütün əhvalatı başdan-ayağa ona danışdım. Ürəyimi açıb tökməyimə elə qulaq asırdı, sanki,
bunları özü yaşamışdı, sonra tələsmədən bir az düşünüb gülümsədi.
– Əlbəttə, özün bilən yaxşıdır, ancaq bu xilqəti itirmə, – Kasilda dedi. – Tək-tənha ölməkdən betər
bədbəxtlik yoxdur.
Biz Puerto-Kolombiaya araba kimi can çəkə-çəkə sürünən balaca qatarla getdik. Bokas de-Senisanın
dibini təmizləyənə qədər bütün dünyanın ölkəyə daxil olduğu ovulmuş taxta bəndin qarşı tərəfində
nahar edib, cüssəli zənci arvadların qızardılmış parqo balığı, üstünə yaşıl banan dilimləri qoyulmuş
kokoslu düyü verdiyi, palmadan düzəldilən talvarın altında oturduq. Günortanın bürküsündə iki saat
mürgülədik, sonra isə alışıb-yanan günəş dənizdə batana qədər söhbət elədik. Hər şey mənə xəyal kimi
görünürdü. «Həyatın işinə bir bax, bizə bal ayı bəxş etdi, – Kasilda zarafatla dedi. Və ciddi görkəm
aldı: – İndi geriyə dönüb baxanda yatağımdan gəlib keçmiş minlərlə kişi görürəm, ancaq onlardan ən
fağırının belə mənimlə qalması üçün canımı verərdim. Allaha şükür, vaxtında öz çinlimi tapdım. Nə
olsun, şeyi çeçələ barmağım boydadır, intəhası, bilirəm ki, təkcə mənimdir».
O, gözlərimin içinə baxıb, indicə dediklərinə reaksiyamı öyrənəndən sonra sözünü tamamladı: «Bu
saat get, o yazığı axtar, hətta qısqanclığının pıçıldadıqları düz olsa da, fərqi yoxdur, necə deyərlər,
neyləmisənsə, özün eləmisən. Əlbəttə, qoca romantikasını da rədd elə getsin. Oyat onu, qorxaqlığına,
alçaqlığına görə şeytanın səni mükafatlandırdığı mərətinlə kişiliyini ona sübut et. Ciddi deməyimi
istəyirsənsə, – sözünü səmimiyyətlə bitirdi, – sevdiyinlə olmaq zövqünü dadmamış ölmə».
Ertəsi gün telefonun nömrəsini yığanda ürəyim az qalırdı yerindən çıxsın. Çünki Delqadina ilə yeni
görüşdən qorxurdum, çünki Rosa Kabarkasa nə cavab verəcəyimi bilmirdim. Otağındakı dağıntının
qiymətini öz xeyri üçün şişirdəndə aramızda əməlli-başlı mübahisə olmuşdu. Anamın xeyli pula gedəsi
rəsm əsərlərindən ən çox sevdiyim birini satası oldum, ancaq lazım olan məqamda o, mənim fikrimdə
tutduğumun heç onda birini də doğrultmadı. Aldığımın üstünə öz saxlancımı da əlavə edib, hamısını
Rosa Kabarkasa apardım və sözümü kəsəsinə dedim: «Ya bu, ya heç bir şey». Deməyə nə ehtiyac,
intihara yaxın bir hərəkətdi, mənim təmiz adımı məhv etmək üçün bircə sirrimi satmağı kifayət idi. O
inad etmədi və haqq-hesab çəkdiyimiz gecə girov saxladığı tablonu özünə götürdü. Bir zərbə ilə hər
şeyi itirdim: Delqadinanı, Rosa Kabarkası və öz sonuncu əmanətimi. Ancaq telefon qəfil zəng vurdu:
bir, iki, üç… və dəstəkdə o idi: «Neyləyək?» Səsim mənə qulaq asmadı. Dəstəyi yerinə qoydum. Tor
yelləncəyə uzanıb, Satinin ürəyə məlhəm olan lirikası ilə özümü sakitləşdirməyə çalışdım, ancaq elə
tərlədim ki, hətta kətan yelləncək də islandı. Zəng etmək üçün səhəri gözləməyə səbrim çatmadı.
– Yaxşı, – qətiyyətlə dedim. – Bu gün – hə.
Rosa Kabarkas – başqa cür ola da bilməzdi – heç nə olmamış kimi cavab verdi. «Ay tənha qoca, –
özündən razı halda nəfəs aldı, – iki ay ilim-ayaq itirsən, sonra da peyda olub, mümkün olmayan şey
xahiş edirsən». O dedi ki, Delqadinanı bir aydan çoxdur görmür, deyəsən, sən otağı darmadağın edəndə
keçirdiyi sarsıntıdan özünə gəlib, o qədər özünə gəlib ki, bunu heç xatırlatmadı, səni də soruşmadı,
ümumiyyətlə, öz yeni işindən razıdır, əvvəlkindən yaxşıdır, düymə tikəndə aldığından çox pul alır. İçim
od tutub yandı. «Yəqin, fahişəliyə qurşanıb», – dedim. Rosa dərhal etiraz etdi: «Elə olsa, burda olardı.
Özgə harda günü xoş keçər?» Bu məntiqi sübutu tez-tələsik ortaya atmağı şübhələrimi artırdı: «Orada
olmadığını mən hardan bilim?» «Bu halda, – o, ağzımdan vurdu, – ümumiyyətlə, heç nə bilməsən
yaxşıdır. Yoxsa elə deyil?» Mən ona yenə nifrət etdim. Ancaq bir az höcətləşəndən sonra Rosa qızı
axtaracağına söz verdi. Ancaq elə də əl yeri qoymadı, çünki qıza zəng etdiyi qonşunun telefonu hələ də
bağlı idi, onun harada yaşadığından isə xəbərsizdi. «Di yaxşı, lənət şeytana, buna da bir əlac tapılar, – o
dedi, – bir saatdan sonra zəng vuraram».
Bir saat üç günə döndü, ancaq qızı tapdı – sağ-salamat və azad. Mən xəcalət çəkə-çəkə qayıdıb,
taqsırımı boynuma aldım, günahımı yuyurammış kimi gecə saat on ikidən ilk xoruz banına qədər onu
öpüşlərə qərq etdim. Sanki, hər şey təzədən başlayırdı. Otaq çılpaq və yaşayış üçün yararsız idi,
haçansa gətirdiklərim də daha ələ gəlmirdi. Rosa hər şeyi olduğu kimi saxlayb dedi: əgər nəsə etmək
istəsən, öz hesabınadır, çünki mənə borclusan. Ancaq maddi imkanım sıfra yaxınlaşırdı. Təqaüdüm get-
gedə məni daha az görürdü. Evdə satıla biləsi çox az şey qalmışdı ki, onlar da – anamın mənim üçün
müqəddəs olan zinət əşyalarını çıxmaq şərti ilə – pula getmirdi, çünki o qədər qədimi əşyalar deyildi ki,
antikvar sayılaydı. Yaxşı zamanlarda departamentin kitabxanasından ötrü yunan, latın və ispan
klassiklərin cildlərini almaq məqsədi ilə qubernator mənə şirnikləşdirici təkliflər etmişdi, ancaq o vaxt
buna əlim gəlmədi. Sonralar isə xeyli dəyişiklik baş verdi, ümumiyyətlə, dünyanın zayı çıxdı, hökumət
artıq nə incəsənət, nə ədəbiyyat haqqında düşünürdü. Ləyaqətli bir çıxış yolu tapmaqdan bezib,
Delqadinanın mənə qaytardığı zinət əşyalarını girov qoymaq üçün şəhər bazarına aparan dar küçəyə
yollandım. Dalğın müdrik adam görkəmi alıb, ağzınacan dolu yoxsul yeməkxanaların, köhnə kitablar
satılan dükanların, lombardların yanından bir neçə dəfə oyan-buyana keçdim, ancaq Florina Diosun
təmiz adı yolumu kəsdi: cəsarət etmədim. Onda başımı dik tutub, zinət əşyalarını qədim, etibarlı
zərgərlik mağazasına satmaq qərarına gəldim.
Böyüdücü şüşə arxasından onlara baxa-baxa satıcı mənə suallar verirdi. Onda həkim ədaları,
vərdişləri və həkimə xas da qorxutmaq xüsusiyyəti var idi. Ona dedim ki, bu bəzək əşyaları mənə
anamdan miras qalıb. Hər izahımla razılaşırmış kimi mızıldanırdı, nəhayət, monoklunu bir kənara
qoydu.
– Çox təəssüf edirəm, – o dedi. – Ancaq bunların hamısı adi şüşədir.
Mənim təəccübümü görüb, canıyananlıqla izah etdi: «Yaxşı ki, qızıl – qızıldır, platin də – platin».
Zinət əşyaları alınanda verilən qəbzi özümlə gətirdiyimə əmin olmaq üçün ciblərimi axtardım. Və
tamamilə sakit şəkildə dedim:
– Axı onlar yüz ildən çox olar bu hörmətli mağazadan alınıb.
Satıcının heç tükü də tərpənmədi. «Olur ki, – izah etdi, – irsən qalmış zinət əşyalarından zaman-
zaman ən qiymətli daşlar yoxa çıxır; onlar ya ailədəki dönüklər, ya oğru zərgərlər tərəfindən
dəyişdirilir, saxtakarlığın üstü yalnız onları satmaq istəyəndə açılır. Ancaq icazənizlə, bir saniyə
gözləyin», – satıcı qapıdan keçib, zinət əşyalarını mağazanın içərilərinə apardı. Bir müddət sonra
qayıdıb, heç nə izah etmədən mənə stul göstərdi – otur gözlə, – özü isə işləməyə davam etdi.
Mən dükana göz gəzdirdim. Anamla buraya bir neçə dəfə gəlmişdim və anamın təkrar etdiyi sözlər
indiyəcən yadımda qalmışdı: «Atana demə». Qəfil beynimdən keçən fikir məni diksindirdi: bəlkə, Rosa
Kabarkas Delqadina ilə sözləşib, əsl daşları satıblar, mənə də saxtalarını qaytarıblar?
Şübhələr məni üzürdü, bu vaxt katibə məndən arxasınca gəlməyi xahiş edib, bayaqkı qapıdan
keçərək, uzun rəflərinə qalın cildlər düzülmüş kiçik kabinetə apardı. Kabinetdəki uzundraz ərəb yazı
masasının arxasından qalxıb, mənə köhnə dost kimi sən deyə müraciət edərək, əlimi bərk-bərk sıxdı.
«Biz bir yerdə bakalavrlıq oxumuşuq», – o, salamlaşmaq əvəzinə dedi. Bu nəhəng adamı çətinlik
çəkmədən tanıdım: o, məktəbdə ən yaxşı futbolçu və fahişəxanalara ilk səfərlərimizdə çempion idi.
Sonra onu itirdim və yəqin, məni belə əldən düşmüş halda görüb, öz sinif yoldaşlarından biri ilə səhv
salmışdı.
Anamın zinət əşyalarının qeydə alındığı arxiv kitabçası açıq şəkildə şüşəli masanın üstünə qoyulmuşdu.
Dəqiq tarix və təfərrüatlar təsdiq edirdi ki, Karqamantosların iki nəslin gözəl, ləyaqətli qadınların zinət
əşyalarını şəxsən o özü dəyişdirib və elə bu dükanda satdırıb. Bu hadisə biz hələ indiki dükan sahibi ilə
məktəbdə oxuyanda, dükanı atası işlədən vaxt baş vermişdi. O, məni sakitləşdirdi: bu bicliklər çətinliyə
düşən və maddi çətinlikdən öz şərəfinə ləkə gətirmədən çıxmağa çalışan kübar ailələr üçün adi şeydir.
Bu amansız gerçəklik qarşısında eşitdiklərimi tanımadığım başqa bir Florina de Dios haqqında xatirə
kimi yadda saxlamağı qərara aldım.
İyulun əvvəlində məni ölümdən ayıran həqiqi məsafəni hiss etdim. Ürəyim zəifləmişdi və hər yerdə
ölümün əlamətlərini görməyə başladım. İncəsənət Cəmiyyətindəki konsert zamanı bunu lap aydın
duydum. Sərinkeş xarab olmuşdu, ədəbiyyat və incəsənət aləminin say-seçmə adamları ağzınacan dolu
salonda istidən boğulurdular, ancaq musiqinin sehri onları göylərə qaldırırdı. Sonda, Allegretto poco
mosso çalınanda birdən dərk etdim ki, taleyin mənə bu həyatda bəxş etdiyi sonuncu konsertə qulaq
asıram. Nə ağrı, nə qorxu duydum, yalnız hər şeyi darmadağın edən bir hiss keçirirdim: bu duyğuları
yaşamaq mənə nəsib olub.
Tərə batmış halda ağuşlardan və fotoqraflardan birtəhər qopa bilmişdim ki, yüz yaşlı ilahə kimi
təkərli kresloda əyləşən Ximena Ortislə qarşılaşdım. Onun burda olması bağışlanmaz günahımı mənə
xatırlatdı. Dərisi kimi hamar, fil sümüyü rəngində ipək köynək geyinmişdi, mirvari boyunbağısı üç dəfə
boynuna dolanmışdı, iyirminci illərin dəbində vurulan gümüşü saçları yanağında burulmuşdu, altı
kölgələnmiş iri sarı gözləri parıldayırdı. Bütün görkəmi yaddaşının pozulması ucbatından ağlının get-
gedə ağ kağıza dönməsi barədə şayiələrlə ziddiyyət təşkil edirdi. Taqətsiz halda quruyub qaldım, ancaq
üzümə sıçrayan istiliyin öhdəsindən gəlib, ədəblə dinməzcə təzim etdim. O, kraliça kimi gülümsəyib,
əlimdən yapışdı. Başa düşdüm ki, bu – taleyin qismətidir və ürəyimi həmişə göynədən tikanı çıxarmaq
fürsətini əldən vermədim: «Bu anı mən ömrüm boyu arzulamışam», – dedim. «Nə danışırsan! – o
təəccübləndi. – Axı sən kimsən?» Mən heç sonra da bilmədim: o, doğrudanmı, hər şeyi unutmuşdu, ya
bu onun sonuncu intiqamı idi.
Öləcəyim haqda fikir əlli yaşımın tamamına az qalmış, buna oxşar bir şəraitdə, gecə karnavalda
üzünü görmədiyim qeyri-adi bir qadınla apaçi tanqosu oynayanda məni sarsıtmışdı; o, məndən qırx funt
ağır və iki qarış uzun idi, buna baxmayaraq, quş kimi süzürdü. Bir-birimizə bərk-bərk sıxılıb
oynayırdıq, hətta damarlarımızda axan qanın səsini eşidirdik, onun tövşüyən nəfəsi, kəsif tər qoxusu, iri
döşləri məni uyutmuşdu və birdən-birə ölümü elə yaxında hiss etdim ki, diksinib az qaldım yıxılam.
Sanki, qeybdən gələn bir səs qulağıma dedi: «Nə eləyirsən elə, fərqi yoxdur, bu il, ya yüz il sonra,
onsuz da ölüb gedəcəksən». Qadın qorxaraq məndən aralandı: «Sizə nə oldu?» «Heç nə», – toxtamağa
çalışıb, cavab verdim:
– Məni titrəməyə siz məcbur edirsiniz.
O vaxtdan ömrümü illərlə yox, onilliklərlə hesablamağa başladım. Beşinci onillik həlledici oldu –
birdən dərk etdim ki, az qala, hamı, məndən balacadır. Ən dolğunu altıncı onillik idi – artıq səhv
etməyə vaxtım qalmırdı. Yeddinci onilliyi qorxu içində keçirdim, çünki bu axırıncı on il həm də
sonuncu ola bilərdi. Ancaq doxsanilliyimin səhəri sağ-salamat və xoşbəxt halda Delqadinanın
yatağında oyananda özümə təskinlik verdim ki, həyat – heç də axıb gedən coşqun Heraklit çayı deyil,
doxsan il qovrulduğun ocaqda daha bir doxsan il də o biri böyrün üstə bişmək fürsəti verən möcüzəli
bir şeydir.
İndi gözümün yaşı ovcumun içində idi. Kimdənsə bir damcı mehribanlıq görməyimə bənddim,
qəhərimi heç də həmişə boğa bilmirdim və ölümümdən çox, Delqadinanın qalan ömrünü mənsiz necə
keçirəcəyi mənə ağır gəldiyindən, onun yuxusuna keşik çəkmək ləzzətindən imtina etmək qərarına
gəldim. Belə üzüntülü günlərin birində fikrimi dağıtmaq üçün rəsmi idarələrin yerləşdiyi Notariuslar
küçəsinə getdim və heç on iki yaşım tamam olmamış eşqin incəlikləri ilə zorla tanış edildiyim, görüş
yeri olan köhnə mehmanxananın yerində bir yığın zir-zibil görüb heyrətləndim. Qədimlərdə gəmi
sahiblərinə məxsus olmuş, gəclə suvanmış, qızılı frizli sütunları, ortasında – oranjeriyaya əlvan işıq
süzülən yeddi rəngli şüşə günbəzin altında isə daxili həyəti olan bu gözəl binadan şəhərdə çox az idi.
Aşağı mərtəbədə, küçəyə baxan portalın arxasında bir əsrdən artıqdı ömrü boyu xəyallarla yaşayan,
firavan dolanan, sonra isə müflisləşən atamın işlədiyi müstəmləkə notarial kontorları yerləşirdi.
Tədricən kübar ailələr üst mərtəbəni tərk etdilər və onların yerini bir peso yarıma çay limanının
yaxınlığındakı yeməkxanalarda ələ keçirdikləri müştərilərlə səhərə qədər otaqlara çıxıb düşən, gecələr
çalışmaq müsibətilə üzləşmiş qadın dəstəsi tutdu.
On iki yaşımda, hələ gödək şalvar və məktəbli başmaqları geyindiyim vaxt atam növbəti qurtarmaq
bilməyən iclasda çarpışanda üst mərtəbə ilə tanış olmaq həvəsindən özümü saxlaya bilmədim və
qarşımda ilahi bir mənzərə açıldı. Səhərə qədər bədənini satan qadınlar gündüz saat on birdən sonra adi
həyat yaşayırdılar; şüşə günbəzin altı dözülməz isti idi və onlar gecə sərgüzəştləri barədə hündürdən
danışa-danışa evdə lüt anadangəlmə gəzirdilər. Mən qorxdum. Ağlıma gələn yeganə şey gəldiyim yolla
da geri qaçmaq oldu, ancaq bu yerdə ətli-canlı, qıvraq, gil sabun qoxusu verən çılpaq qadınlardan biri
məni arxadan qucaqlayıb, lüt kirayənişinlərin şən qışqırıqları və alqış sədaları altında öz karton
hücrəsinə dartıb apardı.
Məni dalı üstə dörd adama yetəsi yatağa tulladı, gödək şalvarımı ustalıqla çıxarıb, üstümə mindi,
ancaq bədənimi buxovlayan vahimə onu kişi kimi qəbul etməyimə imkan vermədi. Gecə evdə
xəcalətimdən qovrulurdum və onu yenə görmək istəyi məni bir dəqiqə də olsun yatmağa qoymadı.
Ertəsi gün, gecələr çalışan qadınların hələ yatdığı vaxt, titrəyə-titrəyə həmin hücrəyə qalxdım, ağlaya-
ağlaya qadını oyadıb, amansız gerçəklik bizi həyata qaytarana qədər sevgidən ağlımı itirdim. Adı
Kastorina olan həmin qadın binanın kraliçası idi.
Ayaqüstü eşqbazlıq üçün xırda otaqlar bir peso idi, ancaq günü neçəyə olduğunu çox az adam bilirdi.
Bundan başqa, Kastorina məni kasıb müştəriləri öz səhər ziyafətlərinə dəvət etdikləri, sabun borc
verdikləri, dişlərini sağaltdıqları, ehtiyacları olanda isə sevgilərini əsirgəmədikləri bəlalı aləmləri ilə də
tanış etdi.
Ancaq haçan öldüyü məlum olmayan, çay bəndinin sınıq-salxaq künc-bucağından çıxıb, baş mama-
sanın müqəddəs taxtına qalxmağı bacaran, yeməkxana davasında itirdiyi gözünü dəniz qulduru kimi
sarğı ilə bağlamış ölməz Kastorinanı indi heç kim tanımırdı. Onun sonuncu oynaşı dəmiryol qəzasında
öz şən təbəssümünü itirənə qədər Havanada ən yaxşı kornetçilərdən biri kimi tanınan, Katorqa Xonas
adında kamaqueyalı xoşbəxt zənci olmuşdu.
Həmin acı təəssüratlar yaradan gəzintidən sonra ürəyim sancmağa başladı, ot-alafdan dəmlədiyim
çay, bədənimə sürtdüyüm cürbəcür şeylər mənə yüngüllük gətirmədi. Yanına getdiyim məşhur nəsildən
olan həkim qırx iki yaşımda məni müalicə edənin nəvəsi idi; öz babasına elə oxşayırdı, yetmiş
yaşındakı babası kimi elə qoca görünürdü ki, mən diksindim: vaxtından əvvəl tökülmüş saçlar,
gözündə uzağı görmək üçün eynək və ümidsiz kədər. Həkim zərgər dəqiqliyi ilə bütün bədənimi
müayinə etdi. Sinəmə, kürəyimə qulaq asdı, təzyiqimi ölçdü, dizlərimin reaksiyasını yoxladı, gözümün
dibinə və alt göz qapaqlarımın rənginə baxdı. Mən taxtda çevrildiyim vaxt elə qəliz suallar yağdırırdı
ki, fikirləşib cavab verməyə çatdırmırdım. Bir saatdan sonra xoşbəxtcəsinə gülümsəyərək mənə baxdı.
«Bax belə, – o dedi, – güman edirəm ki, burda mənlik bir şey yoxdur». «Bu nə deməkdir?» «Siz yaşda
adam üçün sağlamlığınız əla vəziyyətdədir». «Çox maraqlıdır, – dedim, – qırx yaşım olanda babanız da
eynən belə demişdi, sanki, vaxt keçmir». «Həmişə belə demək olar, – nəvə bildirdi, – çünki yaş
yaşdır». Ondan söz qopartmaq məqsədilə dedim: «İntəhası, hər şeyin sonu ölümdür». – «Bəli, – o
təsdiq etdi, – ancaq sizin vəziyyətinizdə ölmək elə də asan deyil. Sizə faydalı ola bilmədiyimə görə
səmimi qəlbdən təəssüflənirəm».
Bütün bu xatirələr gözəldir, ancaq 29 avqust ərəfəsində daş asılmış ayaqlarım pilləkənlə evə qalxanda
məni hissiz-duyğusuz gözləyən yüz yaşımın sonsuz ağırlığını hiss etdim. Yenə anam Florina de Dios
ölənəcən onun yatağı olan çarpayıda yuxuma girdi və son dəfə, ölümünə iki saat qalmış gördüyüm
vaxtdakı kimi, mənə xeyir-dua verdi. Bunu sonuncu xəbərdarlıq kimi başa düşüb həyəcanlandım və
Rosa Kabarkasa zəng etdim ki, elə bu axşam qızı gətirsin, çünki görürəm, doqquzuncu onilliyi son
nəfəsimə qədər yaşamaq arzum həyata keçməyəcək. Axşam saat səkkizdə bir də zəng vurdum və o
təkrar etdi ki, mümkün deyil. «Nəyin bahasına olursa olsun, bunu etmək lazımdır», – bərk qorxmuş
halda qışqırdım. Rosa xudahafizləşmədən dəstəyi asdı, ancaq on beş dəqiqədən sonra zəng vurdu:
– Yaxşı, o buradadır.
On birə iyirmi dəqiqə işləmiş oraya gedib, Rosa Kabarkasa son vəsiyyətimi etdim, məndən sonrakı
dövr üçün qıza dair göstərişlərimi verdim. Onun evindəki qətldən təsirləndiyimi güman edib, məni
sancdı: «Ölməyə hazırlaşmısansa, lütf elə, burda yox». Mən isə cavab verdim: «Bir şey olsa, deyərsən,
Puerto-Kolombia qatarı vurub, ancaq bu miskin dəmir qutu mığmığanı da vurmağa qadir deyil».
Həmin gecə hər şeyə hazır vəziyyətdə arxası üstə uzanıb, doxsan bir yaşımın ilk anında son ağrılarımı
gözlədim. Kilsə zənglərinin uzaqdan gələn səsini dinlədim, yanı üstə yatan Delqadinanın ətrini
duydum, kiminsə qışqırtısını və ola bilsin, yüz il əvvəl bu otaqda ölmüş adamın hönkürtüsünü eşitdim.
Son dəfə köks ötürüb, işığı söndürdüm, özümlə aparmaq üçün onun əlindən tutdum, sonuncu göz
yaşlarımı udaraq, qüllə zənginin gecəyarısını bildirən on iki zərbəsini saydım, sonra xoruzlar banladı,
sonra səhər açıldı və doxsan bir yaşımda sağ-salamat olmağımın şərəfinə fişənglər göyə yüksəldi.
Rosa Kabarkasa ilk olaraq dedim: «Sənə dükan və bağı ilə bir yerdə ev alaram». O cavab verdi: «Gəl
iki qoca saziş bağlayaq: ikimizdən kim çox yaşasa, hər şeyimiz ona qalsın, notariusda da imzalayaq».
«Yox, mən öləndə hər şey ona çatmalıdır». «Nə fərqi var, – Rosa Kabarkas dedi, – mən qızın qayğısına
qalaram, sonra səninkini də, özümünkünü də ona verərəm, bu dünyada mənim başqa heç kimim
yoxdur. Hələlik isə gəl sənin otağına sərinkeş qoyaq, yaxşı bir otaq düzəldək, kitabların, musiqin də
olsun».
– Deyirsən, o razılaşar?
– Ay tənha qoca, əlbəttə, sən yaşlaşmısan, ancaq axmaq ki deyilsən, – Rosa Kabarkas uğundu. – Bu
yazıq qız səndən ötrü dəli-divanədir.
Mən göz qamaşdıran, fərəh oyadan küçəyə çıxdım və yüz yaşımın üfüqündə ilk dəfə özümü tanıdım.
Xoşbəxt səhərin dumduru işığı sakit və sahmanlı evimə dolurdu. Damiana mətbəxdə bərkdən
oxuyurdu, heç vaxt olmadığı qədər gümrah və sağlam görünən pişik quyruğunu topuğuma sürtüb,
mənimlə yazı masamın yanına gəldi. Masanı səliqəyə salanda – saralmış kağızlar, mürəkkəbqabı, qaz
lələyindən qələm – günəş parkdakı badam ağaclarının arasından içəri düşdü və quraqlığa görə bir həftə
gecikmiş poçt daşıyan çay gəmisi uğultu ilə liman kanalına girdi. Axır ki, əsl həyat gəlib yetişdi, mən
xilas oldum. Və yüz il yaşayandan sonra günlərin birində, yalnız böyük məhəbbətdən bəxtiyarlıq içində
can verərək öləcəyəm.
Dostları ilə paylaş: |
|
http://azkurs.org/isgalnn-ildonumu-erefesinde-vetenimizin-dilber-gusesi-kelbecer.html
|
İşğalının ildönümü ərəfəsində vətənimizin dilbər guşəsi Kəlbəcəri xatırlayarkən
|
İşğalının ildönümü ərəfəsində vətənimizin dilbər guşəsi Kəlbəcəri xatırlayarkən
Kəlbəcər rayonu 1993-cü il aprelin 2-də ermənilər tərəfindən işğal olunub. Rayonun işğalı nəticəsində 511 nəfər həlak olub, 321 nəfər itkin düşüb və girov götürülüb, rayona 761 milyon ABŞ dolları məbləğində ziyan dəyib. Ermənistan hərbi birləşmələrinin martın 27-də başlanan genişmiqyaslı hücumu Kəlbəcər rayonunun işğalı ilə başa çatıb.
Ağdaban soyqırımı
Ağdaban soyqırımı - 1992-ci il aprel ayının 8-də baş verən, tarixdə bəşəriyyətə qarşı törədilmiş ən böyük cinayətlərdən biridir. Qarabağın qala qapısı Kəlbəcəri ələ keçirmək üçün erməni seperatçılarının "Böyük Ermənistan" yaratmaq xülyasıyla Azərbaycan xalqına qarşı törətdiyi dəhşətli soyqrımdır. Ağdaban soyqırımı - bütöv bir kəndin tamamilə yandırılması, yüzlərlə dinc sakinə qeyri-insanı işgəncələr verilməsi, yurdundan didərkin salınmasıdır. Ümumilikdə Kəlbəcər Azərbaycanın işğal olunmuş rayonları arasında ərazicə ən böyüyüdür. Qeyd edək ki, hazırda Kəlbəcər rayonunda olan məcburi köçkünlər Bakı, Sumqayıt, Gəncə və Azərbaycanın 44 rayon və şəhərində məskunlaşıblar. Onlardan 116 ailə çadırda, 8988 ailə ictimai binalarda, məktəblərdə, 351 ailə yol kənarında və humanitar təşkilatlar tərəfindən tikilmiş müvəqqəti yaşayış yerlərində yerləşdirilib. Kəlbəcər rayonunda erməni təcavüzü nəticəsində 24279 uşaq zərər çəkib, onlardan 734 nəfəri yetim qalıb.
İlk insan məskəni
1936 kvadrat kilometr ərazisi, 60 min əhalisi, 128 kəndi olan Kəlbəcər rayonu böyük tarixi keçmişi, zəngin mədəniyyəti, qədim tarixi abidələri ilə seçilir. Erməni vandalları buranı işğal etdikdən sonra tarixi abidələrin əksəriyyətini məhv ediblər. Dağıdılmış mədəni abidələr - Vəng kəndi ərazisində Alban məbədi, Çərəkdar kəndində Alban kilsəsi (Həsən Camal kilsəsi), Qanlıkənd ərazisində Lök qalası, Qaraçanlı kəndinə Uluxan qalası, Tərtər çayının Bulanıq çayı ilə qovşağında yerləşən Alban kilsəsi, Qalaboynu kəndində Qalaboynu qalası, Comərd kəndində Comərd qalası, Camışlı kəndində Keşikçi qalası, Kəlbəcər şəhərində məscid, Başlıbel kəndində məscid, Otaqlı kəndində məscid, Soyuqbulaq kəndində Tərtər çayı üzərindəki Tağlıdaş körpüsü, Kəlbəcər Tarix-diyarşünaslıq muzeyi, Aşıq Şəmşir adına mədəniyyət evi, Söyüdlü yaylağında Seyid Əsədullanın ziyarətgahı.
Kəlbəcərdə Zar açıq düşərgəsində aparılan arxeoloji tədqiqatlarda sübut olunub ki, ibtidai insan sürü icmasının ilk əmək alətləri (daşdan) meydana gəlib. Eramızdan əvvəl IV minilliyin sonu-III minillik Tunc dövrü və ya Kür-Araz mədəniyyəti adlanır. Bu mədəniyyətin əsas təşəkkül və yayılma sahəsi Kür-Araz ovalığıdır. Bu dövrdə əhalinin həyatında əkinçiliklə yanaşı maldarlıq da böyük rol oynayıb və dağlıq ərazilərdə də yaşayışa ehtiyac yaranıb. Yeni heyvan növlərinin əhliləşdirilməsi, xüsusilə də təsərrüfatda atdan istifadə olunması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kür-araz mədəniyyətinin son inkişaf mərhələsində artıq Azərbaycanın bütün dağlıq zonalarında (Xoşbulaq kurqanları və Xoləzək (Kəlbəcər), İstisu yaylaqlarında yaşayış məskənləri) məskunlaşma başa çatıb. Orta tunc dövrü Azərbaycanda qədim incəsənətin çiçəklənmə mərhələsidir. Saxsı qablar üzərində çəkilmiş naxışlar bunu bir daha təsdiqləyir. Qobustan (Böyükdaş,Yazılıtəpə), Gəlinqaya və Kəlbəcərin digər ərazilərində (Qoçdaşda) qayaüstü rəsmlərdə heyvanat aləmi, məişət və ov səhnələri, əyləncə və Magiya (şamanlıq) təsvir olunub. Kəlbəcər də qədim insan məskənlərindən biri olub. Burada ilk məskən salan albanların izləri də, onun qayaüstü təsvirlərində və küp qəbirlərində son illərə kimi, ermənilər bu müqəddəs yerləri tapdaq altına alana qədər, qalmaqda idi. Kəlbəcər antik dövrün abidəsi kimi də maraqlı ərazidir. Rayonun «Qaragöl» və «Zalxa gölləri» sahillərində, «Ayıçınqıllı» və «Pəriçınqıllı» dağlarında qayalarda həkk edilmiş təsvirlər 1968-ci ildən öyrənilməyə başlanılıb. 1976-cı ildə Kəlbəcər qaya təsvirlərinin yerləşdiyi ərazinin yaxınlığında Azərbaycanda ilk dəfə olaraq yaşayış yeri aşkar edilib. Burada diametri təqribən 20 metr olan dairəvi tikili qalığı üzə çıxarılıb. Mürəkkəb quruluşlu bu tikilinin divarları (qalınlığı 2 metrə qədər) qaya parçalarından və çay daşlarından hörüldüyü bir daha bizə əsas verir deyək ki, bura ilk insan məskəni olub. Çünki o cür nəhəng qaya parçalarını sonrakı nəsil çətin ki, yerindən tərpədə bilsin. Həmin yaşayış yerlərində o dövrə aid, yəni b.e.ə. III minilliyə dair gil qab qırıqları, dən daşları, dəvəgözü və çaxmaqdaşından hazırlanmış bıçaqlar, ox ucluqları və s. də tapılıb. Burada aşkar edilmiş qaya təsvirləri ilə bir dövrdə (Tunc dövrü) yaşayış yerli tayfaların iqtisadi, sosial və mədəni həyatı haqqında təsəvvür yaranır.
«Türk qəbristanlığı»
Kəlbəcər ərazisində 30 min ildən çox tarixi olan qədim yaşayış məskənləri, 6 min il yaşı olan qaya təsvirləri, çöp şəkilli qədim türk əlifbası nümunələri aşkar edilib, bütün bunlar barəsində mətbuatda geniş yazılar dərc olunub. Ərazi demək olar ki, qəbirüstü at, qoç, sandıq fiqurları ilə, daş üzərinə həkk olunmuş yazı və rəsmlərlə doludur. Daş abidələr Şimali Azərbaycanda atəşpərəstliyin, xristianlığın, VII əsrdən isə İslamın yayıldığı dövrlərdə yaradılmışdır. Atəşpərəstlik dövründə yaranmış bir daş abidə diqqəti daha çox cəlb edir: rəsmdə solda yuxarıda Günəş parlayır. Bir nəfər atı yedəkləyib Günəşə doğru çəkir, bir nəfər isə əlində qılınc atın arxası ilə addımlayır. Günəşə qurban aparırlar. Bu rəsmə baxdıqda «tarixin atası» Herodotun yazdıqlarını xatırlayırsan (b.e.ə.490-480-cı illər): «Onların sitayiş etdikləri yeganə Allah Günəşdir. Günəşə onlar atları qurban verirdilər. Onlar bu cür qurbanvermənin mənasını bunda görürdülər ki, ən sürətli Allaha dünyada mövcud olan ən sürətli canlını qurban vermək lazımdır». Rayonda «Türk qəbristanlığı» adı ilə tanınan bir neçə qədim məzarlıq var. Bunların ən böyüyü Tirkeşəvənd, Kəlbəcər, Zar və b. kəndlərin ərazisidir. Qəbirstanlıqlar müxtəlif əsrlərdə yaradılmış forma və ölçü ilə bir-birindən fərqlənən at, qoç, sandıq qəbirüstü fiqurlar, başdaşı və günbəzlərlə zəngindir.
Kəlbəcərdəki oronomik toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Bir sıra qədim türk tayfalarının adı bu gün də bu toponimlərdə yaşayır. Bunlardan 20-dək kəndi əhatə edən Ayrım dərəsini, 10-dək kəndi əhatə edən Qılınclılar, 6-7 kəndi əhatə edən Alxaslı, 4 kəndi əhatə edən Qaraçanlı bölgələrini, eləcə də tayfa adı daşıyan Çıraq (Türkeşkənd), Qanlıkənd, Əsrik, Çovdar, Çorman, Təkəqaya, Barmaq, Çəpli, Zar, Zivel, Yanşaq, Söyüdlər (biz Seyidlər deyirik) və bir sıra yaşayış məntəqələrini, Çiçəkli, Söyüdlü, Abdal, Qaraxanlı, Bağırxan, Taxta və b.yaylaqları, Qaramanlı, Xəndək, Güzdək, Tələlər, Aluluq, Quturlu (Qoturlu kimi işlədirik), Tərtər, Dəlidağ, Keyti, Tamaşa, Qoçdaş, Dikyurd, Yellicə, Aydoğan, Qoşqar və s. dağ, dərə, əkin-biçənək adlarını - türkmənşəli toponimləri göstərmək olar.
Ağdaban kəndinin qədim alban tayfasının adını daşıdığı güman edilir. «Alban» adının Ağuan, Aluan, Ağvan, Andan kimi təhrif olunmuş adlarından birinin də Ağban olması istisna deyil.
XI əsrdən başlayaraq, bir sıra tarixi səbəblərdən, xarici təcavüzkarların basqınlarından oğuz türklərinin vaxtaşırı yerdəyişməsi baş vermişdir. Bu səbəbdən bir sıra tayfalar öz adlarını qonşu dövlətlərin ərazilərində də əbədiləşdirirmişlər. Buna görə də Kəlbəcərdəki toponimlərə ölkənin başqa rayonlarında, həmçinin qonşu dövlətlərin ərazisində də rast gəlinir. Kəlbəcərlilərin ulu babalarının bağlı olduqları köklər və məskənlər barədə yazılı məlumata malikdirlər. Onlar əsillərinin əsas aran və dağ Qarabağla, Cənubi Azərbaycanla, Zəngəzurla, Dərələyəzlə, Qazax-Tovuzla və s. bağlı olduğunu söyləyirlər. Ən qədim kökləri isə Cənubi Azərbaycana gedib çıxır.
Dirilik suyu – İstisu
Təbiətin Kəlbəcərə bəxş etdiyi min bir nemətdən biri də bizi dünyaya tanıdan və loğman kimi neçə milyon insanı sağaldaraq həyata qaytaran dirilik suyu – İstisudur. İstisu Kəlbəcərin qərb hissəsində silsilə dağ yamaclarındadır. Göyçə gölündən 300 verstlik yolda yerləşir. Dəniz səviyyəsindən 2225 metr yüksəklikdədir. Oradan dəmiryol stansiyasına (Ağstafaya) 112 verstlik maşın yoludur. Yevlax-Bərdə dəmir yolu ilə isə İstisuya Tərtər-Ağdərədən keçən yol 200 km-dir. Kəlbəcər-İstisu arası isə Tərtər çayı boyunca uzanan maşın yolu ilə 25 km-dir. 1940-cı ildə 2 sahədə (Kəlbəcər-Ağdərə, Kəlbəcər-İstisu) İstisu-Tərtər yolu çəkilmişdi. Azərbaycan təbiətinin bilicisi, mərhum akademik Mirəli Qaşqayın gözü ilə bu yerlərə baxsaq və dili ilə desək, belə alınardı: “...Kəlbəcər rayonundakı İstisu mineral su bulağı təbiətin gözəl hədiyyəsidir. Öz kimyəvi tərkibi və fiziki xüsusiyyətlərinə görə, bu sular dünyada məşhur olan Karlovı-Varı bulaqlarının (Çexoslovakiyadadır) eynidir və bəzi xüsusiyyətlərinə görə dünyada yeganədir”. O, zamanın ən görkəmli kimyaçı alimi E.E.Karstenski Kəlbəcər ərazisindəki mineral suları yoxladıqdan sonra İstisuyun müalicəvi əhəmiyyətini daha yüksək (hətta- Karlovı-Varıdan da yüksək) qiymətləndirmiş və bu müalicə otağının təkcə bu əraziyə, Azərbaycana, SSRİ-yə deyil, dünyaya şöhrət gətirəcək bir mənbə olduğunu göstərmişdir. İstisuyun istiliyi 58,8 0C qədərdir. Cəmi mineralların sayı 6,7 qrama çatan 1 litr suyun tərkibi göstərir ki, litium, brom, yod, mərgümüş, fosfor, sink, mis, nikel, maqnezium, dəmir və s. kimyəvi maddələrlə zəngindir. Bu bulaqlardan biri 8 metrədək hündürlükdə fəvvarə vurur. Verilən məlumatlar göstərir ki, İstisu mənbələrindən hər il 3 milyard 963 mln. litr su çıxır. Sudolduran sexlər isə bunun cəmi 22 mln. litrindən istifadə edir. Qalan 3 milyard 941 milyon 316 min litr su havayı axıb gedir. Axan sular yığılıb satılsaydı ildə 630mln. 610min 560 manat gəlir əldə etmək olardı. İstisu mineral bulaqları 1138-cu ildə güclü zəlzələ zamanı yerin qabarması, çatlaması nəticəsində əmələ gəlmişdir. İstisu mineral bulaq suyu hipertermal, karbon qazlı, hidrokarbonatlı-xloridli-sulfatlı-natriumludur. İstisu mineral bulaqları fəaliyyətdə olan 12 bulaqdan ibarətdir. Çexiyanın Karlovi-Vari və Ermənistanın Cermux mineral sularına yaxındır. Bu mineral bulaqların suyu müalicə məqsədilə içilir və ondan vanna kimi istifadə edilir. İstisu kurortunda mədə-bağırsaq xəstəliyinə, maddələr mübadiləsi pozğunluqlarına, sinir sistemi, hərəkət orqanları və ginekoloji, uroloji xəstəliklərə tutulanlar müalicə olunurlar.
|
|
http://azkurs.org/2016-multikulturalizm-ilidir.html
|
2016-multikulturalizm iLİDİR
|
2016-MULTİKULTURALİZM İLİDİR.
Son illər dünyanın dinlərarası və mədəniyyətlərarası dialoq mərkəzinə çevrilən Azərbaycanda hər bir xalqa və dinə bərabər yanaşma mövcuddur.Ölkəmizdə yaşayan bütün xalqların və dinlərin nümayəndələrinə yaradılan tolerant mühitin əsasında səmimiliyi,qonaqpərvərliyi,bərabər hüquq və humanizmi özündə cəmləşdirən qanunvericilik dayanır.
Ölkəmizin bu nailiyyətlərini əsas tutaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev 2016-cı ili Azərbaycanda “Multikulturalizm ili”elan etmişdir.
Multikulturalizm — Çox mədənilik, bir çox fərqli mədəniyyətin bir arada yaşadığı cəmiyyət deməkdir.
O, ayrıca götürülmüş ölkədə və bütövlükdə dünyada müxtəlif millətlərə və məzhəblərə məxsus insanların mədəni müxtəlifliklərinin qorunması, inkişafı və harmonizasiyasına, azsaylı xalqların dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmişdir. Humanist və demokratik nəzəriyyə yaxud ideologiya olaraq multikulturalizm, tolerantlığın təcəssümüdür ki, onsuz humanizm, yüksək fərdi və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyəti, insanlar arasında qarşılıqlı anlaşma, qarşılıqlı zənginləşmə, dostluq və əməkdaşlıq mümkün deyil.
Azərbaycan bütün cənubi Qafqazda tolerantlıq nümunəsidir.Ölkəmizdə fərqli mədəniyyətlərin,dinlərin birgə yaşayışının xüsusi modeli bərqərar olub.Azərbaycanda məscidlərlə yanaşı sinaqoqlar və kilsələr də fəaliyyət göstərir.Dini icmaların işi azaddır.Dövlət vəsaiti hesabına bir çox kilsələr bərpa olunub.
Çoxmillətli ölkəmizdə bütün millətlər bir ailə kimi sülh,qarşılıqlı anlaşma,mehribanlıq şəraitində yaşayırlar.Hansı millətə mənsub olmasından asılı olmayaraq,Azərbaycanda yaşayan insan ilk növbədə Azərbaycan vətəndaşıdır.
Bütün bunları nəzərə alaraq biz kitabxanaçılar, mədəni irsin təbliğatçıları xalqımızın mədəni-etik mədəniyyətini ,milli abidələrimizi oxucular arasında geniş şəkildə təbliğ etməyə borcluyuq.Kitab və rəsm sərgiləri,dəyirmi masalar,şeir müsabiqələri,tədbirlərin keçirilməsi,kitab bayramlarının təşkili Multikulturalizm sahəsində qarşımızda duran vəzifələrdəndir.
Aşağıdakı mövzularda dəyirmi masalar təşkil etmək olar:
-“Azərbaycanda dini tolerantlıq mədəniyyəti.”
-“Azərbaycan ərazisində olan dini abidələr:məscidlər,ziyarətgahlar,kilsələr,məbədlər. “
-“Azərbaycanda fəaliyyət göstərən qeyri-ənənəvi dinlər və təriqətlər,dini cərəyanlar. “
-Azərbaycanda din: ən qədim dövrdən bu günədək.”
Aşağıdakı başlıqlarla sərgilər hazırlamaq olar:
-“Dünya xalqlarına örnək”
-“Dini-mədəni dəyərlər”
-“Azərbaycanda abidələr”
-“Sülh və tolerantlıq.”
Ən fəal oxucuların Suraxanı qəsəbəsində yerləşən Azərbaycanın tarixi-mədəni abidəsi olan “Atəşgah”od məbədinə ekskursiyasının təşkili məqsədəuygun sayılardı.
Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən elan edilən “Multikulturalizm ili” çərçivəsində Bakıdakı Heydər məscidində məzhəbindən asılı olmayaraq bütün müsəlmanlar ilk dəfə bir araya gələrək eyni vaxtda bir yerdə bir sırada vəhdət namazı qılmışlar. Məlumatlara görə, min ildən artıqdır, İslam dininin iki böyük məzhəbi - sünni şiələr ibadətlərini fərqli şəkildə fərqli məkanda yerinə yetiriblər.
Bu gün Azərbaycan artıq dünyada tanınmış multikulturalizm mərkəzlərindən biridir .
Tolerantlığın dövlət strategiyası olaraq əsasını ümummilli liderimiz Heydər Əliyev qoymuş və bu ənənə Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən davam etdirilir.Ölkəmizdə demokratik-hüquqi prinsiplərin,din və vicdan azadlığının həyata keçirilməsinin təminatçısı olan möhtərəm dövlət başçımızın qayğı və diqqəti sayəsində dini baxışından asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara bərabər münasibət bəslənilir,ayrı seçkiliyə yol verilmir,insanlara dini ayinləri sərbəst yerinə yetirmək üçün şərait yaradılır.
Hazırladı:Suraxanı rayon MKS-nin metodika və biblioqrafiya şöbəsinin müdiri
Ələkbərova Sevda
Dostları ilə paylaş: |
|
Subsets and Splits
No community queries yet
The top public SQL queries from the community will appear here once available.